InfoHub Logo

Baıandama qazaq tilinde bolsyn degenderge meniń aldymdaǵy baıandamashy orys tilinde bolsyn, úıtkeni jurtty úgitteý, úıirý úshin jasa- lyp jatqan májilis, orys joldastardyń da qatysýy kerek dep edi, úı dese baıanadamasy pán týraly emes, úgitteý, úıirý túrinde bolyp shyqty. Men máseleniń ilim men is júzindegi jaǵyn alyp sóılemekshimin. 

Eń áýeli ańǵartyp ótetin bir nárse sol – latyn árpin alý degen – tir- shilik muqtaj qylǵannan, dilgerlik qysyp týǵyzyp otyrǵan másele emes. Dilgerlik qyspaq túgil, esh ýaqytta ánsheıin kerek qylǵan nársemiz emes. Kerek qylmaǵanymyz – qajetimizge jaratatyn basqalardikinen ana- ǵurlym artyq árpimiz bolǵandyqtan. Álip-bı degen asylynda adam arqyly jetpeıtin nárse emes. Álip- biıde birden mádenıet túriniń tóbe basyna shyǵaryp jiberetin adam bilmesteı aıryqsha qasıet te, jasyryn syr da bolmasqa tıis. Álibbiı degen tildiń negizgi dybystaryna arnalǵan tańbalardyń jumaǵy. Neǵurlym til dybystaryna mol jetse, arnalǵan dybysqa dál kelse, oqýǵa, jazýǵa jeńil bolsa, úıretýge ońaı bolsa, soǵurlym álipbı jaqsy bolmaqshy. Olaı bolsa, álip-bı synǵa túsip jaqsy-jaman jaǵy tekserilýge ábden keletin nárse bolyp shyǵady.

 Qazaq aldaqashan tilde qandaı dybystar bar ekenin aıyrǵan, ár dybysqa belgilep tańba arnaǵan. Oqýymyzǵa onymyz jaqsy, jazýǵa taǵy jaqsy, úıretý jaǵynan orystikinen, nemistikinen, fransýzdikinen, aǵylshyndikinen ońaı, ońtaıly. Taǵy nemene kerek?! Joq! Arab árpin tastap, latyn árpin alý kerek, arab árpi qolaısyz dep aldaqashan aty shyqqan árip, onymen jaqsylap emle túzýge bolmaıdy, onymen baspa isin jaqsylaýǵa bolmaıdy, ony jazý mashınalaryna, osy kúngi shyǵyp jatqan túrli óner quraldaryna ornatýǵa bolmaıdy, olarǵa arab árpi yńǵaısyz deıdi. Solaı dep árip máselesin aldymen qozǵaǵan ázerbaıjandyqtar oı- laǵan edi. Solaı dep ózderin jańashyl, ózgelerdi eskishil kóretin bizdiń latynshyldarymyz da oılaıdy. Munda adasqandyq bolmaǵan kúnde de anyǵyna jetpegendik bar ekeni sheksiz, óıtkeni is júzinde kórip otyrǵanymyz olar oılaǵanyndaı emes. Sondyqtan nazarlaryńdy salyńqyrap qarasańdarshy dep aıtýǵa haqymyz bar dep bilemin. Arab árpinen jasap alǵan álip-bıimizge jer júzinde álip-bı balasy jetpeıdi. Arab árpimen túzegen emlemizge bizge málim emlelerdiń biri jetpeıdi. Muny eshkim beker dep aıta almaıdy. Arab árpin jazý mashınasyna, árip terý mashınasyna ornatqanyn kórip otyrmyz. Túzelgen arab árpi jazý mashınasyna bir túgil, eki túrli árip qoıýǵa bolatyn etip otyr, árip terý mashınasynda eki sýretti árip qoıýǵa bolatyndyǵyna kóz jetip otyr. Túzelgen árip terýshilerdiń de beınetin jeńildeteıin dep tur. Buryn kassy úlken bolǵan soń, turyp teretin edi, endi kassy kishireıgen soń, otyryp terýge bolady. Otyryp terse tez sharshamaıdy, sharshamasa jumys ónikti bolady. Ári kassy uıasy az bolǵan soń, terý ońaılanady. Ol jaǵynan jumys taǵy ónikti bolady. Osynyń bári arab árpiniń qaı jaǵynan bolsa da, qalaı jumsaımyn dese de kele beretin, kóne beretin yńǵaıly, qolaıly árip ekenin kórsetedi. 

Túrik jurtynyń 90%-i baıaǵydan beri arab árpin paıdalanyp keledi. Árqaısynyń arab árpimen jasalǵan hat mádenıeti bar (hat mádenıeti dep áripke qatysy bar nárseniń bári aıtylady, máselen: saýattylyq, onyń júzindegi daǵdyly óner-bilim, ilim, emle, úıretý ádisi, baspa isteri, baspa mamandary, jazba mamandary, jazylǵan, basylǵan barsha sózder, taǵysyn taǵy sondaılar). Hat mádenıeti bar halyqqa bir áripti tastap, ekinshi áripti ala qoıý ońaı jumys emes. Birte-birte baryp alyp ketýge birtalaı ýaqyt kerek, birtalaı artyq turǵan qarjy kerek. Birtalaı artyq turǵan adamnyń kúshi, isi kerek. Áýeli ondaı qarjy, kúsh pen is eki árippen birdeı qatar oqytý, saýat ashý isterine kerek. Ekinshi, baspa dúkenderinde qatar dúken qurylmaq, qatar jumys júrilmek, basylyp shyǵyp jatqan nárselerdiń bári eki árippen birdeı basylyp shyǵyp turmaq. Munyń aty eki shyǵyn bolmaq, eki jumys bolmaq. Artyq qarjy, artyq kúsh buǵan kerek. Mundaı eki shyǵyn, eki jumysty kótergendeı qarjy men qaırat qazaq túgil túriktiń qaı jurtynda da bolsa joq. Latyn árpin birden alyp, birden soǵan túsip ketýge, odan da kóp qarjy men qaırat kerek. Ondaı birden tabyla qoıatyn mol qarjy men qaırat túrik jurttarynda taǵy joq. Birden muǵalimderdiń bárin latynsha úıretip, birden baspahanalardaǵy áripterdi latynǵa aınaldyryp, adam- daryn latynsha úıretip, oqý kitaptaryn latynsha bastyryp, arabsha saýattylardy latynsha saýattandyryp jiberý adamnyń kerek qylýyn bylaı qoıa turǵanda da, on shaqty kúnde, on shaqty mıllıon qarjymen bite qoıatyn jumys emes. Solaı bolǵan soń árip almastyrý degen jeńil másele bolyp shyqpaıdy. Bul – el jaǵynan da, eldiń sharýasy jaǵynan da aýyrlyǵy zor másele ekendigin eske alyp otyryp sheshetin nárse. Ústin qarap, at ústinen aıtqandaı, sózben, jeńil sheshe qoıatyn másele emes. Salaq qaraýǵa bolmaıtyn salmaqty másele. Latyn árpiniń arab árpinen góri kózge kórinip turǵan artyqtyǵy, badyraıyp turǵan paıdasy bolsa eken; onda el kóńildenip, qoldap jebep, kótermelep birdeme eter dep dámelener edik. Ondaı artyqtyǵy, paıdalylyǵy joq. 

Arab árpin latyn árpine almastyrý máselesi qozǵalǵannan beri kóp adam ekeýin salystyryp, teńep qarap, artyq-kemin tekserý, zertteýge tústi. Eki árip te jetkilikti dárejede tereń tekserilip, tereń zertteldi. Sol tereń tekserý arqasynda eki áriptiń de buryn nazar salynbaı, eske alynbaı júrgen kóp syndary, sıpattary kózge tústi. Meniń munan bylaıǵy sózderim – jalǵyz óz pikirim, ıa óz tapqandarym emes, kóptiń kózdep, úńilip, zerttegeninen tabylǵan nárseler. 

Eki áripti teńestirip, artyq-kemin tekserip, ólsheýge salǵanda, tarazynyń taban tireıtin nárseleri mynalar bolarǵa tıis: 

1. – til dybysyna jetkilikti-jetkiliksizdigi qansha?

2. – qaısysymen basylǵan, ıa jazylǵan sóz ońaı oqylady? 

3. – qaısysymen jazý jeńil, jazylǵanyn taný jeńil? 

4. – qaısysy baspaǵa qolaıly? (baspaǵa syıymdy bolýy, jumystyń ónimdi bolýy da sonda). 

5. – úıretýge (saýat ashýǵa) qaısysy ońtaıly? 

6. – kórkemdik pen kózge jaılylyq jaǵynan qaısysy artyq? 

Áýeli, til dybysyna jetkilikti bolý-bolmaý jaǵynan salystyryp qaraıyq. Arab árpinen qazaq álip-bıine 14 áripti ózgertpesten daıyn kúıinde aldyq. 5 árpine ereje qosyp aldyq. Latyn árpinen eń ózgertpesten aldyq degende 15 árip-aq alǵan. Basqalaryn ózgertip alyp otyr. Sóıtip alǵanda, 7 árpi ózgertip alýǵa jaraǵan, basqalary tipti jaramaǵan soń «ń» men «ı» dybystaryna oıdan shyǵaryp, tańbalaryn alyp otyr. Buǵan qaraǵanda til dybysyna jetkilikti bolý jaǵynan arab árpi artyq bolyp shyqty. 

Oqýǵa ońaı jaǵynan alyp kóreıik. Oqý jaǵynan alǵanda qandaı árippen basylǵan ıa jazylǵan sóz bolsa da súgiret esepti. Bu jaǵynan qytaıdyń súgiret jazýy da, basqalardyń árippen jazylǵan jazýy da birdeı, jalǵyz-aq súgirettiń quralǵan jóni ǵana basqa. Saýaty ashylǵan adam jazylǵan ıa basylǵan sózdi árpine qarap oqymaıdy, bútin turǵan súgiretin tanyp oqıdy. Tanym adamdy kórgende mynaý pálenshe, anaý túgenshe degen sıaqty, ár sózdi turpatyna qarap tanyp aıtady. Neǵurlym sóz súgireti kózge eleýlirek bolsa, soǵurlym jyldam tanylyp, shapshań oqylmaqshy. Árip sóz súgiretiniń kózge eleýli bolý, bolmaýyna sebep bolmaq, sózdi birinen-birin aıyrýǵa kómegi tımek. 

Latyn árpiniń asyly – eki túrli syzyq, tik syzyq, sopaq sheńber syzyq. Latyn júıeli áripterdiń bári osy eki túrli syzyqtyń túrlishe úılesip quralýynan shyqqan. Latyn júıeli árippen basylǵan sózderdiń jolyna qarap tursańyz, eki syzyqtyń arasymen tep-tegis tartqan nárse sıaqty bolyp kórinedi. İlýde bireýi ǵana bolmasa, qatardan shyǵyp turatyny az bolady. Ústine qoıatyn qosymsha belgileri de az bolady. Nemistiń Maıman degen profesory, basqa sondaı sana zańyn tekse- rip, tájirıbe jasaǵan adamdar mynany baıqaǵan: basylǵan sózderdiń ishinde ne tómen, ne joǵary soıdıyp qatardan shyǵyp turǵan árpi bar sózder, nemese ústine qoıǵan qosymsha belgisi bar árip kirisken sózder tez tanylyp, shapshań oqylady eken. Arab áripteri óz ishinde sap túzegen soldat sıaqty symǵa tartqandaı, eki syzyq arasynda qysylyp turǵan árip te bolmaıdy. Joly bir syzyq boıymen tartylyp, jalǵyz syzyqtan joǵary da, tómen de ylǵı asyp shyǵyp otyrady. Onyń ústine qoıylatyn qosymsha asty, ústinde belgileri, núkteleri bolady. Munda birdeılik, bir óńkeılik, bir betkeılik joq. Munyń áripteriniń biri bıik, biri alasa, biri uzyn, biri qysqa kelip, sóz álpine aıryń-úıriń ashyq súgiret beredi. Bir jaǵynan onysy, ekinshi jaǵynan qoıylatyn qosymsha belgileri sep bolyp, sóz súgiretin kózge eleýli etip, tez tanytady, tez oqytady. Áripterdiń bir óńkeı, bir betkeı turý-turmaýy oqýdy aýyrlatý-jeńildetý jaǵyna qansha sep bolatynyn mynaý mysaldan kórýge bolady. Bir yńǵaı, bir betkeı qoıǵan, bir óńkeılenip turǵan birneshe taıaqsha súgiretterin alaıyq ta, sonymen sany da, alatyn orny da, boıy da birdeı biraq qoıylýy bir yńǵaı, bir betkeı emes, sondyqtan olar óńkeılenip turmaǵan ekinshi taıaqsha súgiretterin alaıyq ta, analardyń astyna mynalardy qoıyp sanap qaraıyq, ׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀ Qaısysy sanaýǵa ońaı bolar eken. Árıne, tómengisi sanaýǵa ońaı. ׀׀//׀׀ //׀׀ Latyn árpinen basylǵan kitap ıa gazetti alyp, arab árpinen basylǵan kitapty ıa gazetti alyp qarasań, qaısysyndaǵy sózderdiń áripteriniń álpi taıaqshalar súgiretteriniń qaısysynyń álpine uqsaıdy? Árıne, latyndiki joǵary, arabtiki tómengi álipti. 

Arab árpiniń ol artyqtyǵy jalǵyz baspada ǵana emes, jazbada da artyq bolyp turady. Óıtkeni arab árpimen basylǵan sózben jazylǵan sózdiń arasynda aırymy az bolady. Onda ońaı oqylsa, munda ońaı bolady. Jaman jazylǵan hattardy aıyrýǵa kelgende de, arab árpi latyn árpinen artyq. Munda da áriptiń turpattary men túrli qosymsha belgileri kóp kómek bolady. Latyn álip-bıine uly árip bolatynyn artyqtyǵyna dálel etkisi keletinder bar. Onyń uly árpiniń paıdasynan zıany kóp ekenine kóz salmaıtyndar ǵana solaı oılaıdy. Árip sanyn kóbeıtetinimen, árip kasalaryn úlkeıtkenimen, árip terý, jazý mashınalaryn qıyndata- tynymen, saýattandyrý isin aýyrlatatynymen isi joq adamdar ǵana latyn árpiniń uly túrin uly qasıeti dep oılamaqshy. Balalardy oryssha oqytyp júrgende uly áripke qarǵys aıtpasaq, alǵys aıtpaıtynbyz, árip terýshiler de uly áripke alǵys aıtpaıtyn shyǵar. 

Jazýǵa qaısysy qolaıly? – endi sol jaǵyna keleıik. Sózdik oqyǵanda tutasynan oqysań, jazǵanda da kóbinese tutasynan jazamyz. Sondyqtan eki áripti synǵa salǵanda árip basynyń jazylýyna qaramaı, tutas sózdiń jazylýyna qaraı syn taǵamyz. Saýatty adam jazǵanda qol daǵdysymen jazady. Jazyp otyrǵanda ár áripti oılap baryp jazbaımyz, qolymyz daǵdylanǵan kúıimen ózi ketedi. Oıyń árip tiziminde bolmaıdy, sóz túzýinde bolady. Kóz jazylǵannyń durys-terisin baqylaýmen ǵana bolady, neǵurlym saýaty kóbirek ashylǵan adam bolsa, onyń kóz baqylaýynan kóri kóz daǵdysy basym bolmaq. Muny dybys júıeli emlesi joq jazýdan kórý qıyn emes. Máselen: «دمحم) «Mahmýd) degen sózdi jazǵanda, qolyń ózi jazyp ketedi. Oqyǵan ýaqytta adamnyń kózine kúsh túsip, etine kúsh túspeıdi. Jazǵan ýaqytta kózine kúsh túspeı, etine kúsh túsedi. Jazýǵa qaı jazý yńǵaıly bolatynyn aıyrý úshin, basqa jumystar júzinde qolǵa kúsh túsetin isterden jasalǵan ilim tájirıbelerin alyp qaraý kerek bolady. Latyn júıeli árippen jazylǵanda qol qımyldaý baǵdary saǵat tiliniń júretin baǵdaryna qarsy kelip otyrady. Sol yńǵaıyna qaraı jazý joly da ońnan solǵa qaraı júredi. Mashına aınaldyrǵan jumyskerge, qol mashınamen tikken áıelderge qarap tursaq, bári saǵat tiliniń baǵdarymen aınaldyrady. Qalaı da qolmen aınaldyra – úıildire qaıta-qaıta isteletin jumystardyń bári de máselen: ınemen tigý, arqan esý bári de, saǵat tiliniń baǵdarymen isteledi, ońnan solǵa qaraı júredi. Onyń bulaı isteletini qol talmaý úshin. Qaıta-qaıta kóbirek qımyldaǵanda yńǵaısyz jaǵyna qımyldasa, qol tez talady. Máselen: oryssha jazǵanda qoldyń talǵany bilinedi, qazaqsha jazǵanda bilinbeıdi. Bolonskıı degen orystyń tárbıe ǵalymy qoldyń álgideı etkende talmaıtyny usaq bulshyq etteriniń bitisinen deıdi. Meniń oǵan qosa- tynym – qardy jaıýdan, jıý jeńilirek. Soldan ońǵa qaraı jazǵanda qol qardyń jaıylatyn jaǵyna qaraı jyljıdy, jyljyǵan saıyn qıyndaıdy. Ońnan solǵa qaraı jazǵanda, qol qardyń jıylatyn jaǵyna qaraı jyljıdy, jyljyǵan saıyn jeńildenedi. Qol tynyqqan esepti bolyp, talmaıdy. Olaı bolsa, arab jazýyn ońnan solǵa qaraı jazylady dep aıyp- taýshylar tese qarap teksermeı, qur bosqa sóıleıdi. 

Qaı jazýmen jazǵanda qoldyń qımyldaýy qandaı bolatynyn da azyraq aıtyp ótý tıis bolady. Latyn árpimen jazǵanda qoldyń qımylynyń bári iri, tolyq bolyp otyrady. Arab árpimen jazǵanda stenograf jazýmen jazǵan sıaqty qoldyń qımyly kóbinese usaq bolyp keledi. Ireginiń usaqtyǵy jazýdy jeńildetip, shapshań jazýǵa qolaıly. Sondyqtan da usaq ırekti jazý stenografke alynǵan. Arab árpine syn taǵýshylardyń jańa bir kinálaıtyn jeri – núkte kóptigi. Núkte jazýdy aýyrlatýǵa sebep bolatyny ras, biraq ol arab jazýynyń óz basyn ońasha alǵandaǵy kemshiligi, latyn jazýmen salys- tyrǵanda qol sermeleýi, barsha núktelerin qosyp eseptegende, latyn- dikinen 25-30% kem bolyp shyǵady. Arab jazýmen jazǵanda jalǵyz ǵana qolaısyzdyq qylatyn – sıfr jazýy. Sandy úlkendete ataýymyzǵa qaraǵanda, jazýymyzdyń ońnan solǵa qaraı jazylatyn baǵdaryna qaraǵanda, sannyń úlkeniniń sıfrlary oń jaqta, kishileriniń sıfrlary sol jaqta bolýy tıis edi. Odan keletin kemshilik az bolǵandyqtan, basqalardyń yńǵaıyna qarap, kópke birdeı bolatyn retpen jazyp otyrmyn. Jazý jaıyn sóılegende jazý mashınalaryn da sóz qylyp ótý qajet bolady. Sońǵy kezge deıin arab árpin jazý mashınasyna ornatý isi bylaı bo- lyp kelip edi: bir jaǵynan orys mashınalarynyń júrisi arab jazýynyń baǵdaryna ıkemdelýshi edi de, ekinshi jaǵynan arab árpi sozylyp, jıyrylyp, mashına júrisiniń adymyna ıkemdelýshi edi. 

 Bul kúnde Shaıqalı degen ınjener áripti emes, tek mashınany ǵana áripke yńǵaılaıtyn tetigin tapqan. Qazirde Qazanda mashına jasaıtyn dúken alyp, álgi ınjener basyna qoıylyp, is júrgizip jatyr. Olar jasap jatqan mashınalarǵa tatarsha da, oryssha da jazylatyn etilip, eki jurttyń da álip-bıi qoıylǵan. Onysy eki tilmen is júrgizetin bizdiń túrik jurttarynyń mekemelerine óte qolaıly bolmaq. Tirshilik óneriniń artylýy tirshilik kerek qylýyna qaraı bolmaq. Arab árpiniń óner quraldaryna aınalysýy sońǵy kezderde ǵana bola bastaýy tirshilik kúıiniń mádenıet, tarıh, sharýa jaǵyna baılanysqan jaǵdaıyna qaraı bolyp otyr. Patsha zamanynda mekemelerdiń isiniń bári orys tilinde júrgiziletin. Jaı adamdar mádenıeti tómen bolǵan soń, mashınalarmen jazýdy kerek qyla qoımaıtyn. Ózgeris bolǵannan keıin ár jurt respýblıka bolyp, mekemelerinde isti óz tilinde júrgizetin boldy. Oǵan mashına kerek bola bastady. Muqtajdyq bola bastap edi, muqtajdyqtyń lajyn tabý sharasy da qarala bastady. Ol baryp arab árpin mashınaǵa, mashınany arab árpine úılestirýge túsirdi. Ol úılestirý jetile, jetile kelip, bir mashınaǵa tatarsha-oryssha eki túrli árip ornatýǵa bolatyn etkizilip otyr. Neǵurlym turmys túrlenip, sharýa ulǵaıyp, qajeti ósken saıyn, tirshilik ádisi de molaıyp, óner isi de ulǵaıyp, óse bermek. Jıyndar, toptar tatar tilinde jasalýy, endi stenograf jazýyn kerek qylǵan soń, tatarlar sony shyǵarý sharasyna kirisip jatyr. Jazý daǵdysy ońnan solǵa bolǵandyqtan, stenograf jazýyn da sol baǵdarly etip shyǵarmaq.

Endi qaı árip úıretýge ońaı, sol jaǵynan salystyryp óteıik. Qaı ádispen bolsa da oqýǵa úıretý aqtyǵynda sóz súgiretin taný bolyp shyqpaq. Sózdiń baspa súgireti men jazba súgiretin tanyta bildirse, sol oqýǵa úıretken bolmaq. Sózdiń tez tanylýy jaǵynan arab árpiniń latyn árpinen artyq ekendigin mana aıtyp óttik. Bu jaǵynan arab árpinde bir kemshilik bar edi. Ol endi joǵalaıyn dep tur. Ol kemshiligi jalǵaý qosylǵanda, sóz súgiretiniń pishini ózgerilýi edi. Máselen, «qazaq» degen sózge ilik jalǵaýyn qossaq, «qazaǵdyń» bolyp, «q» árpiniń pishini ózgeretin edi. Latyn árpinde ol joq. Biraq onyń onan kóri de úlken aıyby bar. Latyn árpi ulyly-kishili qosar tańbaly bolady. Onyń ústinde baspa árpi men jazba árpi birine-biri uqsamaıtyn túrde bolady. Bir sózde eki túrli súgiret bolady. Bireýin tanýdyń ornyna eki-ekiden taný kerek bolady. Sóıtip áriptiń eki baspa túrin, eki jazba túrin, sózdiń eki baspa súgiretin, eki jazba súgiretin taný kerek bolady. Munyń aty bir jumystyń ornyna tórt, tórtten segiz jumys degen bolady. Arabtikinde ol joq. Arab árpin úıretkende taǵy bir artyq jeri – alǵashqy kezde jazýǵa qol úırenýge syzylǵannyń jeńildigi. Latyn árpiniń alǵashqy kezde jaqsylyq qasıetine sanalsa, sanala- tyn jeri baspa árpiniń daralyǵy. Biraq ol qasıetiniń ómiri az. Óıtkeni ári barǵan saıyn sózdi árpimen oqý joǵalyp, sózdiń tutas súgiretin oqý kúsheıe beredi. Daralyqtyń paıdasy kemı beredi. Sóz súgiretin tez tanytýǵa arab árpi artyq. Súıtip, úıretýge jeńildigi jaǵynan da arab árpi latyn árpinen anaǵurlym artyq bolyp shyǵady. 

Endi eki áriptiń qaısysy baspa isine qolaıly, óner quralyna úıles- tirýge ońtaıly, baspaǵa syıymdy, isti óndirýge ıkemdi eken – sonysyna keleıik. Arab árpin baspaǵa aınaldyrý HÚİ ǵasyrdyń aıaǵynda bolǵan. Ony baspaǵa arabtyń ózderi aınaldyrmaǵan. Vınesıa shárindegi ıtalándar aınaldyrǵan. Olar arab árpiniń jaıyn bilmegendikten nesin alyp, nesin tastaý kerek ekenin bile almaǵan. Arab árpin jazýda turǵan kúıinde alǵan da, týrap-týrap baspaǵa aınaldyrǵan. Áriptiń jaıyn jaqsy bilmeı baspaǵa aınaldyrǵandyqtan, arabtyń 29 tańbasy 200-den astam baspa tańbasy bolyp shyqqan. Bul qalaısha solaısha kóbeıip shyqqan? Munsha kóbeıip shyǵýy mynadan bolǵan. 1) Jazýda túıdektelip jazylatyn eki-úsh áripti aıyrmaı, olardy túıdek túrinde árip túıdegine aıryqsha baspa belgisin jasaǵan. Máselen: «جل «etip eki áripten quraýdyń ornyna «جل «degen jazý túrindegi túıdegin alyp, óz aldyna «جل «belgi alǵan. «جمل «degendi de «جمل «etip úsh áripten quraýdyń ornyna oǵan da óz aldyna «جمل «belgi alǵan. Sondyqtan 200-den astam baspa tańbasy bolyp shyqqan. 

Baspa árpi sol kúıinde musylman arasynda tarap, HİH ǵasyrdyń aıaǵyna deıin túzelmesten kelgen. 1882 jyly Peterborda Qyrym tatary İlıas Býraganskıı, Qazanda Ǵalıasqar Qamal men Júzeıuly degender keı áripterdiń ıtalándar jasaǵan túrinen ózgertip, baspa tańbasyn jasaıdy. Onyń baspa tańbasynyń sany kemip, 150-ge túsedi. Odan ári birte-birte túıdek tańbalary joǵalady. Odan baspa tańbasy kemip, 100-110-ǵa túsedi (qazaqtiki 80-81). 1907 jyldan bastap ıtalándar búldirgen jerlerin túzeý talabyna kirisýshiler bolady. Olarsha túzeý degenimiz – árip sheginiń óziniń tıisti jiginen bólip aıyrý bolady. Áýel bastap bu jolda 1907 jyly talap etýshiler Alparuly men Rahmanqululy degender bolady. Onan keıin 1921-1922 jyldarda Ydyrysuly Muhambet te sol talapqa kirisedi. Sońǵy jyldarda Burnashuly men Toqaıuly (23-24 jyly) kirisedi. Sońǵy ekeýiniń jobasy qolaıly bolyp, baspahanalarǵa alynady. Bular baspa árpin eki pishinge ǵana túsirip, kassy uıasyn elýge jektkizgen (qazaqtiki 41), munymen qatar árip tańbalarynyń bir-aq pishindi etý talaby toqtalmaı istele beredi. Aqtyǵynda, ol talaptan tolyp jatqan jobalar týady. 

Sol jobalardyń ishinen qazaqta bolǵan áneýgi keńes árip tańbalaryn bir pishinge túsirgen jobalardy qabyldady. Ondaı jobalar Alparulyniki, Sharapulyniki, Ydyrysulyniki. Jalǵyz pishindi áripten sóz súgiretine kiretin ózgerisi az. Orystyń jýandyq belgisin tastaǵandaǵysyndaı ǵana sóz súgireti ózgeredi. Ony alǵannan paıda esepsiz kóp. Paıdasynyń esepsiz kóptigi sol: Áýeli, baspa árpin kemitip, tatarlardikin 30-31-ge túsiredi, bizdikin 24- 25-ke túsiredi. Ekinshi, árip jasaý jumysyn jeńildetedi (ponson, matrısa jasaý). Úshinshi, óner quraldaryna qoıýǵa óte yńǵaıly. Tórtinshi, úıretý, árip terý, basqandy túzetý isterin jeńildetedi. Osynshama paıdasynyń ornyna bizdiń joǵaltatynymyz – jalǵyz-aq sóz aıaǵynda sozyp ketkende shyqqan árip quıryǵy. Onan basqa shyǵatyn shyǵyn joq. Endi latyn árpimen ekeýin teńestirip qaraıyq. Latyn álip-bıinde árip ulyly-kishili bolyp, eki-ekiden keledi. Latyn júıeli áripter baspaǵa ábden ıkemdelgen, ol ıkemdelýi Evropa jurttarynyń ózderine daıar bolǵanymen, bizge daıar emes. Túrik jurttary olardyń daıar turǵandaryn sol kúıinde alyp paıdalana almaıdy. Óıtkeni – latyn árpin ózgertpeı alýǵa bolmaıdy. Eń kem bolǵanda, 25-30 paıyz ózgertilip alynady. Latyn árpin ózgertpeı alýǵa bolmasa, latyn árpi ornatylǵan mashınalardy da ózgertpeı sol kúıinde alýǵa bolmaıdy. Onyń maǵynasy – ózgertpesten eshbir jazý mashınasyn, esh árip terý mashınasyn alyp, paıdalanýǵa bolmaıdy degen bolyp shyǵady. Bir jaqtan solaı bolsa, ekinshi jaqtan túrik jurtyndaǵy qalalardyń baspahanalarynda ózgermegen latyn árpi de jetkilikti kúıde tabylmaıdy. Qyzylordany bylaı qoıyp, Qazan, Ýfa, Tashkent, Samarqan shárlerinde de tabylmaıdy. Ázerbaıjan latynshyldardy latyn árpinen álip-bı jasap, bas- tyraıyn degende eshbir shárinde latyn árpin taba almaǵan. Basqa jerden jasatyp aldyrǵansha 5-6 aı ótken. Árip kelgen soń latyn árpimen erkin tere biletin adam tabylmaǵan. Qyryq kisilik kýrs ashqan. Kópten kele jatqan latynshyldary bar, jetilgen kent mádenıeti bar, ónerli kásibi bar ázerbaıjandyqtar álip-bı bastyrýǵa sonshama áýreshilik shekse, basqa túrikter, «ásirese, bizdiń qazaq sıaqtylary op- ońaı daıyn qyp ala almas. Ázerbaıjannyń latyn kassysynda 46-47 uıa bar. Uly túriniki de, kishi túriniki de bári sonda. Latyndikin alǵanda qazaq kassysynda 46-48 uıa bolmaq. Bul arab árpiniń úshinshi túzilgen kúıindegisinen tómen bolyp shyǵady (Burnashuly men Toqaıulynyń túzetýi). Úshinshi túzetý boıynsha qazaq kasasynda 41 uıa bolmaq. Sońǵy túzetý boıynsha kassymyzdan uıa 24-25 ǵana bolady. Ol latyndikinen eki esege taıaý az bolmaqshy. Latyn árpiniń baspaǵa syıymy týraly qolymyzda maǵlumat bolma- ǵandyqtan, orys árpiniń syıymy týrasyndaǵy maǵlumattardy alyp salystyramyz. Óıtkeni – orys árpi men latyn árpiniń aıyrymy az, ekeýi bir júıeli árip. Qalypty baspa tabaǵyna oryssha 12 kegelmen shponsyz jıǵanda, 10 kegelmen shpondap jısa, 40 myń shamaly árip sıady. Bul kitaptar úshin jıǵanda. Gazetter úshin 10 shponsyz jıǵanda 50 myń shamaly árip sıady. Arab árpiniń eski kúıindegi qalpynda 12 kegel «normal» túri men shpondap jıǵanda 40 myń shamaly árip sıady, 14 kegelmen shpondap jıǵanda, 32-35 myń shamaly árip sıady. Úshinshi túrde túzilgen áripten sol shamaly sıady. Sońǵy túzelgen túrdegi áripten onynshy kegelmen shpondap jıǵanda 54 myń kitap já gazet áripi sıady. Segizinshi kegelmen shpondap jıǵandy 65 myń shamaly árip sımaq. Eski árippen, úlken kassymen tireý salyp jınaǵanda kúndik jumystyń ónimi orystikinen 10-15 ℅ tómen bolady eken. Úshinshi túrde túzelgen árippen jumys ónimi orystikinen artyq ta emes, kem de emes – shamalas bolǵan. Eń sońǵy túzelgen túrdegi árippen jıǵanda, jumys ónimi orystikinen 10 ℅ asqan. Sóıtip, baspa jaǵynan eski árip latyndikinen tómen bop, túzetilgen árip artyq bolyp shyǵady. Arab árpin terý mashınasyna ornatý jaǵynan qolaılylyǵyna kel- sek, oǵan eski áripter jaraıdy. Bakýde shyǵatyn «Komýnıser gazeti» Amerıkadan aldyrǵan eski áripti terý mashınamen terilip shyǵyp otyr. Túzetilgen jańa árippen bir túgil eki súgiretti árip qoıylyp mashına shyqpaq. Endi kórkemdik pen kózge jaılylyq jaǵynan bir-eki aýyz sóz aıtý qaldy. Kórkemdik degen árkimniń kóńil talǵaýyna qaraıtyn nárse, biraq evropa jazýshylary latyn árpiniń pishindeme syzyqtary sıaqty kózge kórinetinin, arab árpi, syzyǵy túrli bolǵandyqtan kózge kórkem shyraı- ly kórinetinin aıtqanyn bilemiz. Kózge jaıly bolý jaǵyna kelsek, munda qaı árippen jazylǵan já basylǵan sóz ońaı oqylsa, sol árip kózge zıansyz jaıly bolýǵa tıis. Óıtkeni ondaı árip kózdi taldyrmaıdy. Kózdi taldyrmaıtyn oqýǵa ońaılyq jaǵynan arab árpi latyndikinen artyq ekeni aıtylyp ótti. Ánsheıin ústin qaraǵanda arab árpin túzetý isi daǵdyly, qalypty nárse sıaqty bolyp kórinedi de, týra basqa áripti alý tóńkeris esebindegi nárse sıaqty bolyp kórinedi. Tóńkeris nemese úlken ózgeris esebinde bolyp shyǵýy úshin jasaǵan ózgeristen ónetin úlken paıda bolýy kerek. 

Latyn árpinen ónetin úlken paıda túgil, kishkene de paıda joq. Eýropa jurtymen birdeı bolý maqsatymen alamyz desek, alý qıyn bolǵan sebep- ti orystar aıaq baspaı otyrǵanda, biz sol maqsatpen isteımiz dep aıtýdyń qansha orny barlyǵyn sóılep, kóp sóz qylmasaq ta bolar. Latyn árpi sıpyr túrdegi tańba bolsa, árip birlesitirý jaǵyn sóz qylýǵa bolar edi. Sıpyrdy kim jazsa da túsinemiz, túsine beretin latyn sıpyry sıaqty já qytaı jazýy sıaqty jazý tańbasy emes. Basqalarmen ymyralastyrýǵa keletin jerde isimizdi ymyralas- tyramyz. Máselen, mana sıpyr jazýyn bótenderge qarap, soldan ońǵa qaraı jazamyz dedim. Ony olaı jazý bizdiń jazý baǵdarymyzǵa teris yńǵaı keledi. Biraq teris yńǵaı bolǵanmen, qolaısyzdyǵy az bolǵan soń kópten shyqpas úshin istep otyrmyz. 

Jer júzinde birdeı árippen túrli tildi jurttardyń jazýyn birles- tirý kerek bolsa, onda qytaı jazýyn alý kerek. Ony alsaq onymen kim jazsa da túsinesiń. Latyn árpin alǵanmen, óz tilindegi men ózge tuqymdas tildegi ǵana nárselerdi túsinesiń. Ony latyn árpisiz de istep otyrmyz. Jańa da bir aıtatyn sóz. Latynshyldar eki áripti salystyrǵanda arab árpin baıaǵy Italıa buzǵan túrinde alyp, túzetilgen árip jaǵyna ádeıi jýymaıdy. Latynǵa almastyrǵannan enetin paıda kóp bolsa nemese latyn árpin alý mashaqaty, shyǵyny arab árpin túzetýden az bolyp shyǵatyn bolsa, olardy túzetýdi mensinbeı, latynmen bolýy jón der edik. Ol joq. Arab árpin túzetýge ketetin shyǵyn men eńbek latynǵa kóshý beıneti men shyǵynynan myń emes, mıllıon ese kem ekeni aıryqsha esep qylmaı-aq aıqyn nárse. Manaǵydan bergi aıtylǵannyń bárinen jasalatyn jalpy qory- tyndy mynaý: Arab árpi latyn árpinen jazýǵa, oqýǵa ońaı. Onysyn saýatty adamdardyń kúndegi isiniń júzinde kóp paıdaly bolyp shyǵady. Saýat ashý júzinde arab árpiniń qolaılylyǵy latyn árpinen artyq. Baspa isi jaǵynan arab árpiniń eskisi latyn árpinen tómen, jańasy artyq. Mashınalarǵa ornatýǵa arab árpiniń jańasy latyndikinen anaǵurlym artyq, eskisi de ornatýǵa keletinin is kórsetip otyr. Arab álip-bıiniń árpi qazaq tiliniń dybystaryna tolyq jetkilikti, qandaı emle jasaýyna da keledi. Qazaq emlesi naǵyz ońaı, buqaraǵa qolaıly emle. Sóıtip, eki áripti salystyrǵanda, sap-saz, ap-aıqyn kózge kórinip turǵan syndary árip almastyrý máselesin dáriptep kóterýge oryn joqtyǵyn kórsetedi. Bu sıaqty máseleni kóterip, ýaqytyn shyǵyn qylyp júrgender bolsa, ony erikken adamdardyń ermegi esebindegi qur qıal dep bilemin. Álip-bı túzeý – emle túzeý jaǵynan sońǵy kezde istelgen ister jemisti bolyp, bu jaǵynan biz Evropa, Amerıka jurttarynyń aldynda turmyz. Áripti óner quraldaryna ıkemdeý jaǵynan da olardan asyratynymyzǵa kóz jetip otyr. Solaı bolǵan soń az kúshimizdi alǵa shyqqan jaqtaǵy kereksiz iske salǵansha, basqadan keıin turǵan jaǵymyzǵa jumsaýymyz jón emes pe deımin. 

---