InfoHub Logo

Alash qozǵalysynyń tarıhy - qazaqpen birge jasaıtyn máńgilik tarıh. Ultynyń máńgiligin oılaǵan Alash zıalylarynyń tarıhı az ýaqytta qazaq halqyna sińirgen eńbekterin baǵalaý – qazirgi jáne keleshek urpaqtyń jadynan shyqpaıtyn qasterli boryshy dep bilemiz.
Alash zıalylary aýmaly-tókpeli kezeńde, qazaq halqy keleshekte jer betinde ómir súre me degen suraq týyndaǵan dáýirde ómir súrip, halqynyń bolashaǵy úshin bastaryn báıgege tikti.

Alashtyń kóshbasshylary Reseı ımperıasy men jańadan bılikke kelgen quıturqy saıasat ustanǵan, ımperıalyq pıǵyldy jalǵastyrǵan komýnıserdiń qazaq halqyna eshqandaı jaqsylyq ákelmeıtinin, keleshekte Alash ókilderiniń halqy úshin jasaǵan janqıarlyq is-áreketterin keshirmeıtinin, kereginde paıdalanyp, keıin oılanbastan qurbandyqqa shalatynyna 1917 -1920jj. kózderi jetti.
Alash zıalylarynyń erligi- osyndaı jaǵdaı bolatynyn bile tura óz ıdeıalarynan ólim aldynda da bas tartpaı aqyrǵy kúnderine deıin kúresýi.

Ulttyq ataýynyń ózi erkindikti meńzeıtin qazaq halqy Reseı ımperıasynyń bodandyǵyna túskesin de óz azattyǵy jolynda úzdiksiz kúresin toqtatqan joq. XİX ǵ. sońy men XX ǵ. basynda azattyq kúrestiń ekpini ýaqytsha báseńsigen tusynda qazaq jastarynyń bir tolqyny Reseı ımperıasynyń ár aımaqtarynda bilim alyp, rýhanı shyńdalyp XX ǵ. basynda qazaq eliniń saıası arenasyna Alash qozǵalysy atymen shyqty.
Alash qozǵalysy qaıratkerleriniń is-áreketteri basqa elderdegi saıası qozǵalystarynan erekshelenip turatyny- qazaq zıalylary saıası-mádenı qaıratkerlikti tutas ustanyp kúresti.

Alash arystary Reseı ımperıasyndaǵy saıası jaǵdaıǵa baılanysty azatyq kúrestiń jańa baǵytyn tańdady. Bul baǵyt- neǵurlym demokratıalyq reformalar arqyly beıbit jolmen, az shyǵynmen avtonomıalyq eldikke qol jetkizý, keıin oraıy kelse derbes táýelsiz memleket quryp adamzat qoǵamdastyǵynda irgeli el bolyp gýmanısik prınsıppen ómir súrý.

Qazaq halqynyń ulttyq múddesi- táýelsizdikke qol jetkizý úshin alash zıalylarynyń kóshbasshylary ortaq maqsatqa mámilege kelip oǵan jetý joldaryn aıqyndady. Bul azattyq kúreste qazaq halqynyń ozyq oıly tulǵalarynyń bastaryn biriktirip bir arnaǵa túsirip Alash qozǵalysyn týyndatty.

Alash qaıratkerleri qazaq qoǵamynyń ómirine belsene aralasyp kópbaǵytty saıası ister atqardy - baspasóz-aqparattyq quraldaryn quryp gazet-jýrnaldar shyǵardy, azattyq, bostandyq ıdeıalaryn, Alash ıdeıasyn taratty, ulttyq qoǵamda týyndaıtyn qaıshylyqtardy beıbit túrde sheshe bildi, ártúrli áleýmettik toptardyń arasynda mámilegerlik úlken eńbek atqardy, saıası úndeýlerin, óleńderin, pikirlerin jarıalady, qaýly-qarardar qabyldady, sıezer uıymdastyrdy, demokratıalyq negizde Alash partıasyn, Alash úkimetin qurdy, ulttyq atrıbýtıkalardy dúnıege ákeldi, Alash avtonomıasyn jarıalaý arqyly ultty uıystyrdy, biriktirdi, tutastyrdy.

Alash zıalylarynyń qazaq halqynyń aldyndaǵy kelesi bir jasaǵan ulan-ǵaıyr ulaǵatty isi-mádenı saladaǵy san qyrly, onyń ishinde ádebıet baǵytyndaǵy atqarǵan ólsheýsiz eńbekteri.

Alash qozǵalysy ókilderiniń ulttyq mádenıetti damytý barysynda shyǵarmashylyqpen istegen zor eńbekteri ádebıetti, jazba jáne aýyzsha tildi, ulttyq pedagogıkany, psıhologıany, tarıhty, etnografıany, pýblısısıkany, baspasózdi, aýdarma isin, medısınany, bıologıany, tabıǵattanýdy, aýyl sharýashylyǵyn, matematıkany, órkenıetti damý joldaryn qamtydy.

Alash qalamgerleri shyǵarmashylyǵynda tolymdy túrde ult múddesi, ulttyq patrıotızm, adamdy qurmetteý, jalpy adamzattyq qundylyqtar, halyqtyń salaýattylyǵy, jetkinshek urpaqty tárbıeleý joldary, qazaq halqynyń adamzat kóshinde laıyqty oryn tabý, ana taqyryby, áıel teńdigi máselesi - basty taqyryptardyń birine aınaldy. İzgilik pen adamgershilikke qurylǵan osy týyndylarda gýmanısik ıdeal, gýmanısik oı aldyńǵy qatarǵa shyǵyp, ulttyń adamsúıgishtik qasıetteri beınelendi.

Otarlyq jaǵdaıda kómeskilengen Ulttyq patrıotızmdi, Ulttyq múddeni jańǵyrtty. Olardyń kóptegen eńbekteri, onyń ishinde A.Baıtursynov, M.Jumabaev, M.Dýlatov, J.Aımaýytovtyń jáne kóptegen basqa ókilderiniń ǵylymı, ádebı shyǵarmalary Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim salasyndaǵy baǵdarlamalarǵa engizilip mektepterde  ártúrli pánder aıasynda ótilýde. Áli qanshama qundylyqtary tolyq zerttelmeı, ıgerilmeı zertteýshilerdi, basqa da kásibı mamandardy kútip jatyr.

Alash arystarynyń kózqarastary, maqsattary, múddeleri qazirgi jan-jaqty jahandaný dáýirinde kerisinshe ótkirlene, ózektilene túsýde, ony ýaqyt aıqyndap otyr.

Alash zıalylarynyń zerttelmegen san-qyrly eńbekterin kásibı tuǵyrda saralap, zerdelep, keleshek jetkinshek urpaqqa, jalpy qazaq ultyna paıdaly eńbekterin, oǵan daý joq, bilim salasyndaǵy oqýlyq baǵdarlamaǵa engizip keleshek qoǵamnyń rýhanı óresin ósirýge, qazirgiden de bıik beleske kóterýge bolady dep oılaımyz.

Gılymov Aıdynbek

M.T. Jumadil.  t.ǵ.k 

---