InfoHub Logo

Barsha dúnıe ýaqytqa táýeldi.

Mıstık fılosoftardyń jazýynsha eń áýelde dúnıe dúnıe bolyp jaralǵanda tirshilik úlken árippen jazylatyn Aıdyń betinde paıda bolǵan desedi. Ol aı kúndiz-túni qasymyzdan qalmaıtyn, birde tolyp týatyn, keleside qyzdyń kúmis syrǵasyndaı jińishkerip jańasha kórinis tabatyn kádýilgi jer serigi me, álde ózge álemnen ushyp jetken, keıinshi tirshilik kózi sýalǵan soń joqtyqqa jutylyp úlgergen múlde bóten aı ma, bul arasy bizge beımálim.

Áıteýir álgi tirshilik planetasynda jasyl toǵaı jaıqalyp, ań-qus órip, ǵylym-bilim damyp, bolyp-tolǵan mıly adamdardy — alǵash órkenıetke basqysh qoıǵan ǵajaıyptar dep jazady. Ol basqysh áldeneshe mıllıon jyldar ómir súripti, aqyrynda sanaly tirshilik ıeleriniń ózdi-ózi jaýlasqanynan... daýlasqanynan... ashkózdiginen... kúnáǵa batqanynan... ózge de teris qylyǵynan, Uly yrǵaqqa qaıshy kelip, teketiresten shildiń qıyndaı pyshyrap Uly yrǵaqtyń qaharyna ushyrap kúırep ketipti.

Aı órkenıetinde izi-tuzy joǵalyp úlgergen mıly adamdardan eki-aq belgi qalypty dep jazady Gımalaı taýynan tabylǵan qysh kitapta. Álgi aıtqan belgini bolyp-tolǵan mıly adamdar keleshekte, ózderinen keıin ómir jalǵasatyn ózge planetaǵa ádeıilep ákelip tastady ma, álde keıingi ómir paıda bolǵan tirshilik ıeleri álgi qos belgini shuqynyp júrip ózderi taýyp aldy ma, biz bilmeımiz. Bizden buryn órkenıet satysyna aıaq salǵan mıly adamdardan qalǵan eki belginiń biri — qysh kitap. Ekinshi belgi — bıdaı daqyly.

Perǵaýyn tabytynan, saq patshasynyń tal besiginen tabylǵan bıdaı jer betindegi jemis pen daqyldyń túp atasy, as-aýqattyń tóresi. Jer betindegi tuqymnan-tuqymǵa túsin bermeı, dámin ózgertpeı, qasıetin joımaı — Adam ata, Haýa ananyń myń-mıllıon jyldar janserigine aınalǵan yrzyq-nesibesi nan ǵana. Nebir ǵajaıyp til úıirgen as-aýqattan mezgil óte betińiz qaıtady, shyǵyp qalasyz, jerip tynasyz. As tóresi nannan adam balasy eshqashan shyqpaıdy. Órkenıeti kemel qaı-qaı halyq óziniń uzyna boıǵy tarıhynda daqyl tóresi — bıdaı ekken, nandy qasıet tutyp basyna qoıyp jetilgen. Alys jolǵa nandy ǵana serik etken.

Endi aınalyp qysh kitapqa keleıik. Osydan bes myń jyl burynǵy babyl qysh taqtaıshasy, Gımalaı monahtarynyń tasqashaý úlgisi, Orhon-Enıseı tas ustynyndaǵy jyr naqyshy atam zamanǵy órkenıettiń bizge jetken emis-emis belgisi. Babyl qysh taqtaıshasyndaǵy: «Ǵulama rýhy kórinen turady, kóringen pende kitap jazatyn boldy» degen góı-góıiniń astarynda búgingi kúndi megzegen tereń syr jatyr. Keıingi kezdegi mıstık fılosoftar osy tasqashaý tańba — qysh kitaptaǵy: jan ólmeıdi, bir túrden kelesi túrge aýysady degendi kóldeneń tartyp — osy oı ózge planetadaǵy órkenıetten, Aı órkenıetinen aýysqan degen tujyrymǵa at basyn tireıdi.

Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldar belesinde dúnıelik mádenıettiń bas ıesi — IýNESKO uıymy Egıpet elimen tize qosyp, oılasyp, pátýalasyp, baıaǵy Iýlıı Sezar áskeri qıratqan, sodan keıin hrıstıan kresshileri eki márte órtep kúlin sýyrǵan Aleksandrıa kitaphanasyn qaıta qalpyna keltireıik desip pátýalasty. Sharq uryp qarjy kózin izdedi. Dúnıe júzi baılary elp etip, járdem qolyn sozýǵa ázir ekenin bildiristi. «Bir kezderde shashyn ustaramen qyrǵyzǵan Ptolomeı danyshpandary tize búgip, kóz maıyn sarqyp, bilimge uıyǵan ǵajaıyp kitaphanany qalpyna keltirip, qaıta qurysýǵa ázirmiz!.. Odan túsetin ósimge, tabys kózine ıegimiz qyshymaıdy!..» — desti álem alpaýyttary. Qarjy qaltasyn qaqty.

Aqyrynda úlken áńgimeniń aıaǵy jerge tıip, kitaphananyń nobaı-nusqasyna, qurylysyna qomaqty qarjy quıyldy. Bolashaq kitaphananyń nobaı-nusqasyn syzý báıgesine úsh júzdan astam sańlaq sáýletshiler atsalysty. Sarapshylar aıaǵynan sendelip, «E, kimniń baǵy janar!..» dep, báıgege qosqan aty birinshi kelýin kúni-túni jabbar ıeden tilesip qamyn jedi.

Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldardyń basynda dúnıelik sańlaq sáýletshilerdiń kózdi arbap, kóńildi magnıtshe tartar nebir ǵajaıyp jumystary shappaı ber báıgeniń tizginin úzip, máresine jetti. Birinshi oryndy norveg sáýletshisi Krıstofer Kapelar jeńip alǵan. Syzba nobaı-nusqadaǵy sarapshylar nazaryn arbaǵan nendeı syr deısiz ǵoı.

Eń áýeli ǵajaıyp ǵımarat ýaqyttan tyspyn... ýaqytqa baǵynyshty emespin... máńgilikke ulasamyn... degen pálsapany megzeýimen kóńil arbap, kóz tartady. Kórgen kisini bıik jotaly oqıǵa jeteleıdi.

Kosmostan, aıdan qaraǵan kisige kitaphana jap-jasyl jumyr jerdiń beınesin elestetti.

Bas jaǵyndaǵy arka dıametri 166 metrlik áınekti tabaqsha, jyl boıyna kún nuryn alǵash qabyldap, eń sońynan shyǵaryp salyp turady. Sol dóńgelek tabaqshadan oqý zaldaryna kún nury jyl on eki aı quıylyp turady. Alystan... teńiz betinen qaraǵan kózge taý tolqynnan uzyn denesin jartylaı shyǵarǵan alyp balyq — kıt kózge urady.

Álgi alyp balyqtyń basy tolqynnan 37 metr bıikke kóterilgen, quıryq jaǵy tolqynǵa 16 metr sińip ketken.

Kapıtolıi lotos japyraǵyna uqsaıdy. Pishimi sılındr tárizdi. Jalpy ishki syıymdylyǵy 80 myń m².

Alyp balyq — kitaphananyń syrtqy qabyrǵasy Asýan tas qazbasynan qıyp alynǵan sur, qońyr granıtpen kómkerilgen.

Granıt betine adamzat órkenıeti paıda bolǵaly oılap tabylǵan ıeroglıf, arab vázi, latyn tańbasy, nota, gendik kod, qysh kitap, tas kitaptyń nesheme úlgisi órnektelgen. Beıne ózge bir alys álemnen talmaı júzip, álgide ǵana Brýheıon buǵazyna kımelep kelip kidirgen kıtke uqsaıdy. Qarap tursań — qıalyńdy baıytady, oıyńdy ornyqtyrady, dúnıeaýı danalyqqa bir attap, eki attap taqaı túskendeı bolasyz. Ǵajaıyp dúnıe degen osy!

Ásirese kún teńizge eńkeıip bara jatqanda ǵoı — álgi jer beti bederlengen alyp dısk teńizge qosyla sińip, baqılyqqa, máńgilikke júzip bara jatqan alyp balyqty elestetýi — kórýshini aıtyp-bolmas áserge bóleıdi. Jeldiń yzyńymen áldıleıdi. Ýaqyttyń ótkinshiligin órnekteıdi. Dúnıeniń ilim-bilimin ańsaǵan neshebir ǵulamalar Aleksandrıa kitaphanasynyń esiginen enbeı turyp-aq dúnıelik oıǵa tizgin beredi. Jer betine túsken máńgiliktiń kóleńkesi ispetti. Keshegi men búginginiń altyn kópiri elesteıdi.

Pýshkınniń «Quranǵa elikteý» óleńinde ýaqyt ólshemin — kúnniń batýy men shyǵýynan emes, adam oıynyń bastalýy men tujyrymynan izdelik degen dáıek; German Mellvıldiń «Aq kıt» romanyndaǵy adam kóńil-kúıiniń teńiz tolqynymen salystyryla sýrettelýi — Aleksandrıa kitaphanasynyń máńgilikke bergen aryz-shaǵymymen úndes shyǵyp jatqandaı, sirá. Kitaphananyń tabaldyryǵynan tusaýly attaı mıtyńdap engen oqyrman birazdasyn arǵymaq attaı arshyndap shyǵatyny shyndyq. Baıaǵy Bolǵan — Býmyn qaǵannyń bádizshisi tasqa oıyp jazǵan: «Bıikte — Kók táńiri, tómende qara jer jaralǵanda, ekeýiniń arasynda adam balasy jaralǵan. Adam balasy ústinde ata-tegim Býmyn — Bolǵan qaǵan, İstemi — Esti temir qaǵan otyrǵan... Dúnıeniń tórt buryshy solarǵa qaraǵan» degen sózderdi oqyǵan kezde janarymdy móldirep jas jıektegen edi. Bosamaıtyn-aq edim, bosatqan kóp túriktiń de, kók túriktiń de búgingi qarashańyraq ıesi — Uly dalanyń perzenti ekenimdi álgi sózder sezinte túskeni. Jer betinde bar ekenimdi bildim; bilgizgen — ata tegimniń, álgi Estitemir, Bolǵan-qaǵannan úzilmeı jalǵasyp kele jatqan tek túzilimi, qýatty qannyń qasıeti edi.

Kitaphana túgeldeı jańaryp teńiz jaǵalaýyna qaıta quryldy. Jeti jyl salyndy. 2002 jyldyń jazynda mártebeli IýNESKO quzyrymen mármár qaqpasy qaıyra ashylyp, kógildir lentasy qıyldy. Belgili sebeptermen ashylý rásimine qatysa almaǵam. Arada kitapty ashyp-japqandaı jyldam zymyrap úsh jyl ótti... 2005 jyldyń tamyz aıy qyzdyń qalamqas qasyndaı jańaryp turǵan kezinde issapar buıyryp, jol túsip, ataǵy jer jıhanǵa jaıylǵan áıgili bilim káýsaryna bas ıip, táýetip shyǵýdyń sáti tústi.

Sabaqty ıne sátimen, aıym ońynan týyp kitaphana kireberisine jazylǵan biraz sózdi sol joly dápterime kóshirip alǵam.

«Ómirdiń máni — ár kúngi, ár saǵatta tirshilik aǵysyna qarsy júze bilýde, Uly yrǵaq pen óz ómiriniń tynys-tirshiligin ushtastyryp, yqpaldastyra bilgen kisi baqytqa jetedi.

Baqyt — úlken sóz.

Adam tabıǵattaǵy qandastarynan eki qasıetimen erekshelenedi. Biri — ózimshildik. Ózimshildik ıesiniń basyn taýǵa da, tasqa da urǵyzady, uryndyryp júrip ıa jar basyna alyp shyǵady, ıa ońdyrmaı jarǵa jyǵady. Ekinshi qasıeti — jetken tabysyna eshqashan mise tutpaıdy. Osy mise tutpaýshylyq adam balasyn tabanyn jerden ajyratyp, ǵaryshqa ushyrdy; osy mise tutpaýshylyq mezgil ótken saıyn tabıǵat-anadan ara-jigin alshaqtatyp, jatbaýyr, qaıyrymsyz ete túsedi.

Bári baqytqa jetýge qushtar. Jetpegen kúnde qaı-qaı pendeni alys jaǵalaýǵa umtyldyrýymen qyzyq. Baqytqa jetem dep pendeler ómirge qyzyǵady, sharshaıdy, sóıtip júrip tirshiligin kórikti, kórkem etip qurastyrady. «E, túbinde qol jetkizdim ǵoı», — dep kóńili tynshyp júrgen kisini taǵy tappaısyz.

Qanaǵatshyl, táýbasy mol adamdarǵa buıyratyn baqyt, ózimshil kisilerge buıyratyn baqyt bolady. Birinshisi shúkirshilikten, ekinshisi taǵdyrdan beriledi. Ózimshildik minezben ólip-óship qol jetkizgen baqyttyń túbi opaly bolmaıdy. Dańq — ósekten, baılyq — kórealmaýshylyqtan kúıreıdi. Táýbashyl kisiniń baqytqa jetýi jeńil, ózimshildiń júrisi arpalystan adasady. Jeńildiń ústimen, aýyrdyń astymen jan qınamaı — maı shelpekke shekem shylq ete túsedi deý bekershilik.

Kisiniń júzi aına. Baqyt kisiniń qoǵamdaǵy óz ornyn aıqyndaýshy barometr. Adamnyń qan qyzýy, temperamenti kóp jáıittiń kilti. Óz qadirin ózi seziný, ózin-ózi baǵalaý qasıeti bireýde az, keleside kóp. Óz paıymymen ómir súrý baqyttyń bir qyry. Ortaǵa, ómirge qajet bolý — baqyttyń kelesi qyry. Eldiń kózinde júrý — baqyttyń negizgi qyry.

Osy jurt baqyt degendi aýyzǵa jıi alady, áıtse de sol sózdiń mán-maǵynasyna úńile bermeıdi. Baqyttyń bes túrli basqyshy tómendegishe: birinshi: uzaq jasaý, ekinshi: barshylyq, úshinshi: saýshylyq, tórtinshi: taza júrý, besinshi: baqıǵa jeńil ótý. Baqyt pen baqytsyzdyq shegarasy adam júreginen ótedi. Aqyldy — azǵa rıza, aqymaq — molǵa mise tutpaıdy».

Alǵashynda jol túsip Aleksandrıa kitaphanasyna barǵan kezimde sonshalyq mol qazynanyń, rýhanı baılyqtyń ústinen túskenimdi sol mezette aıqyn sezine almappyn. Úlken seziný júregime ýaqyt óte jetti. Kemeldenýge bir attap, eki attap jaqyndaı túskenimdi sezdim. Kitaphananyń qoımasy men sandyǵynda qattalyp jınalǵan nesheme tas taqta, qysh kitap, papırýs, qamys, qaıys, saqtıan qoljazbasyna bir pás kóz júgirtýdi ómir boıyna armandap, sol armanyna jete almaı ketken qanshama kózi ashyq, kókiregi oıaý ǵulamalardy bilemiz. Sol ǵulamalardan qaı jerimiz artyq?! Artyqshylyǵymyz — tiri júrgenimiz. Baqyt qusy bolyp basymyzǵa qona qalǵan qyzmettik issapar, kitaphanaǵa at izin salǵyzǵan jazmysh jazýy ǵana! Seziný degennen shyǵady: Iýlıı Sezar baı kitaphananyń úshten birin tilsiz jaý — órt qushaǵyna jibergen kezde ózin-ózi sonshama kóregen, erjúrek sezindi. Úlken is bitirip, taýǵa shyqqandaı kókirek kere tynystady.

Birinshi kres joryǵynyń qolbasshysy 392 jyly kitaphananyń jadyn joıyp, aıaýsyz qıratqan kezde ıýdeı, babyl, arameı qarip belgilerin tabanǵa salyp, túkke alǵysyz etip, hrestıandar órkenıetin bıiktettim dep oılady. Ózderin ári batyr, ári baqytty sezindi. Iyqtarynan aýyr júk túskendeı sol túni alańsyz jatyp tynysh uıyqtady.

Aı da sol qalpynsha batty, tań da baıaǵysha atty. Dúnıe baıaǵysha tura beredi, bári oılaǵandaı bola beredi dep jorydy. Áıtse de jumyr jerdegi bolmashyǵa máz bolǵysh... bolmashydan paıda tapqysh... ataq izdegen aqyndar, jeńis izdegen qolbasylar, altyn izdegen patshalar, bylaıǵy myń-mıllıon qarapaıym pendeler jer ústindegi tirshilik yrǵaǵy men jeti qat aspan shyńyraýyndaǵy Uly yrǵaqtyń baılanysyn shirigen jipteı byrt-byrt úzip ala jazdaǵanyn kesh túsindi.

Jas kezimnen... jas deıtin jas ta emespin... jıyrmadan jańa asqan kezimde jadymda jattalyp qalǵan shaǵyn estelikti eske túsire keteıin. Bári osy esteliktegi oqıǵadan bastaý aldy desem bolady. Ol qandaı oqıǵa deısiz ǵoı. Baıandap bereıin.

1963 jyldyń qarasha aıy. Dálirek aıtsam, qarashanyń sońǵy aptasy. Qazaq memlekettik ulttyq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetiniń sońǵy kýrsynda oqyp júrgen kezim. Qatarymnyń aldy bolyp jaqsy oqydym. Endi sátin salsa jeti-segiz aıdan keıin elimizdiń mańdaıyndaǵy jalǵyz ýnıversıtetti támamdaımyn. Ol ýaqytta joǵarǵy oqýdy bitirgen kisige qazirgideı dıplomyn ustata salmaıdy. Shet aımaqta, alys aýylda maman jetispeı jatatyny málim. Sodan qaı-qaı maman oqý ornynyń jibergen jerine baryp bir jyl isteıdi, kózge túsedi, óndiristik minezdeme alyp keledi... sosyn baryp dıplomyn qolyna beredi. Arnaıy úkimet qaýlysy shyqqan. Al meniń armanym múlde basqa: jazýshy bolý. Jazýshy bolasyń dep úkimet eshqandaı qaýly shyǵarmaıdy, jazýshylyqty taǵdyr mańdaıǵa jazady. Erte qamdanyp Almatydan aıaq iliktirer kishigirim qyzmet taýyp almasam — shet aımaqqa muǵalim bolasyń dep, qolyma bir japyraq qaǵaz ustatyp, maı quıryqtan tebedi de jiberedi. Sodan sháńbirek atyp shań men topyraqqa top ete túsesiń, jazý jaıyna qalady, kózińe kók shybyn úımelep, kóringen mılaý balanyń sońynan súrkil salyp júrgeniń. Qaıtsem de amalyn taýyp jazǵanymdy basatyn, shımaı-shatpaǵymdy oqıtyn qalamger qaýymy yǵysqan kóshe júzinde qalǵanym jón dep bekinem.

Qaýipti aldyn-ala sezgen jazǵan basym — ary-beri redaksıalarǵa júgirip jumys izdeı bastadym. Bas suqqan redaktorlarym shımaılap óleń, birer áńgime jazǵanymdy estip shoshyp túsedi. «Bala, bizge aqyn-jazýshynyń qajeti joq. Keshe ǵana bir aqyn qalamaqyny tómen qoıasyńdar dep boqtap ketken... bizge maqala jazatyn jýrnalıs kerek», — dep qos qolyn sermelep shyǵaryp salady. Betim qaıtyp, taýym shaǵylady. Jatyp oılanamyn. Ne isteýim kerek? Joǵaryda tanystyǵy bar, qoldaýshysyn tapqan birer jigittiń qyzmetke turyp ketkenin bilemin. Ózimde ondaı tanys-týys, aǵaıyn joq, kandıdattyq qorǵaımyn dep ǵylym sońyna sham alyp túsken rýlastarym osylaı-osylaı dep aldyna ádeıilep barsam: qaı-qaıdaǵy kodıkýs-kýmanıkýs mátini, betine tuzy shyǵyp erozıaǵa aınalyp bara jatqan topyraqtyń máselesin aıtyp qańǵymalap jaıyna ketedi. Bas jazyp jaıymyzǵa júrelik desedi.

Ataǵy jer jaryp júrgen pármeni kúshti úlken kisilerdiń aldynan ótsem dep oıladym.

Bala jastan bir minezim: oıyma alǵan nárseniń údesine jetpeı tynbaımyn. Nátıjesi keıde oń, keıde teris shyǵyp jatady.

Sol kezeńde esimi dúrkirep turǵan akademık, Respýblıka ǵylym akademıasynyń Prezıdenti Qanysh Imantaıuly Sátbaevtiń aldynan ótýge táýekel ettim. Álgi kisiniń bir aýyz sózi aldymnan dańǵyl jol ashatyndaı bolady da turady. Ol kezde ǵylym akademıasynyń kitaphanasyna jıi bas suǵatyn edim. Tanys zal, tanys bólme. Akademıktiń qyzyl kilem tóselgen at shaptyrym aıpara kabınetiniń qabyldaý bólimine bas suǵamyn. Aldynda otyratyn hatshy qyz, kómekshisi júz syltaý aıtyp akademıkpen jolyqtyrmaıdy, telefon nómirin bermeıdi. Bir kúni o ǵyp, bu ǵyp júrip «09» anyqtama búrosynan Qanekeńniń úı telefonyn bilip aldym. Qarasha aıynyń bulyńǵyrlaý bir keshinde úlken kisiniń úıine telefon shaldym. Ózi aldy.

«Tyńdap turmyn», — dedi ornyqty qońyr daýys.

«Aty-jónim pálenshe degen. Ýnıversıtetti bitirýge bet aldym. Azdap jazamyn. Aqyl-keńes alýǵa aldyńyzdan ótsem dep edim».

«Endeshe erteńgilik saǵat toǵyz shamasynada úıge kel».

Kókiregime qýanysh toldy. Qaıta aınalyp akademıaǵa burylyp: «Qanekeń úıge kel dep edi» dep, hatshy qyzdan páter nómirin surap aldym.

Ertesine tań alakeýimnen turyp, bar táýirimdi ıyǵyma ilip, sol kezdegi Vınogradov pen Komýnıs dańǵylynyń qıylysyndaǵy, konservatorıanyń batys betine salynǵan ortalyq partıa komıtetine tıesili úıge jettim. Aspan qabaǵy salyńqy. Dym búrkip turdy. Bes qabattyq úıdiń tórtinshi qabatyna kóterilip, sol jaq aınalmadaǵy dermatıt qaptaǵan úlken esiktiń qońyraýyn bastym. Júregim ablyǵyp atsha týlasyn.

Mańdaıy jarqyrap esikti Qanysh Imantaıulynyń ózi ashty. Qos qolymdy usynyp sálemdese salyp tosyrlatyp aıaq kıimimdi sheship, kepkemdi ilip, úlken kisiniń sońynan ilestim. Úı ıesi as úıde, dóńgelek ústeliniń tórinde erteńgilik shaıyn iship otyr eken. Ústel jıegine tize búktim. Aspaz áıel qyzylkúreń úndi shaıyn ózime de usyndy. Qaraımyn: tór ıesi qaımaq qatqan qyzylkúreń shaı soraptaıdy. Ústel ústinde tirelip turǵan as-aýqat joq: untaqtalǵan irimshik, qumsheker, qara nan ǵana. Kúni-túni basy ottaǵy qazandaı qaınap, joıqyn sharýa tyndyryp júrgen alpaýyt kisiniń sárilik as máziri irimshik qana, kóńil kónshitpeıtini nesi dep ishteı tańqalamyn baıaǵy. Mánisin keıinshe túsindim.

— Al, bala, — dedi jumsaq únmen, — sharýa jaıyńdy aıta otyr.

Ýnıversıteti bitirgen soń alys aýylǵa muǵalim etip jiberedi. Al ózim astanada qalsam deımin. Jazyp júrmin... Almatydan shyǵyp ketsem jazǵanymdy eshqaıda bastyra almaımyn, eshkimge keregim bolmaıdy dep oıymdaǵyny asyǵystaý aıta bastadym.

— Jazýshy bolsam deımin.

— Endeshe meni tyńda, — dep, shaıyn soraptaı iship tór ıesi sózin sabaqtady, — qaıtsem de qalada qalsam degen táýekelińdi umyt. Oqý ornynyń jibergen jerine bar. Jumystan boıyńdy tartpa. Jurttyń kózine tús, kóńilinen shyǵýǵa tyrys. Myna aǵań sanaly ómirin, elden, aýyldan bastaǵan. Geolog kerkesin, qapshyǵyn ıyǵyma asyp alyp jer kezip, Qarsaqpaıda, Jezdide jumys jasadym, ken izdedik, en baılyqtyń shetin ashtyq. Sóıtip júrip jurttyń kózine tústik. Eldiń kózi qyraǵy, jer túbindegini shalady, basqan qadamyńdy qalt jibermeıdi.

Osy mezet tý syrtymnan aq shashty, aryqsha kelgen orys keıýanasy: «Oı, Andrúsha!» — dep ıyǵyma qolyn saldy. Keıýana teris qarap otyrǵan ózimniń júzimdi kórmegen. Yńǵaısyzdanyp ornymnan kóterile bergen edim, tór ıesi ózime «otyra bergin» dep ıshara jasady-daǵy álgi keıýana kisige: «Taısa Ilınıchna, eto ne Andrúsha, drýgoı molodoı chelovek», — dedi de ári qaraı áńgimesin jalǵastyra berdi.

— Jalpy jas adamǵa aıtar aqylym: eńbegimen kóringen qup. Jyǵylyp-súrinip jasaǵan qyzmet eshqashan tekke ketpeıdi. Bir jerde elenbese — kelesi bir tustan alyp shyǵady.

— Jazýshy bolsam dep edim. Kitpahanadan shyqpaı júrip biraz nárse jazyp tastadym.

— Táıiri, seniń baryp júrgeniń kóp bolsa saıabaq túbindegi kitaphana shyǵar, — dedi de basyn oń ıyǵyna qondyryp, sálden soń qaıta tógildirip jóneldi, — kitaphana dep dúnıeniń bilim qazynasyn jınaǵan Aleksandrıa kitaphanasyn aıt. Egıpet eline barǵan issaparym bolatyn. Álgi kitaphanany bir jarym kún aralap, sheti-shegine jete almadym. Papırýs shıratpa, tas taqtaısha, qysh kitaptyń neshe atasyn kórip jaǵamdy ustadym. Adam atadan bergi tarıh túgel jazylǵan sandyqtaı kitapty ashyp qyzyqtadym, ár paraǵy kile tartatyn keremetti kórdim. Átteń-átteń baǵa jetpes sol qazynanyń kópshiligi qaraýsyz, sarǵaıyp kún jegen, tozyǵy jetken qysh qujyrada úıilip jatyr. Egıpet prezıdenti álem qaýymdastyǵyna kitaphanany qaıta quralyq, keleshek urpaqqa áptıekteı ǵyp saqtap qalaıyq dep úndeý taratyp álek. Bizdiń el de halyqaralyq qaýymdastyqtyń pátýasyna qosylamyz... qoldaımyz... dep tilek bildirip, túıindi sózin aıtyp, qaıyrymdylyq qolyn sozbaqshy.

— Kóptiń kózinde júrgenge jetpeıdi, — dep óz pikirimdi qystyryp qoıamyn.

— Jazýshy taqyrypty asfálttan almaıdy, el ishi nesheme minez kenishi. Qaı jaǵynan alyp syıpattasań-daǵy qalamyń súrinbeıdi, ásirese aýyl adamdarynyń minez qalyby aýyz ashqannan alaqanǵa salǵandaı ashyq-shashyq, tympı oınaǵan kisideı tumshalanyp, ishimdegini tap dep turmaıdy.

«Tumshalanyp» degen sózdi alǵash ret tór ıesiniń aýzynan estidim. İshteı oılap qoıamyn: myna kisiden qaıyr bolatyn boldy endi, telefon shalyp: «Osyndaı bala barady, ornalastyr», — dep ótinish jasasa ǵoı — tór ıesiniń bir aýyz sózin eshkim jerge tastamas edi, jolym bolyp keter edi. Ókingennen paıda joq, tegin aqylyn aıtyp-aıtyp, uzyn sózin ıip keltirip: «Al, bala, jolyń bolsyn», — dep túregelip qolyn usyndy. Jyly qoshtasyp shyǵyp kettim.

Kóshege shyqsam Almatynyń jyly jaýyny sirkireı bastapty. İnshalla, úlken kisiniń aldyn kórdim. Troleıbýske otyryp, úıime bet alǵan jolda «jolym bolmady-aý» dep ishteı sógilgenim lezde jýylyp úlgerdi. Ataǵynan at úrikkendeı, jer basyp júrgen qatar — qurbylarym Sátbaevtiń aldyn kórmek túgili — jýyqtap kózine túsip sálemdesýge, qolyn alýǵa muǵdary kelmeı jatqanda — ózim ǵoı myna surymmen, balaǵymmen shań sypyryp, bes-alty dápter shımaı-shatpaǵymdy bir gazetke basqyza almaı dárýishtiń kúnin keship júrip-aq — qas ǵulamanyń qolyn aldym... sózin tyńdadym... Batasyn alǵandaı aldynan arqalanyp shyqtym.

Ókinishtisi: keıingige estelik bolsyn dep dápterime qoltańba qoıǵyzyp almappyn. Úlken kisiniń úıine sopaıyp qalaı kirdim — solaı solbyraıyp shyǵyp júre berippin.

Kóp uzamaı, 1964 jylǵy qańtar aıynyń orta sheninde Qanysh Imantaıuly Sátbaev Máskeýdiń Kýnıeva aýrýhanasynda emdelip jatyp baqı jalǵanǵa ozdy. Máıitin ushaqpen jetkizip, Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynan qara orman qazaǵy — eńiregen el etegi jasqa tolyp júrip kóz kórmes máńgilik saparǵa shyǵaryp saldy. Osydan attaı eki aı burynǵy akademıktiń úıine barǵan kezimde áppaq dastarqanynda untaqtalǵan aq irimshikten ózge nársege qol sozbaı otyrǵanynyń mánisin sonda baryp túsindim. Tór ıesiniń asqazany as batyrmaı júr eken ǵoı.

Bir kezderi ... sonaý dúnıede ótken Qanysh Imantaıuly ańyz ǵyp tamsana aıtqan, keıinshe jol túsip óz kózimmen kórip qaıtqan áıgili Aleksandrıa kitaphanasy týraly qalyń kitap jazýǵa bolar edi. Ol oıymyzdy keıinge qaldyra turalyq-taǵy kózimizben kórgen... bilgen... túıgen jáıitten ıip keltirip, eki túrli oıǵa aıryqsha toqtalyp ótkendi jón kórdim.

Arab shólinde ósetin qasıetti záıtún aǵashynyń kúnge keptirilgen ózegin kórgenińiz bar ma. Ol ózek ýaqyt óte tamyry bileýlenip kóringen ustanyń taramys qolyna uqsaıdy, kele-kele qaıystaı qatyp kebedi. Baǵzy ustalar kepken záıtúnniń óne boıyna jylqynyń maıyn sińirip, kúnge qaqtap, ústinen úskilep, paraqqa uqsatyp jonyp, japyraqtap kesedi. Bir kezdegi aǵash boıyndaǵy butaq izi, kóz, tamyr-tarmaǵy, bári-bári, baıaǵysha taqtaı betinde tańbalanyp kóz arbaǵan kilem kestesine uqsap órnektelip turady. Jylqy maıyna sýarylǵan, kúnde jatyp kepken záıtúnge syna jazýdyń neshe atasyn órnektep jazyp shyqqanda... beıne, álgi qarip, álgi kórkem jazý — aǵashtyń óne boıǵy bitim-bolmysyna, tamyr-taramysyna uqsap túsedi. Beıne, aǵash ósip turǵan kezinde-aq álgi jazý ózeginen ónip shyqqandaı. Qudanyń qudireti deımiz ǵoı! Álgi syna qarip aǵash dińine tabıǵat sheberdiń kúshimen jazylyp qalǵandaı — tosyn, ári tuńǵıyq áser qaldyrady. Áldeneshe myń jyldyq záıtún aǵashynyń dińine tabıǵı qalypta túse qalǵan symǵa tartqandaı syna jazýdyń sýreti áli kúnge kóz aldymnan jýylyp ketpeıdi.

Kitaphanadan sezingen jáıit tómendegishe: osyndaǵy sezingen sózi ornynda turǵan joq deýshiler tabylar. Kórdim degennen góri sezindim sózi dálirek bolyp elesteıdi. Bes myń jyldyq babyldyń tas taqtaıshasyn áptıekteı ǵyp jıegine altyn jalatqan áınek sandyqshaǵa salyp qoıypty. Astynda latynsha, arabsha aýdarmasy jazylǵan. Órkenıettiń alǵashqy basqyshy — osy taqtaıshany bádizshi tas qashaýshy belin búgip, qabyrǵasyn sógip bir jyl jazǵan desedi. Úsh jyl boıyna 30h100 sm. tasqa osynsha qadalyp otyryp túsirgen neǵylǵan qadym sóz dep suraǵan edik.

Tárjimáshiniń ejiktep aýdaryp hatqa túsirip bergeni: «Patshaǵa baılyq tapshy, paqyrǵa ýaqyt tapshy, aqynǵa sóz tapshy, sulýǵa kóz suǵy tapshy». Ýaqytpen salysa oılanyp, ýaqyttan tys tasqashaýmen órnektep jazylǵan kemel oıdyń toqeteri — ómir jetpeıdimen ótedi, jetpeıdige — ýaqyt jeli ǵana jetedi. Bıligin júrgizgen patsha da, sózin ótkizgen aqyn da dúnıeni jetpeıdimen támamdaıdy. Tastaǵy pálsapalyq oı jan dúnıeńdi qozǵaıdy. Qazir de jetistim... jettim... toldym... boldym... dep kemeldenip, sharasyna tolyp, meımanasy tasyǵan kisini tabý qıyn. Búgin de bir-bir jetpeıdi pyraǵynyń jalyna jarmasyp, dúnıe shirkinniń sońyna súrkil sala quıǵytyp júrgen bir-bir pendemiz. Omaqasa qulaıtynymyz qanshama. Dúnıeniń aqyl qazynasyn, myń-mıllıon danyshpannyń jan arpalysyn bir aýyz sózge túıip bergen baǵzy bádizshige tántisiń!

Tas kitap — oıyń syımasa syzyp tastaıtyn, ıa bomasa jyrta salatyn qaǵaz emes. Bádizshi qolyna balǵasyn alǵannan ár sózdi myń oılanyp, júz tolǵanyp «osynym durys, keler urpaqqa qalsyn» degen júrek sózin ǵana tasqa túsiredi. Záýlim munara, saltanatty saraı ýaqyt jelinen mújiledi, qulaıdy, teńiz tartylady, kól ortaıady, qulpytas, kesene jerge sińip joǵalady. Bári sol baıaǵydaı kórinedi. Máńgilikke ulasatyn danyshpannyń tas kitapqa túsken — bizge deıin de bolǵan, bizden keıin de bola beredi, máńgilikke — qarbalas qana qalady degen qadym sózi.

İnjilde qarbalasty «sýeta — sýet» dep alǵan.

Adam boıyndaǵy jetsem... bolsam... kórsem... degen umtylys, qan qushtarlyǵy quıyn kótergendeı qarbalasty týǵyzady. Qarbalastan tirshilik bazary tolady, tirshilik bazary kisiniń kóńilin kónshitedi, ıa kerisinshe taspen bastyrǵandaı keri ketiredi. Kóńil toqtyǵy — meımanasy tasyp, kúlip júrýge, otbasyn qurýǵa septesedi; ózińe jany ashıtyn jar tabasyń, urpaq ósiresiń, bes-on kún tirshilikte baqyt kiltin tabasyń. Aınalyp kelgende dóńgelengen dúnıeniń uzyna boıǵy tarıhy qulashqa tolar-tolmas tas taqtaǵa saıyp ketkeni keremet!

Aleksandrıa kitaphanasynyń boıynda qyrym eti joq, syıdıǵan uzyn dırektory esik aýzyna deıin shyǵaryp saldy.

— Jaryq jalǵannan arttyryp eshteme alǵanymyz joq. Kórgenimiz oıǵa azyq, dátke qýat. Jerlesterimiz osynshany kórdik desek senbeýi múmkin, estelikke, eskertkishke ne beresiz, dırektor myrza!

— Kisige bermeımiz, kisiden alamyz, — dep kitaphananyń uzyntura dırektory soıǵan túlkideı yrjıyp únsiz kúledi. — Áıtse de «Aleksandrıa kitaphanasynyń qurmetti oqyrmany» degen arnaıy jasalǵan Vip portalǵa esimderińizdi tirkedik!

— Alla razy bolsyn, dırektor myrza, — dep jyly qoshtasyp shyǵyp jóneldik.

Ýaqyt jeli údeı soǵady, bas aman, baýyr bútindigine mázbiz. Nege qol jetkizsek te — urynyp júrip jettik. Eshkimge qıanaty joq kisiniń muńyn, sherin qozǵaımyn dep júrip ýáıimshil bolyp aldyq. Tunjyrap qalǵan kisini kórsek — jadyratqymyz keledi, kóńildi kisiden — sherli, muńly kisiler dúnıede áldeqaıda kóp ekenin ishimizden sezemiz. Bári sol baıaǵydaı kórinedi, dúnıe jalǵan degen osy!

Umtylyp júrip úlken kisiniń aldyn kórdik... talpynyp júrip kórkem sóz túzip kitap jazdyq... sol kitabymnyń biri 2005 jyly joǵary bılikte otyrǵan mártebeli laýazym ıesiniń kózine túsipti... ishi jylypty... «Qoı, bolmas, aǵylyp jatqan shetedik issaparǵa, «Mádenı muranyń» bir tarmaǵyna jazýshynyń aty-jónin tize salyńdar, jol túsip Aleksandrıa kitaphanasyn kórip tasynan táýetip qaıtsyn», — depti. Bul da bir sáti túsken sharýa boldy. Tileýimdi berip 2005 jyldyń shýaqty tamyz aıynda bir top «Mádenı mura» sarapshylarynyń tizimine iligip, jol tartyp, dám buıyryp baǵzydan kele jatqan ata tarıh eli — Egıpetke at izin salyp, ishkeridegi Aleksandrıa kitaphanasyn kórip qaıttym.

Kóńilim ósti, ıyǵym bıiktedi.

Aıdan qaraǵanda — jer sýreti túsken dóńgelek sılındr pishimdi, quba jon; teńizden qaraǵanda — tolqynnan jon arqasy kóringen alyp kıtke uqsaǵan, shashyn ustaramen qyrǵyzǵan taqyrbas Ptolomeı danyshpandary dóńgelene otyryp májilis qurǵan, jyl on eki aı shatyrynan kún quıylyp turatyn quba jondy alyp ǵımarat — qasıetti kitaphana kóz aldymnan kópke deıin jýylmaıdy. Jaratqan ıe, láıim kún turǵanda — turatyn aqyl-oıdyń araly bolǵaısyń, qasıet qonǵan Aleksandrıa, árdaıym dańǵyl oıdyń temirqazyǵy bolyp qalǵaısyń!

---