InfoHub Logo

Dúnıede ǵalamat kóp. Sankt-Peterbýrgtegi Saltykov-SHedrın kitaphanasynyń kóne qoljazbalar qorynda úsh myń jyldyq tarıhy bar mysyr perǵaýyndary jazyp qaldyrǵan shıratpa papırýstyń úsheýi bar. Muraǵat ıeleri «úgip alasyń» dep ólse ustatpaıdy. Arnaıy rezeńke qolǵappen ózderi shetin jazyp kórsetkeni úshin álemniń aqshasyn alady. Úsh myń jyldan beri qanshama taý mújildi, kól sarqyldy, sahara shóli jyljydy, perǵaýyndardyń tas tabytqa salyp qatyrǵan denesi kúlge aınaldy... al álgi shıratpadaǵy sózder sol qalpynsha. Qasıet qonǵan sóz be sonda. «Ne sóz jazylǵan», — dep suradym aq halat kıgen kitaphanashydan. «Óleń,— dedi ol,— ólmeıtin óleń joly». Osy sózdi túsinikti ǵyp aıtsaq: óleń degen sózdiń uıqasymy, yrǵaǵy, al yrǵaq degenimiz — júrek lúpili, álemdik garmonıa, uly úndestik. Uly jaryqqa jaqyndaı túsý. Arǵy-bergi aqyldy kisiler jaratqan ıe óz pármenin soqpa-soqpada aqyn aýzymen sezdiredi deıdi.

Shıratpasyna óleń jazylǵan papırýs esime tússe — jazýshy Erenbýrgtiń Jambyl týraly aıtqan esteligi sanama sap ete qalady. Sheti sarǵaıǵan shıratpany kitaphana shyraqshylary aqyryn jazyp kóz aldyma keltirgendeı bolady. «Jazylǵan ne sóz»,— deımin aq halat kıgen kitaphanashydan. «Ólmeıtin óleń joly»,— deıdi shıratpany aqyryn jazyp kóz aldyma tosqan kitaphanashy. Endeshe qasıetti óleń jolynyń ıesi týraly estelikke qulaq salyńyz. Basynan baıandaıyn. Oqıǵa bylaı bastaldy. «Jazýshy» baspasyna redaktor bolǵanyma úsh aıdyń júzi. Baspa dırektory Dúısenbek Erkishev esimdi salaýatty kisi aldyna shaqyryp keltirip: «Bala, qoljazba oqyp qaıbir qaryq qylyp jatyrmyn deısiń, baspa komıteti úsh aptalyq bilim jetildirý kýrsyna eki redaktor jiberińder dep pármen jasapty, ekeýdiń biri etip ózińdi jazdym, baryp kel»,— dedi. «Maqul» dep jolǵa shyqqam. Meıli dep kýrstyń alǵashqy sabaǵyna qatysqam. Máskeýge, oqýǵa qaraı júrerde kókeıime nyq ornaǵan qupıalaý armanym bolǵan. Qaıtken kúnde, o ǵyp, bu ǵyp júrip, Erenbýrgtiń adresin taýyp, esimi álemge belgili kisiniń aldyn kórý edi. Buǵan sebep: stýdent kezimnen jazýshynyń «On úsh trýbka» áńgimesin qazaqshalap júrgem. Sol aýdarmanyń birin gazetke shyǵaryp, avtoryna, Máskeýge salyp jibergem. Álgi hatym qańǵymalap júrip qalamgerdiń qolyna tıipti áıteýir, bir kúni oıda joq jerden jazýshydan jaýap aldym. Kók tysty konvertke salǵan tildeı ǵana hat, jer-kókke syıǵyzbaı dedektetip bara jatqan sol hattyń býy ma, qaıdam.

Keń dalanyń jýsan ıisti jelin meıiri qana jutyp, qıyr keńiste ırek jazýdaı buldyraı júzgen saǵymnan basqany kórmegen kisige Máskeý kóshesi á degende Nıagara ózeniniń áıgili qulamasyndaı áser etpek. Kósheniń ústi de, asty da sapyrylysqan jurt. Bul halyq mynaý beımaza tirshilikke ábden eti úırengen. Eshkimge kóńil bólmeı, shildede ton kıip, aqpanda jeńil kóılekpen júrseń de «mynasy qalaı» dep tań qalmaı, mán bermeı, úndemeı jóńkilip jatqandaı seziledi. Ystaǵan súr sekildi qonaq úıleri júrginshilerdi damylsyz juta túsedi. 1966 jyldyń qarashasy, úlken qalany alǵash kórýim, ǵasyrdyń asaý aǵyny bar kóshelerge syımaı saraılarǵa, murajaıǵa, dúkenderge lyqyldap quıyla túsedi. Aıaq astyndaǵy shaqyldaǵan qara tas sát saıynǵy júzin súrip ótetin myń san taǵaly tabannan ábden mújilip bitipti.

Áıgili «Kóterilis» alańy. Alańnyń tústik jıeginde qalam men qaǵazdan nesibesin aıyrǵan jazýshy áýletiniń bas qurap keńesetin orny — Keńestik Jazýshylar úıi oryn tepken.

Bul úıge meni qıal aıdap keldi. Kitaptan bas almaıtyn kezim. Súıip oqıtyn qalamgerdi kórsem degen oıym bar. Qaıdan bileıin, jazýshynyń bári bir keńsede úıilip otyryp jazý jazady dep oılaǵam. Jas kúnimde júregimdi terbegen «Hýlıo Hýrenıtonyń» avtory, Hemıngýeı men Pıkassonyń, Nerýda men Albertıdiń, Aragon men Sveıgtiń syrlasy bolǵan, áıgili jazýshy Ilá Erenbýrgpen jolyqsam degen oı sanamnan esh shyqpaıdy. Ushyrasqanda ne aıtamyn. Ony ózim de oılaǵan emespin. «Myńnyń atyn bilgenshe, birdiń júzin bil» degen, kitabyn, sózin qurmetteıtin kisimen kezdesip, tanyssam ǵoı. Qalamgerdiń tulǵasyna, eńbekqorlyǵyna, tabandylyǵyna oqyrmandyq, shákirttik bas ıý bolar bálkim mendegi.

Sol kezdegi jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy Konstantın Fedınniń emen esikti keńsesin taptym, keńsesiniń kire beris aýyzynda tynymsyz bezildegen bes-alty telefondy baǵyp, ala-qula boıaýǵa malyp alǵandaı áńgelekteı domalaq hatshy qyz otyr. Sálemimdi salqyn qabyldady. Bar zeıini jelkesindegi esikte, qoly árádik tóbesinde, tómen syrǵanaı bergen eki-úsh tal shashyn joǵary qystyryp álek. Kelgen sharýamdy aıttym. Qyz álgi shashty tóbesine áreń ilip úlgerdi.

— O, ne degenińiz! Ilá Grıgorevıch siz túgili shet elden kelgen qonaqtardy da qabyldamaıdy.

Tym alystan, Almatydan kelgenimdi maǵlum qyldym.

— Tegi sizge jazýshy kerek bolsa, ózgeleri de órip júrgen joq pa. Ol kisi qalada emes, syrttaǵy saıajaıda, shataq shal qabyldaı qoımas, sirá.

Ilá Grıgorevıchtiń «On úsh trýbka» dep atalatyn áńgimeler toptamasyn aýdaryp júrgenimdi aıttym. Ol kisiniń ózime, Almatydaǵy páterime jazǵan jaýap hatyn kórsettim.

«Moskva, 30 qyrkúıek, 1964. Qadirli Dosjanov joldas,

Sizge jyly hatyńyz úshin ári «Trýbkanyń» bireýi basylǵan gazetti jibergenińiz úshin kóp-kóp alǵys aıtamyn. Ókinishke oraı sizdiń tildi bilmeıtindikten, aýdarma sapasyn baǵalaı almaımyn.

Áıtse de, aýdarmanyń jaqsy ekenine senemin.

Sizge degen eń izgi tilekpen

I. Erenbýrg».

— Hatshysynyń telefon nómerin bereıin. Shalyp kórińiz,— dep jeti sannan turatyn nómirdi atady. Myna bir jabysqaq páleden tezirek qutylsam degen oıdy kózinen oqımyn. Álgi sandy jyldam aıtqany sonsha, qoıyn dápterime jazyp úlgermeı, birneshe márte suraýyma týra keldi. Terimdi súrttim. Dittegen meje áli alys. Sońǵy úmit qyldyryqtaı telefon symyna ilinip tur, úzilip ketýi ábden yqtımal.

Endi aıańdap sol kezdegi qazaq ádebıeti boıynsha keńesshi bolyp isteıtin Táken Álimqulovqa keleıin. Ol kisi tútini burqyrap áldebir qasqabaspen shahmat oınap otyr. «Aýyl aman ba?» dedi de oıynymen bola berdi. Álgi telefon sanyn tere bastadym. Tákeń aǵamyz basyn shahmat taqtasynan esh kótermedi.

Áınekti qarashanyń sylbyr jaýyny shertkileıdi. Áride kólbegen tuman. Jeti sıfr aıaǵyna jetkizbeı-aq qoıǵany, dybys orta joldan úzile beredi. Sońyna úńilip túse bergen soń uzaq dyńyl estildi.

Aǵylshynsha sóılep úırengen jińishke áıel daýsy estildi. Salqyn tıgen be, áredik tyq-tyq jótelip qoıady, úni sonshama jumsaq. Mundaı qulaqqa jaǵymdy úndi estigen emespin.

«Tyńdap turmyn sizdi... Ilá Grıgorevıch eshkimdi qabyldamaıdy... syrqattanyp júr... Sharshaǵan... qaıdan keldim dedińiz? Estýim bar, tyń, sheksiz dala, túıeler... (Trýbkany alaqanymen basyp jótelip aldy) Ystyq bolar, sirá? Ie, dalanyń aty dala ǵoı... «On úsh trýbkany» qazaqshaǵa aýdaryp júrsiz be?!»

Áıel biraýyq únsiz qaldy, telefon qulaǵyn alaqanymen basyp turyp áldekimmen tildesip alǵany sezildi.

«Jaraıdy... Peredelkınaǵa, jazýshylar saıajaıyna saǵat on birde kele qoıyńyz. Túski astyń aldynda azdap serýendeıdi. Jolyǵarsyz. Esińizde bolsyn... Jalǵyz ózińiz ǵana kelgeısiz... Aıtpaqshy, jasyńyz neshede?.. Ý-ý-ý... meıli, kele qoıyńyz».

Peredelkına qarashanyń qalyń tumanyn búrkenip orman arasynda buǵynyp jatqan. Máskeýden jetpis shaqyrymdaı qashyqta, záýlim qaraǵaılar japyraǵyn tógip sıdamdana túsipti. Tústikten soqqan ysqaıaq yzǵyryq bar. Jaqynda ǵana jaýǵan qar siresip qalypty, aıaq astynda qattalyp jatyr. Máskeý qalasynyń osynaý tústik batysy meńireý aǵash. Ár kezde áteshtiń shaqyrǵan daýsy estiledi. Selo úlken emes, kóp bolsa otyz qaraly úıden aspas-aý. Teristigine taman jazýshylar saıajaıy sap túzepti.

«Jıyrma tórt jasymdy telefonmen tildesken áıel azsyndy ma, álde kópsindi me» dep ishteı oılap qoıamyn.

Qaltamdaǵy qaǵazǵa qarap sary qyshtan órilgen úlken úıge taqadym. Ǵımarat aǵash sharbaqpen qorshalypty. Mundaı úıler biraz, sap túzep sozylyp kórinedi. Men dittegen úı qyrdyń basyna salynǵan. Aınala kózge aıqyn kórinedi. Tóbesin kúmbezdep keltiripti, jyljymaly dóńgelek terezeleri bar. Áınek ishine qurma, sahara, qum beınesi kestelengen aqshyl tor tutylǵan.

Ádette qaqpany ashsań barqyldaı úrip qarsy alatyn qasqyr ıt bola ma dep seskene engem. Jasyl qaqpa dybyssyz ashyldy. Aýlada jan balasy kórinbeıdi. Sál júrgen soń ańǵardym. Túkpirde, qalyń qaraǵaı arasynda áldekim júrgen sekildi. Qolynda bes aqa tyrmasy, beli búkistene túsip qunjyńdap taldan ushqan japyraqty jınap jatyr. «Ilá Grıgorevıchtiń ózi me» dep oıladym. Júrek basy dirildep, tula boıymdy ystyq tolqyn qýalap ótti. Álgi kisi aıaq dybysymdy estip, eńsesin jazdy, buryldy. Kózi syǵyraıǵan júndibas orys shaly, sálemime jaq ashpady. Qaıta qaıryldy da álgi sharýasymen bola berdi. Burylyp úıge qaraı aıańdadym.

«Nege bulaı kóńilsiz, typ-tynysh. Kózge túser, oıǵa qanat bitirer aıshyqty sýret kórinbeıtini nesi? San mıllıondaǵan oqyrmany bar, álemge áıgili úlken sýretker jalǵyz-jarym tynysh turmysty tańdaǵany ma? Mazasyz minez, beınetqor tirshiligi artta qaldy ma sonda». Áldebir ońaza muń sanamdy bılep alǵany. Esik jaqtaýyndaǵy elektr túımesin eki ret bastym.

Sálden soń esik ashylyp, kúlgin shashty, janary jyly nurǵa toly, asa kórkem kelisti áıel kórindi. Eńsesi bıik, keýdesi tik. Beıne tanys-bilisin kórgen kisideı jymıa sálemdesti. «Kirińiz»,— dedi.

— Siz be keshe telefon soqqan?

— Mazalaryńyzdy alsam keshirim ótinemin.

— Oqasy joq. Ilá Grıgorevıch búgin serýendeı almady. Kórmeısiz be kún sýyp ketti ǵoı. Mynda júrińiz.

Bastap kele jatyp jyly shyraı bildire burylyp, jumsaq únmen jón-josyq suraıdy. Munysyn tildeser kisini saǵynyp qalǵannan bolar dep jorydym. Ne degen sypaıylyq. Sypaıylyq bolǵanda: sulý, kelisti sypaıylyq.

— Munda sheshinińiz. Kúlli qazaqtar siz sıaqty bola ma. Bos myljyńym jalyqtyrǵan shyǵar?

Terezesi batysqa qaraǵan úlken jaryq bólmege endik. Aıaq asty bylqyldaǵan túkti kilem. Qabyrǵa kógildir boıaýmen boıalypty. Kirip kelgen qarsy bette aǵylshyn kamıniniń áńireıgen alabajaq túbinde... birese túsip... syrt jonyn berip... Ol otyrdy. Alǵashyndy kózime ábden qarteıgen, qaýyrsyny túsip, topshysy tozǵan taý qyrany elestedi. Qıyr dalada, ne zańǵar shyń basynda tósin yzǵyryq jelge tosyp, táýlik boıy miz baqpaı, mańaıdaǵy dúnıege nazar salmaı múlgip otyratyn túz qyranyn talaı kórgem. Dúnıeniń ne qıly dúleıinen ótken, alasapyranda talmaı ushýdy úırengen, sabyrly, saltanatty minez qalybyn joımaǵan. Seri, sypa qalpy sonshama sulý.

Ilá Grıgorevıch tap osy beınesimen, barsha oıshyl, berik qasıetin sezdirgendeı edi. Ornynan turmady. Sol otyrǵan qalpy ezý tartyp qolyn usyndy. Sálemimdi qabyldady. Oryndyq nusqap qarsylasyp otyrýǵa ıshara jasady. Janarynda ózime, jastyq jelikke degen qyzǵaný me, qyzyǵý me, bilmeımin, áldebir mysqyl úırildi. Kóre bilse: qarttyqtyń ózi sulýlyq pa dep oıladym.

Ózimdi-ózim qorash sezingen kúıimde qalamgerdiń hal-kúıin, saýshylyǵyn suraǵan bolamyn. Onshalyq kelistire almaǵanymdy ishteı sezip, yńǵaısyzdana túsem. Jazýshy ıyǵyndaǵy úlken sur shálini qymtana orandy.

— Rahmet, jas dosym, rahmet!

— Qazir qandaı shyǵarma jazyp júrsiz?

Ilá Grıgorevıch dybyssyz jymıyp kúlgendeı sezildi.

— «Sırek jazamyn. Keıingi kezde qarym uıyp tala beredi. Kárilik shyǵar... «Adamdar, jyldar jáne ǵumyr» atty memýarymnyń jetinshi kitabyn jazyp júrmin. «Novyı mır» jýrnaly jazyp jatyr. Burynǵy shyǵarmalarymnyń qaısybir tusyn qaıta qarasam, keı jerine taraý qossam degen armanym esh sónbeıdi»

— «Sosyn sheteldik aýdarmashylardy qadaǵalap otyrýǵa da qyrýar kúsh kerek. Bul iske Irına kómektesedi. Olar qalt jiberseń keı tusty ózderinshi ózgertip, ádeıi óńin aınaldyryp jiberetini bar. Qaıtersiń, kún kóristik aıla-sharǵysy bolar, sirá».

— «Áli esimde, Nezval Vıtezslav aqyrǵy saparǵa attanardan kóp buryn «qazaqtyń qıyr dalasyn aralasaq» dep qolqa salyp edi. Kóngen edim, sahara, jylqy jaıly jazylǵan kitaptarǵa zer salyp júrdim. Biraq, baıqap otyrsyz, sol armandaǵan alys qıyr dalanyń jeli buıyrmady bizge. Nezval dúnıe saldy. Sosyn jıyrmasynshy ǵasyrdyń alasapyran, alaquıyn daýyly bizdi qaıda qýmady. Janymyz aman qaldy áıteýir».

Ilá Grıgorevıch áńgime aıtyp otyryp tıtteı de qozǵalmady. Beıne tastan qashaǵan músindeı. Ár kezde saýsaǵyn silkip, qabaǵyn shytynyp, shybyqtan toqylǵan keń kreslonyń jaqtaýyn qysa túsedi. Qany uıyp qalatyn bolar dep oıladym.

— «Bul ýaqytta aqsúıek aǵylshyndar kamın jaǵa qoıǵan joq. Otynnyń tapshylyǵyn eskerip qyraýly qys túskende ǵana kamın peshine ruqsat etedi. Taza qandy aǵylshyn emespin ǵoımen... — dep Ilá Grıgorevıch jeńil ázil aıtty. Burylyp oń qoltyǵyndaǵy, ústel ústindegi tetikti basty.

Qabyrǵanyń jartysyn alyp turǵan kamın peshi jarqyrap janyp júre berdi.Alǵashynda tek sándik úshin, ıa bólmeniń kenelik kórki, reńki úshin jasalǵan, janbaıtyn pesh bolar dep oılaǵam. Baıqasam peshtiń ishine shatpalap shıratpa sym júrgizipti. Sym elektr qýatymen jarqyraı mazdap janady eken. Ortasy qyzaryp, sheti jasyldanyp kempirqosaqsekildi qulpyrǵany. Ystyq lebi qandy shymyrlatyp baýrap barady. Jelik qosqany.

Boran tútegen qysqy dala, qurym qostyń ishinde, qolamtany ortaǵa úıip mazdata jaǵyp, gýlesip otyrǵan jylqyshy baýyrlarym elestedi. Jyndy boran ishinde boıǵa jylý taratqan, qyzdyrǵan otqa tónip, qyzylbettenip keńesý, qazy jep, qurt qatqan sorpa ishý qıalda qalǵan bir dúnıe. Adam da, tabıǵat ta shyndyǵymen erekshe. Tamyrdy boılap shym-shym qýat sińirer qyzýymen ǵanıbet.

Boıǵa qýat darytar keremettiń kókesi osy,— deıdi úı ıesi. — Osy pesh qyzýynan qanshama uly jańalyqtar dúnıege keldi: Darvınniń dúnıe satysy, Dıkkenstiń ápendileri, «Qazyna araly», «Gýllıver», «Ýllısteı» keremetter myna pesh túbinen tirildi emes pe. Ár halyqtyń qanyna sińgen dástúri bolady. Ultty joıylyp ketýden saqtaıtyn sol dástúr. Dástúri myqty eldi soǵyspen jeńe almaısyń. Órkenıet basqyshyna buryn aıaq salyp, uly dúrmekti kóp ótkerip, boıynan qýaty ketip, qarteıe bastaǵan ult bolady, al seniń qazaqtaryń, sirá, órshigen órtteı jas ulys shyǵar.

Jazýshynyń áýezdi sózin úzip almasam ǵoı dep ishteı qylpyldap qoıamyn. Zaıyby kúmis legenge tizip kofe ákeldi. Qurtaqandaı farfor sháshke kóldeı legen ústinde múlde kishireıip kórinedi.

Ilá Grıgorevıch 1938 jyly kúzde, Grýzıada, Shota Rýstavelıdiń toıyna barǵanda Jambyldy kórgenin, sóıleskenin jyr ǵyp aıta bastady. Eleń etip, ár sózin qalt jibermeı tyńdap qalyppyn. Qalamgerdiń sondaǵy aıtqan esteligi tómendegishe.

— «Nege ekenin bilmeımin,— dedi Erenbýrg,— alǵash kórgende Jambyldyń túri, túsi kózime kóne jyr jazylǵan papırýs qaǵazyndaı kórinip ketti. Tiri adam emes kádimgi máńgilik jyr joldaryn jazǵan papırýs qaǵazyna sonshama uqsaǵany. Papırýs — óte ertede perǵaýyndar áýleti qaǵaz ǵyp tutynǵan qamystyń myqty túri. Uzaq ǵumyrynda Jambyldy beınet, yza, azap, súrkil aıtys, dalanyń aptap ańyzaǵy jep tozdyrdy ma. Úni de azynaǵan jelden búgilgen qamys yzyńy bop estildi. Nesin jasyraıyn, áıteýir, aqynnyń túrinen, úninen sarǵysh tartqan papırýs qaǵazy sekildi máńgilikti sezdim. Saraıda, toıda birge boldyq. Qaıtar jolda, poezd ústinde taǵy ushyrastyq. Qasynda qaǵilez, qaratory aýdarmashy hatshy jigiti bolatyn». Áńgimesi netken dámdi edi. Kofeni úı ıesi syzdyqtata urttaıdy. Ózim áldeqashan simirip salǵamyn. Úı ıesi áıel ekinshi shynysyn quıdy. Kofe tym qoıý, qaraqoshqyl, kún ıisi burqyraıdy.

— «Jambyldy kórgende kóz aldyna shalqyǵan kóldarıa, kógildir keńistik, grýzın aqyndary múıizben iship jatqan qyzyl kúreń sharap, dúbirli jyr báıgesi emes... osydan úsh myń jyl burynǵy perǵaýyndar áýleti jazyp qaldyrǵan sarǵysh papırýs elestegeni tańqalarlyq, árıne. Áı, myna shal ıa joly túsip aıaǵy salbyrap máńgilikten kelgen, ıa bolmasa máńgilikke bara jatqan jolaýshy bolar, sirá, dep túıgenim áli esimde...» Meni dámi til úıirgen kofe Pablo Nerýda elinen arnaıy jetken asa syıly tartý bolar, sirá, dep oılap qoıamyn. Úı ıesi sózin árige jalǵady.

— «Eseptep jibersem ol kezde Jambyl 92 jasta eken. Soǵan qaramaı kózinde ushqyn oınap turdy. Bul kisini osynsha aýyr, azapty jyldardan asam-esen saqtap, keýdesin órge súırep kele jatqan janaryndaǵy aqyndyq ushqyn bolar, sirá, dep oıladym. Qaıtar jolda bir poezd, bir vagonǵa minippiz. Biraz selkildegen soń olaı-bulaı júrip baıqasam: áli qart kisi meniń kýpeme kórshiles ornalasypty. Qýanyp kettim. Qazbektiń qarly shyńyn terezeden biraz qyzyqtap, endi sóıleseıin dep, Jambylǵa keldim. Qabatyna, sákige tize búktim. Qısaıyp jatyr eken. Meni kórip basyn kóterip dombyrasyna qol sozdy, qaǵilez, ushyp-qonǵan hatshy jigit lyp kóterilip shalǵa aspapty ápere qoıdy. Jambyl dombyrany aldyna kóldeneń tastap biraz shertti, etten arylǵan taramys saýsaqtary aspap shanaǵyn tesip jibere jazdaıdy. Báseń únmen saz qosyp údete sóıleıdi. Hatshysynan: shal ne aıtady dedim. Hatshysy: obaǵa qonǵan búrkitke uqsap qonjıyp otyrǵan myna qus tumsyǵyn kim deıdi — bul shalyń dedi. Men mánisimdi aıttym. Hatshysynan: shaldyń úni nege qatqyl shyǵady dedim. Hatshysy: ushyp-qonǵan kóbelekke uqsamaı dereý baryp shaı ákel dep maǵan keıip otyrǵany. Hatshysynan: sonda bul shal óleńsiz sóz sóılemeı me dep suradym. Hatshysy: tamaq ishkisi kelse, jatqysy kelse, syrtqa shyǵam dese, ádeti sol, dombyraǵa qosylyp óleń qyp aıtady. Qara sózben tildespeıdi dedi. Qara sózdi umytyp qalǵan ba sonda bul shal dep saýal qoıdym. Umytyp qalǵan dep jaýap berdi hatshysy. Qaıran qalamyn baıaǵy. Óleń sózdiń uıqasy, yrǵaǵy, oralymy myna aqynnyń qanyna sińip ketken dep tujyramyn. Óz kýpeme ketip qaldym. Dál osy estelikti «Adamdar, jyldar, ǵumyr» atty estelik kitabyma engizip «Novyı mır» jýrnalyna basqyzdym,— dedi úı ıesi ıyǵynan aýyr júk túsirgendeı bolyp. Qalamgerdiń myna sózderi jadymda jattalyp qalypty: kóne jyr jazylǵan papırýs shıratpasy, óleń sózdiń uıqasy, yrǵaǵy, oralymy qanyna sińgen, obaǵa qonǵan búrkitke uqsaǵan qus tumsyǵyń kim.

Adam bir degennen dana bop shyǵa kelmeıdi, jazýshy áýleti áý degennen, eki-úsh kitappen kórkemdik kókjıegine jete qalmaıdy... júre-júre, kóre-kóre, seze-eskere, ýaqyt óte jetetin qudiret ol. Sol qudiretke uly dúbir ıesi Jambyl, ýaǵynda jazǵan ár maqalasy sol zamatynda álemniń neshe alýan tiline aýdarylyp otyrǵan atyshýly Erenbýrg jetip jyǵylǵan bolar-aý. Uly Otan soǵysy jyldary Gıtler bir basyna ıa ólideı, ıa tirideı pálenbaı altyn aqsha tikken Erenbýrg bul kúnde kóleńkede qalyp keledi. Áıtse de sóz qasıeti jyldar óte kisini kórden tiriltip, kúngeıge shyǵarmaı qoımaıdy. Qalamger rýhy qaıta tirilerine senemin.

Qalamgerdiń zaıyby biz bilmeıtin sharýasyn tamamdap qatardaǵy kresloǵa kep tize búkti. Júzi ashań, mańdaıy jarqyraǵan, kúmis shashty zıaly áıeldiń tula boıy tunǵan sulýlyq. Aına aldyndaǵy ártis juldyzyna uqsaıdy. Qyzǵa bergisiz erekshe tartymdy syıpaty kózimdi arbap alypty, qaraı bergim keledi, mármárdan qashap keltirgendeı qaz moıyny, úshkil ıegi, ántek kóterińki muryny, qasy kózi sýretteı-aý, sýretteı. Janarym arbalyp qalǵanyn sezdi me, jazýshy jótkirindi. Qapelimde ne derimdi bilmeı: «Pablo aldaǵy jazýshylar sezine keler me eken?»— deppin. «Jınalys dese eleńdep turatyn minezi bar Pablonyń»,— dep úı ıesi ezý tartty. Alystaǵy, shardyń arǵy betindegi asyl dosty saǵyndy ma, daýysy irip, janaryna jas úıirdi. Valparaıso ózeniniń laısań jaǵasynda sińiri shyqqan sharýalardyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap jyr jazǵan ǵajaıyp aqyn kópten hat jazbapty. Habarsyz. Óner adamdarynyń dostyǵy qyzaryp batqan kún sekildi, muńǵa toly, qaıtalanbas ellegıa. Biz de óstip asyl dostyqty ańsap, saǵynyshtan kózimizge jas úıirer me ekenbiz. Tór jaqtan qabyrǵa saǵatynyń on bir jarymdy urǵan kúmbir úni estildi. Jarty saǵat ushyrasý — ǵumyrǵa azyq. Jambyl atamyzdyń kóz kórgeni bul kúnde kári búrkitke uqsaıdy. Úı ıesi ruqsat suraıtyn oıymdy sezip, belin jazyp jaılap kóterile berdi. Jamylǵan shálisi sypyrylyp túsip barady. Lyp ilip alyp ıyǵyna qaıyra japtym. Shybyq kreslo besikshe terbetildi. Erenbýrg salaly saýsaqtaryn usyndy.

— «Jas dos, Jambyl týystaryna duǵaı sálem jetkizersiń,— dedi aqyryn ǵana qorǵasyn únmen».

Qymbat ýaqytyn alǵanyma ǵafý ótindim. Esikke jyljydym. Zaıyby túregelip qolyn usyndy, maıda jymıyp, janaryn jartylaı jumyp basyn ızedi. Erenbýrgtiń ájimi tereńdedi. «Oqasy joq, jas dos,— dedi,— jazýshyǵa ýaqyt ómiri jetpeıdi. Jazyp júrsiń be óziń?». Bıyl tuńǵysh prozalyq kitabym jaryq kórgenin aıttym. «Onda zor azaptyń bastalǵany deı ber, árıne, naǵyz daryn ıesi bolsań»,— dedi esikke deıin ilesip kele jatyp. Qaıdan bileıin, qalamaqyǵa jarymadym, búıirim shyqpady, qaltam tompaımady deppin. «Qaltany tompaıtam deseń — alypsatar bolý kerek edi. Naǵyz óner ıesiniń qaltasy ómir boıyna tesik keledi».

Qoshtasyp, elektr poezyna minip astanaǵa oraldym. Jol ústinde, metroda, avtobýsta, ushaqqa mingennen álgi «tesik qalta», «zor azaptyń bastalǵany», «Jambyl týystaryna duǵaı sálem» degen sózder zyń-zyń etip qulaǵymnan esh ketpeı qoıdy, shyńyldap qaıtalaı tústi. Salmaqty kisi keshegi alaı-túleı ótken tirshiligine ókinbeıdi, erteńine jetsem dep ólip-óship eminbeıdi. Minez turǵysy kádimgi qıyr dalanyń betimen azynaı soqqan uzaq saryndy jel sekildi. Bir basynan qıyndy da, qyzyqty da ótkergen. Bir adam — bir tarıh, sol tarıhty qaǵaz betine túsire almaı biz áýremiz. Erenbýrgtiń jazýshylyq rýhy janyma osylaı sińgen edi. Álgi ushyrasýǵa ómir boıy rızamyn.

Qalamgermen kezdeskeli beri otyz jyldaı ýaqyt ozypty. Ustazdyń aldyn kórgen keshegi jasóspirim jas — bul kúnde jigit aǵasy boldyq. Ǵajaıyp sóz zergerleri Ilá Erenbýrg, Pablo Nerýda burynǵylar burylǵan baqı jalǵanǵa attanyp úlgergen; áıtse de oı zerdesi, qalam terbesi qaǵaz betinde qalyp qoıdy. Sol ustazdyń qoly tıgen hatty, qoltańba jazǵan kitapty boıtumardaı saqtap kelemin... qınalǵan, sharshaǵan kezimde qolyma alyp uzaq ustap otyryp qalatyn qashanǵy ádetim. Jambyl týraly aıtyp bergen esteligi nege turady! Úsh myń jyl buryn perǵaýyn mashaıyqtary papırýs qaǵazǵa óleń sóz jazǵan. Eki jarym myń jyl buryn sol taspaǵa uly Gomer dastanyn syzyp qaldyrǵan. Qaı tilde jyrlasyn, qaı ırekpen jazsyn, sol ólmeıtindi ónege etip ómirden Jambylda ótti. Ólmeıtinge, papırýs ırekterine tájim etip táýetelik endeshe, keıingi, keler urpaq, demekpin.

---