InfoHub Logo

Qys qabaǵy salyńqy borandy bolyp, qar asa qalyń túsip, kóktem jyldaǵydan kesheýildep shyqqasyn ba - týǵan jer kún ajaryna tabyna ısinip kók bir túnde dúr etti. Bul ýaqytta burqyrap shańy shyǵyp jatatyn Meıramqala, Túgisken ústi uqypty jýylyp ashylǵan kir sekildi jibek jeldiń ótinde jasańǵyraı tústi. Erteńdi-kesh quıylatyn samal ekesh samal da beıne móldir bulaq sýyna sonshama uqsas; keýde toltyryp simire bergiń keledi. Aspan asty kúndiz ózgeshe kógildir, kókshil boıaýǵa malynyp tolqyn atyp saǵym sylańdatar. Úlken sharasy qyzara bórtken qyzýly kún jer emshegin emip qadalyp jatqan dıqan áýletin sheksiz qýantar; syz úıden syrtqary qýar, tynymsyz qunjyńdatar. Kóktemmen qaıta tirilgen týǵan jer bul kúnderi ózgeshe áńgimeshi, ózgeshe ystyq edi. Eki qabatty úıdiń ústińgi keń terezesin ashyp tastap qala ústinen asyp alys quba jondarǵa tigilgen Edil Aıdarhanovıch kókirek saraıy ashylyp qýnaı tústi. Aldynda ǵana astanadan tasyp qýanyp oralyp, aldaǵy bir aı zańdy demalysty tamamdap qyzmetke sosyn kirisemin ǵoı dep oılady. Alysta qalǵan Altyntana júzdespese de júrekke málim tolqyndy tilmen jalǵasyp, kelgeli bergi úsh kún oraıynda úsh hat joldap, eki márte telefon arqyly sóılesip úlgerdi. Saharanyń kóktemgi taza aýasyn san qubyl ıispen toltyryp ańqyldaı soqqan úzik jelge meımildeı tolqyp oılaǵan; búgin baryp Ǵaınekeńniń aldynan óteıin dep. Ańǵaryn ańdap aqyl suraıyn dep. Osy bir tirshilikke ózińiz bas bolyńyz, aǵaıynmen jalǵasyp toı qamyn jasaıyn, el ishinde isińe, sózińe synshy kóz kóp: qaıtsem durys shyǵar? Qaıtsem ońdy bolady?.. dep baılaý sózin estıin dep. Qyrynyp, jýynyp, kıimin kıip endi esikke bet burǵany sol-tyn: qońyraý bezek qaǵyp jóneldi.

Jedel baryp esikti ashqan: tabaldyryqtan óń joq, tús joq «Sýnaqatanyń» dırektory Qaryqbol attady. Tórgi bólmege jetkenshe aýyz jappaı esip sóılep qulaq sarsyltty.

— Tuqymym tuzdaı qurıtyn boldy, inishek, — deıdi úreıi qalmaı úrpıip. — Baıaǵyda bir jeńgemiz aıtqan: e, ne bilesińder, meni qurtqan jóppeldeme ǵoı dep. Sol aıtqandaı meni aqkóńildik, alaqoldyq qurtatyn boldy.

— Túsinsem buıyrmasyn, aǵasy.

— Jospardy oryndasam jaraıdy ǵoı dep dar-dar etip at ústi shapqylap júre bereıin; mańaıymdy byqsyma qýlyq endep jaılap alǵanyn qaıdan bileıin; endi bir aptanyń ańǵarynda baqsam páleniń ıisi burqyr-a-a-ap tur.

Edil Aıdarhanuly as úıden baryp shıpaly sý ákelip berdi. Qaryqbol qolyndaǵy stakandy qosa jutyp jibererdeı bolyp basyna bir-aq tóńkergen. «Ýh jan-aı» dep qoparyla kúrsinip terin súrtken, kóziniń alasy joıylǵan. Qolymen ymdap Edildi tize qosyp otyrýǵa qosty: kóńilqostyq, tileýdostyq peıilmen syr ashty.

— Baıaǵyny, jyraqty umytaıyq, inishek. Jyl basynan sol eldiń ishti-tysty, maıly-sýlyqty, kiresili-shyǵasyly azamaty ǵoı dep óziń biletin Bas Býhty toǵaı arasyndaǵy azdaǵan sıyrǵa perme bastyq etip qoıǵanmyn. Ujymda bes júz bastaı sıyr maly bar ǵoı; bordaqyǵa qoıatynyn bordaqylaıyq, saýatynyn saýaıyq, áıteýir sol bes júz asha tuıaqty ujym jelkesine qyp-qyzyl shyǵyn qyp mingizip qoımaıyq; paıda tabaıyq dedim. Bas Býh-ekeńniń qolyna bılik, aýzyna yryq berdim, al iste dedim. Ósıeti, óneri, sózi, úlgisi, bir basyna jeterlik jigit qoı — dóńgeletip úıirip áketti. Taqaýda baıqaımyn; ıyǵy qoqyraıyp dáýirleı túsedi, adymy uzaryp órkeshtene beredi, qıt etse maqtanǵa basady, qıt etse esip soǵady. Oılaımyn: mineziniń ózgerýi tegin emes dep, osynda bir bále bar dep. Aldyn alýdy dát qyldym. Óziń bilesiń — bizdiń aýylda aýzyn ashsa ishi kórinetin, el arasynda «Bópe» dep atalyp ketken Qulshyǵash esimdi jigit bar. Ylǵı aq sóılep, adal júremin dep elge aty jaıylyp ketti. Sony kúrishten bosattym da, malmen mal bolǵan qazaqtyń balasysyń, sıyrǵa bar, boıdaǵyn sanap al, baqtashy bol dedim. Álgi Bópe bastyqtyń sózi ózine burylyp aıtylǵan soń syrt bermedi, kóne ketti. Tek aıtqany; Bas Býh-ekeńdi yqtap minez ózgertpeımin, jalǵyz tuıaq kem shyqsa dabyl kóteremin dep bir túrshiktirdi. Sonymen sózdi sarqyp aıtqanda — báleni Bópe bastady. Apta óte balaǵymen jol sypyryp keńseme keldi, jar qabaǵynyń astynda janary shańnan ázer jyltyraıdy.

«Qarkeke, — deıdi álgi Bópe. — Baqtashy bol degen soń sózińizdi jyqpaı maldy sanadym; mórlep, endep, tańbalap burynǵy baqtashydan qabyldaı bastadym, — deıdi. Qabyldaý ústinde kózimniń jetkeni — mal basynyń jalpy sany durys, biraq tym maıdalanyp ketipti — dep taǵy túrshiktirdi. Osy neme Bas Býh-ekeńmen qosylyp aıla jalǵap tur ma dep bopsalaımyn; maıdalap ketkeni qalaı deımin. Bópe aıtady; esep sanaq kitapshasyndaǵy ógiz — ógizshege, sıyr — qasharǵa, tana — torpaqqa, besti ógiz — baspaqqa, qashar — buzaýǵa aınalyp ketken: mal basy jyl sanap irilep, jýandap ósýdiń ornyna maıdalanyp, sıyrquıymshaqtana bergen: kemi júz iri qara maldyń basy bar da izi joq, bul kúıinde baqtashy bolyp mindetteme ala almaımyn d-e-ep qasqıyp otyr. Stol toqpaqtap Bas Býh-ekeńdi aldyma keltireıin: al batyr, seniń sıyryń alǵa qarap jetilip ósýdiń ornyna jylma-jyl jasańǵyrap kete me, túsińdirshi deımin.

Aýzy kúıgen úrip ishedi degen bar emes pe. Bas Býh-ekeń ilgeri-keıin kıtińdep, tanaýynyń astynan mińgirlep Bópeni syrtqa shyǵaryp jiberip, ońashalap otyryp syryn aqtarady. Aýyl arasynyń aǵaıynshylyǵyna, jaqsy kisilerdiń jol-jorasyna, demalysqa shyqqan azamattardyń qalta pulyna, kelgen komısıanyń aýzyn ańdaýǵa, ólgen-jytqanǵa, tartý-taralǵyǵa jumsadyq; bári de osy eldiń tasy órge domalaýy úshin shyqqan shyǵyn — endi kelip meni qınamańyz deıdi-aı. Bále bultynyń úıirlerin ishim áýelden-aq sezip bildi. Óz qolymdy ózim kesem be — jatyp boqtadym, keıidim, jerledim, jedim; aqyrynda — aqylyńa qońsy qondyq, bul sumdyqqa ne raýa.

Ol aıtady: maldyń qany tolyp, ósip-jetiler jyl aıaǵyna deıin jabýly qazan jabýly kúıinshe qalsyn, joǵarǵy jaqtan jasyra turaıyq dep.

Men aıtamyn: túp kitaptaǵy balansyn qaıtemiz?.. ókimet bizden sol kitaptaǵy mal basy boıynsha et, sút suraıdy ǵoı dep.

Ol aıtady: jeke menshik sharýalardan qol ushy kómek alsaq ta shydaı turaıyq, jarıa kylmaıyq dep.

Men aıtamyn: erte kóktemde ǵana jeke qojalyqtan et salyǵyn jınap tynǵan joqpyz ba dep.

Ol aıtady: halyq — dana, el ishi — qazyna, taǵy da ústemelep salmaq salyp kóreıik, kóner, túsiner; kóp bolyp jabylyp ettiń, súttiń josparynan shyǵaryp jiberer dep.

Amal joq, qolmen istegendi moıynmen kóteretin zaman, ishim jıdip kóngendeı bolyp otyrǵam. Syrttan shápkisi qısaıyp, balaǵymen eden sypyryp Qulshyǵash, ıa, sol Bópe kirip kele jatyr. Salqyn tomsaryp tús jylytpaıdy, bet álpeti jaman.

— E, desip, aýjaı túıisip otyrǵańdaryńdy bilemin, baqtashy bolmaı turyp ádilet izdeımin, ortaqtyń malyn beıbereket jaratyp, butarlap, taratyp, maıdalatyp jibergen perme bastyqtyń betin aıdaı etemin, — deıdi.

— Aý, Bópe!.. oý, Qulsheke!.. aǵaıynbyz, aýyldaspyz, sabyrǵa toqtaıyq, qara nıet kúnshildikti qoıaıyq, túsiniseıik, — deımiz. Kónbeıdi.

— Baıaǵy jer ólshegish komısıa kelgendegi azdap ashylasqanymyzdy umytaıyq, el abyroıy — bárimizge ortaq, jurtqa kúlki, dushpanǵa taba bolmaıyq, — deımiz. Moıyn burmaıdy.

«Týra Ǵaınekeńniń aldyna baryp ashyp salamyn», — dep tegi ılikpeıdi.

— Edil, inishek, az aıt, kóp aıt, sózdi sarqyp kelgende sol Bópe tap qazir seniń aýrýhanańda jatyr, tap jańa óz qolymmen ákelip jatqyzdym, aǵańnyń eńdigi abyraı-ataǵy, sýishkiligi bir ǵana saǵan baılanysty bolyp tur, bir amalyn jasa, qutqara kór, — dep Qaryqbol shatynaǵan alapysh janaryna jas úıirip, mojyp, surlanyp otyryp qaldy.

Osy áńgimeni estip otyrǵan Edil Aıdarhanulynyń tynysy tarylyp, et júregin sýyq qol sıpaǵandaı áser etti.

«Sýnaqatada» ótken oqıǵa tómendegishe edi. Ana jylǵy jospardaǵydan kúrishti áldeqaıda kem egip: sol áýelgi josparda kórsetilgendeı jer jyrtylǵan, tuqym sebilgen, sýarylǵan, ónim jınalǵan dep memleketten nesıege aqsha jep; zańsyz aqpar jasaǵan sovhoz mamańdaryn bedeldi komısıa aldynda jyǵyp bergeni úshin Qulshyǵash «Qaraqulaq bále» atalǵan. Bul baıǵus ilik-shatysty jyqpyly mol, bir-birimen ushtasyp jalǵasyp jatqan Sýnaqata tirshiligin qaıdan bilgen. Bári sol gazette Dalabaı jazǵandaı, bári sol bıik minbeden aıtqandaı dep oılaıtyn. Dıqanshylyq sharýaǵa tóselip, ketpen shaýyp, daqyl kútken qarapaıym jurtpen bardy bólip jep ájeptáýir kisi atanyp qalyp edi. Baıaǵy jer ólshegen komısıaǵa shynnyń betin ashtyń dep aýyl dókeıleri budan syrt aınalyp shyǵa keldi. Zveno jetekshiliginen bosatty. Qaıda bylyǵy shash etek sharýaǵa jekti. Aýzy jeńil aýyldastary — zamana jelin baǵdarlap bilmeısiń, qyńyraıyp qısyq júresiń, jeń ushynan jalǵaspaısyń, aǵaıynshylyq bylyq-shylyqqa mıdaı aralaspaısyń, jańa ǵana dúnıege kelgendeısiń dep — Bópe atandyrdy. Bir jelókpe ótirik-shynyn qosyp alamyshtap bireýdi naqaqtan jamandap jatsa — Bópe estimesin deıdi. Bir belsendi basqarma bastyǵynyń qyzǵyshtaı qorǵyshtap júrgen jylqy túligine aýyz salyp soǵym sybaǵa bólisse — Bópe kórmesin. Bir belsendi demalys alyp alys kýrortqa shyǵyp baramyn dep qaltaly joralaryn jol asharǵa shaqyrsa — Bópe bilmesin. Az ýaqytta aýyl azamatynan shetkerilep, búırektenip, bar men joq arasynda sendelip qaldy.

Baıqaıdy — aýyldaǵy bul qarsy kelgen biren-saran jylpostyń eshteńesi ketetin emes: ańdaıdy — qaıta aýyldastaryn adaldyqqa shaqyryp shyr-pyry shyqqan, álgilerge jekkórinishti bolǵan munyń kúni kún emes. Naýqandyq sharýaǵa shash etekten aralasyp aq ter, kók ter beınet keshse de alatyn aqysy máz emes. Sodan keýdesine ashshy tútindeı kúdik tolady; tamaǵyna túıir-túıir tolqyn oralady. Ózge adam bolsa dabysty dókeı, bádik belsendilerge qarsy bettep ne qylam dep, á dep qolyn bir siltep ózgerip, qubylyp shyǵa keler me edi. Bul óıtpedi. Tasqa bitken ushqat aǵashyndaı qata tyrmysyp qasqıyp turyp aldy. Áıtse de sońǵy aılarda tabysy azaıyp, kisi qolyna qaraǵandaı bolyp jińishkerip qaldy. Oılaǵan: osy ujymdy alaqanynda úıirip otyrǵan Qaryqbol oqýdyń túbin tesken kózi ashyq azamat qoı dep: aldyna baraıyn, aryzymdy aıtaıyn: jumys suraıyn dep. Qabaq tanyǵysh, aýyz baqqysh bedeldi bastyq tabystyraq birdeme taýyp berer dep.

Bópe amalsyzdyq aıdap ádilet izdep dırektordyń aldyna keldi. Qaryqbol kóz quıryǵy qıǵashtanyp, aýzy býylyp qaǵaz jazyp otyr eken. İshi sezip otyr — kelgenin onsha jaratpady. Bastyqtyń ańǵaryn tanymaı beımezgil ýaqytta kelip sharýasynan bóldim be dep qatty qýystandy.

— Qareke, keıingi aılarda baryp kel, alyp kelmen shabamyn dep; júkshi, mal aıdaýshy, tuqym taratýshy, jekeden et jınaýshy, kóń tasýshy, tyńaıtqysh tógýshi bolamyn dep, ár kásiptiń basyn bir ustap kón shoqaıym sartyldap tozyp kettim. Maǵan bir turaqtap isteıtin jumys taýyp berińiz.

Qaryqbol ish qoımasyn ashpaı kóziniń astymen tinte qarady. Kesteleı dilmársimeı-aq sharýasyn erkin aıtyp shyqqan Bópeniń bettiligine tańyrqady. «Qasqa dese qasqasyń-aý» dep ishteı tánti boldy; «kóbimizde osy minez jetpeıdi-aı, sóıtemiz de pysh-pysh sózge úıirsekteımiz, úndemeımiz, kóńilge qaraımyz, bata almaımyz, bopsalaımyz. Ózińdeı adal jigitter osy aýylǵa aýadaı qajet». Qaryqbol qarap otyryp Qulshyǵashqa rıza boldy.

— Oqý ótip kitap shalyǵy tıgen Saýranbaıdan erte aıryldyq, kóp kisiniń qadiri ólgende bilinedi eken.

Bópe dırektordyń tuspaldap qubajondatyp sóılegen sózin túsinbedi.

— Bas Býh-ekeń bir sıyrshy naýqasty bolyp pensıaǵa shyqqaly júr, ornyna malsaq, beıneti kóp, artyq sózi joq kisi taýyp ber dep ótingen. Maqul deseń soǵan jibereıin.

Bópe eki qolǵa bir jumys, taǵdyr saldy biz kóndik, meılińiz dep rızalyǵyn bildirdi. Qaryqbol kelise qoıady dep oılamasa kerek, taban astynda máz bolyp qýanyp ketti. Endi Bópege ystyq tarta qarady. Bas Býh-ekeńniń atyna qaǵaz jazyp, hatshy qyzǵa buıryq ázirleńiz dep baılaý aıtty. Sonymen Bópe oıda joqta ujymnyń bildeı sıyrshysy bolyp shyǵa kelgen. Dırektordyń qol qoıyp ustatqan qaǵazyn tórt búktep jan qaltasyna salyp endi ketýge aınalǵan. Qaryqbol saýsaǵynyń ushymen ilip kidirtti de, ózgeshe bir tilek aıtty. Tilek emes-aý, aqyl, abaı sekildi sóz áıteýir.

— Ujymnyń maly kem degen alypqashty sybys sóz bar; byltyr kúzde arnaıy ókil jiberip sanatqanmyn: toǵaı arasyn túgel tintip asha tuıaq ataýlyny tizimdedik, jasyn kestik, en saldyq; memleket malynyń esebi durys dep aqpar ótkizdi. Bilmeımin, fermanyń jańa bastyǵy jańylyp júrmese... Áıteýir tıesili malyńdy qaǵaz júzinde ǵana emes; tústep-túgendep, kóz aldyńnan ótkizip sanap al. Kánigi sıyrshylardyń sanaqshynyń kózin ala bere aıla jasap, kemis malynyń ornyna toǵaı arasynda bytysyp aralasyp jatqan bótenniń iri qarasyn aıdap ákelip sanata salatyn qýlyǵynan saq bolǵaısyń.

Bópe ózine burylyp aıtylǵan tiri sózge rıza bolyp qoshtasty. Qaryqboldyń negizi adal dep oılaǵan; jastaı bylyq-shylyqqa aralastyryp, ár tarapqa tartyp tıtyǵyna jetken kiná bizden. Halyq qaımaǵy bolatyn jigitti birimiz — qara nıet kúnshildikke tartyp, birimiz — jalǵan maqtan, úrgóppe bóspelikke bastap búldirip júrgen, úrpıtip, úrikkish etken ózimiz.

Osy oımen Bópe toǵaı arasyna sińip, saıda sany, qumda izi joq degendeı keń atyrapta kórshi sharýashylyqtyń, jeke menshiktiń malymen mıdaı aralasyp tozǵyndap jatqan sıyr fermasyna jetti. Áńireıgen úlken qaqpaly keń saraıda saýyn sıyrlardy ǵana túgendep ustaıdy eken. Boıdaq mal toǵaı arasynda shildiń qıyndaı tozǵyndap ketken kórinedi. Sıyrshynyń úıinde qaımaqqa nan shylap jep otyrǵan keshegi Bas Býh, búgingi ferma meńgerýshisi — Bópeni kórgende kirpideı jıyryldy.

— Seni kim jiberdi? — dep qoımaı tergedi.

— Sıyr baǵý salqyn úıde otyryp aryz súıkeý emes, — dep bizin suqty.

— Senen baqtashy shyǵady dep júrgen, áı, Qaryqbolda da mı joq, — dep aıdaladaǵy bastyqqa tıisti.

— Osy bastan ashyp aıtaıyn — jeke sıyryń bolsa ortaqtyń jem-shóbin jep bitedi, qarasyn kórsetpe, aýlaq alyp ket, — dep zildene aıbar jasady.

— Qalyń jymba toǵaıǵa sıyrshy bolamyn dep kelipsiń — joǵaryǵa aryz jazbaısyń, sóz kúńsitpeısiń, ósek tasymaısyń, kórseń de kórmegen bolasyń: kónseń — osy, kónbeseń — jol ánekeı, — dep órkeshtene ókim aıtty.

— Toǵaı arasynda tozyp júrgen eki júz bas boıdaq malǵa ıelik etesiń, — dep baılaýyn bir-aq aıtty sosyn.

Bópe álgi aıtqan eki júz bas ógiz ben ógizsheni sanap alatyndyǵyn bildirdi. Bildirgen joq-aý, pensıaǵa shyqqaly qam jasap, aryz jazyp júrgen sıyrshyǵa ashyǵyn aıtty. Ferma meńgerýshisiniń álgi sıyrshymen syry ushtasyp qalǵan ba, ony yǵyna alyp, muny aýyz ashtyrmaı al kep tyqsyrsyn... al kep yqtyrsyn. Ashýlanǵany sonsha, baıyzdap otyra almaı tizerleı jorǵaqtap ketti. Jel jaǵynan esip soqty. Basshynyń bul minezine túsine almaı qaıran.

— Sen nemene?.. Tekserýshimisiń?.. Álde paıǵambar jasyna kelgen myna pálenshege, dardaı bedeli bıik azamat myna maǵan senbeımisiń?! Aıtshy, kánekeı? — deıdi.

— Mynaý maldyń jasyn, salmaǵyn, sortyn kórsetip mórlegen qaǵaz, mynaý ólgenniń aktisi, al da atyńa minip sharýańa attan, júre-bara tanyp-bilip túgendep alasyń, — deıdi jáne.

— Tegi qoımasań — myna pálenshekeń bastap baryp maldyń bet-baǵdaryn kórsetip qaıtsyn, — deıdi.

Áńkildep jetkize aıtyp taratyp berdi.

Maqul. Bópe basqa saldy — biz kóndik dep paıǵambar jasyna kelgen sıyrshynyń sońynan ilesip toǵaı aralap, tentirep ketti. Bıyl Meıramqala astyndaǵy jıde, shilik, torańǵy, qamys, sámbi tal aralas toǵaıy qaýyndaı kóterilip aqshyl, qyzǵylt, órteń, kóknil, shıkilsary teńge japyraqqa malynypty. Isi tanaý qytyqtap kókirek ashady. Árádik tóbeden sypsyńdap alaqanat ushyp; páttek, sarqanat sekildi toǵaı bádikteri tynymsyz shıqyldaıdy. Syrdyń ashýshań butasyna bet tyrnatyp, kúreń jabymen jalǵyz aıaq soqpaqta búlkektep kele jatyp Bópe oılaǵan; jaryqtyq Syrdarıa bıyl tasyǵan eken dep. Kóne keneý ózen erte kóktemde qulashyn keń jaıyp tasysa — toǵaı da qulpyryp reńdenip shyǵa keledi. Ańǵaryn tartsa — jaǵadaǵy qalyń qaý ańyzaqta usha jazdap, shańy shyǵyp, peıilin tartyp ketedi. Toǵaı arasyna jaıylǵan mal lezde dóńgelenip dılanady; sońda malshynyń da mereıi ústem, quryǵy kıeli degen sóz. Óstip óz-ózinen ishteı semirip júrip ógiz ben ógizshelerdi kóz aldynan sanap ótkize bastady.

Baıqaıdy, paıǵambar jasyna kelgen kókesi kil bir jasar, eki jasar boıdaqty qamshysymen nusqap kórsetedi. «Myna baıaǵy aqsarbas ala ógizden qalǵan asyldyń tuqymy, mynaý zeńgibaba mingen aı múıiz sútti sıyrdan qalǵan tuıaq... úıirin qasqyrǵa bermeıtin birmoıyn Buqarı buqanyń juraǵaty...» — dep taptap aıtyp buldaıdy kep. Qaǵaz betindegi buǵan tıisti eki júz bastyń júzi iri ógiz, elýi qunan, taı ógiz, óńgesi jas mal bolýǵa tıis edi. Tús aýdy, kún ekindige qulady, sergeldeń seńdelispen áli sandalyp júr: iri ógiz kóp bolsa seksennen aspaıdy, qalǵany kileń bir jasar, eki jasar moıny bylǵaqtaǵan jas buqalar. Bópe kelmeı jatyp malshy áýletpenen ashylasqanym bilgendik bolmas dep oılaǵan. Ómirin ótirikke jáne qurǵysy kelmeıdi. Jáne baspaq, torpaqtarǵa qarap toryǵa túsedi. Aqyrynda áýkesi túsip aljyǵan, múıizi qaǵylǵan kártamys ógizdi kórgende shydamaı ketti.

«Bul bolmaıdy, aqsaqal! — dedi jany yshqynyp, — qaǵazda bes jastan asqan mal — jylma-jyl etke tapsyrylǵan dep jazylǵan; bóten bireýdiń kártamysyn tyqpalap tursyz».

Paıǵambar jasyna kelgen sıyrshy Bópeni balasynyp, ósıettep, ezbelep biraz sózder aıtty. Bópe salqyn tomsaryp turyp aldy. «Bolmaıdy, aqsaqal!» — dedi. «Kúni erteń kúlli malyńyzdy qoraǵa qaıyryp aıdap kelińiz, tarazy basynan ótkizip, tústep, túgendep sanap alamyn», — dedi de tizginin shalt buryp qaıyra shyǵandap ketti. Ferma basyna kelip bastyqqa... osylaı da osylaı... toǵaı arasynda kimdiki ekeni belgisiz, bar men joqtyń arasyndaǵy tozǵyn maldy qaǵazben qabyldamaımyn... dep ashyǵyn aıtty. Bastyq qarap otyryp alshaıysyp ashshylasýǵa aınaldy.

Ári tart, beri tart biraz yrǵastan soń maldy qoraǵa úıirip aıdap kelip, tizbelep sanaqtan ótkize bastady. Ol úshin áýeli ashyq qoranyń aýzyn taryltyp, bir egiz ázer sıyp ótetindeı qyspaly ensiz esik jasap, eki jaǵyna taqtaıdan bıik qaý qabyrǵa shegendedi. Aıdaǵan mal álgi qyspaqqa engen mezette aldy-artyna syryq suǵyp toqtatyp kóptep tastaıdy. Beıne egiz taqtaı qapshyqtyń ishine túskendeı bolady. Tyǵyryqqa tirelgen mal qanshama asaý bolsa da tyrp etip týlaı almas; tisin ashyp jasyn anyqta, sosyn en salyp, tańba bas sosyn. Bópeniń elden erek qımylyna, pysyq tirshiligine qarap paıǵambar jasyna kelgen sıyrshy shimirigip ishin tartty. Mynaý naǵyz jyryńdy, tas túıin pále eken dep oılady. Aqyrzamannyń ishkimge senbeıtin qıtaban qanpezerleri dep ishinen qarǵady.

Boıdaq maldy qanshama quıyqtyryp údete aıdaǵanymen Bópeni aldaýsyrata almady. Eshkimge senbeıdi, qıa basyp aýytqymaıdy. Kún batyp kirpik úıirilgende baryp mańdaıynan súmek terin sypyryp, belin jazyp, qıqalańdap aǵash qoraǵa súıendi. «Tańbalanǵan, en salynǵan, jasy anyqtalǵan boıdaq júz seksen: endigisin erteńgi jaryqpen aıaqtarmyz», — deıdi ish qoımasyn ashpaı. Qoranyń ishinde suıylyp sırep qalǵan mal shyǵyp ketpesin dep qaqpany sart etkizip japty. Jaılap sıyrshynyń úıine aıaldady. Úlken sharasy qan qyzyldanyp toǵaı asyp joǵalǵan kún sońynan súzilip qaraıdy. Kókbarqyn munar japqan qıyr tuńǵıyqty kózben sholady.

Qaq tórde osharylyp ornalasyp shaı soraptaǵan ferma meńgerýshisi jón-josyq surady. Kerzi etigin sheship, qol shaıyp kelip dastarqan jıegine júrelegen Bópege atarǵa oǵy joq.

— Qalaı, bitirdińder me? — deıdi syzy mol únmen. Bópe úshin paıǵambar jasyna kelgen kisi jaýap berdi.

— Jıyrma shaqty bas qaldy, erteńgisin tamamdaımyz.

— E, nege syrtynan sanap aıdap qoıa bermeısińder? Ókimet malyn táýlik boıyna qapyryq qoraǵa qamap, aryqtatýǵa kim praýa berdi senderge?

— Bir táýlikke jilikti mal qońyn joımaıdy, — dep Bópe tuńǵysh ret tilge keldi. — Eń qıyny — kóz aldymnan, qol astymnan ótken álgi mal myna qaǵazdaǵy aqparǵa múldem saı emes. Boıdaqtyń jarymy maıdalanǵan, baseke.

Ferma meńgerýshisiniń janary aspandap, sharasy shatynap shyǵa keldi. Túıile soǵatyn daýyldaı túnerdi.

— «Maıdalanyp ketkeni» qalaı?!

— Memlekettik aqparda anyq kórsetilgen besti egiz elýdiń ústinde bolsa — álgide kóz aldymnan qyrqy ǵana ótti; óńgesi ylǵı eki jasar, úsh jasar buqalar ǵana; sol sekildi maldyń jarymynan astamy ıa áýkesi túsip aljyǵan kártamys, ıa byltyr týǵan jiligi jetilmegen jas ógizshe óńsheń. Sóz túıini — kúıli-dıly, soıysqa, soǵymǵa jaramdy maldy qoldy qylyp azaıtqansyz: onyń ornyna basqa-bas dál uryp tursyn dep áıteýir asha tuıaq qosqyzǵansyz. Erteńdi kúni ókimet qaǵazdaǵy malynyń basyn suraıdy. Sonda men memleket balansyndaǵy iri qaradan ónetin pálenbaı tonna etti kimnen daýlap óndirmekpin?.. kim qurtty demekpin?.. Toqeteri — mundaı bylyq maldy qol qoıyp qabyldap ala almaımyn. Basym ekeý emes, baseke.

Paıǵambar jasyna kelgen sıyrshy soıqan soqtyǵys bastalar dep qaýyp oılady. Áıeline ym jasap tyǵýly jatqan jartylyq araǵyn shyǵardy. Ferma meńgerýshisi men Bópege bólip quıa bastady. Múıizimiz qaǵylǵansha súzisemiz degendeı eki qonaǵy eki buryshta saqaıyp siresip otyr.

— Qabyldaı almasań meıli, aqpar qaǵazdy ákel, malǵa basqa kisi tabarmyz, jolyń ashyq endeshe.

Bópe mana erteńgisin alǵan aqpar qaǵazdy qaıyrǵan joq, qasaqana tórt búktep qaltasyna salyp aldy.

— Qaǵazdy ákel. — Joq, bere almaımyn. — Qaǵazdy qaıtar deımin! — Joq, qaıtara almaımyn! Erteń turamyn da ortalyqqa tartamyn, kórgen-bilgenimdi Qaryqbolǵa jaıyp salamyn; tegi bolmasa odan asyp Ǵaınekeńniń aldyna baramyn, osylaı da osylaı, toǵaı arasyndaǵy qoǵam malyn aıamaı óz malynsha talap jep jatqan uıaty az adamdar bar eken dep aıtamyn, jasyrmaımyn. Meni «Bópe» dep tegin atap júrgen joq shyǵarsyńdar.

Ferma meńgerýshisiniń júzi órt sóndirgendeı tútigip, qany qashyp kógis kúlgindenip shyǵa keldi. Qaraǵan kisi tegi shoshıtyn. Beıne moıny astyna túsip omaqasa jyǵylyp, shańǵa aýnap túregelgen palýan sekildi. Beıne jeldi kúni kór qazyp, súıekke kirgen azashy adamdaı tegi. Manaǵy aryny azaıyp, rýhy qashyp báseńsı til qatty.

— Qaǵazdy qaıtarmaısyń ba sóıtip?

— Qaıtarmaımyn.

Aldyndaǵy staqan toly araqty kómekeılete bir-aq tóńkergen ferma meńgerýshisi ýh dep aýzynan jalyn atyp oılaǵan; Bópege aqpar berip, mal sanatqan mende de mı joq dep. İs qozǵalyp, qarańǵy úıge ketti degen osy dep. Maldyń irisin satyp, ornyna jas mal qosyp basyn túgendep, daryldap dańǵyrap júre berermin be? Sonyń bárin ózim jesem, ózim sińirsem bir sári-aý! «Myrza jigit, seri jigit» atanamyn dep, astanaǵa qydyramyn dep qurttym ǵoı; elge qydyryp kelgen syıly ýáli kisilerdi rıza etip shyǵaryp salamyn dep dińkeledim ǵoı; aǵaıynnyń sorpa-sýyna, soǵymyna qarasamyn dep qanqaqsadym ǵoı; túbime kóńil-qostyq, tileý dostyq jetti ǵoı!.. Paı-paı-paı, ishim órtenip óldim-aý. Ia, osy tún qısyǵyna qyńyraıǵan Bópeni qulaqtan basyp degenime kóndiremin, ıa...

Ferma meńgerýshisi óz oıynan ózi shoshyp ketti.

Úı ıesi sandyq túkpirinde jatqan jalǵyz shyny konágin sýyrtyp taǵy quıǵan, bastyǵy jutqynshaǵy júgirip taǵy qylq-qylq jutty. Bópe araqtan da, konáktan da tatyp alǵan joq. Birer qarpytyp nan asady da sońyn ystyq shaımen ıtergilep terin tamshylatyp otyrdy-otyrdy da «erte turýym kerek, jatyp uıyqtaıyn» dep syrtqa shyǵyp ketti. Sıyrshynyń áıeli qonaqtar salqyn jatsyn dep tósekti syrttaǵy senekke, taqtaı sákiniń ústine salǵan edi. Úı ıesi elpektep: «Aý, tamaq pisip qaldy ǵoı, jep jatpaımysyń?» — dep sońynan júgirdi. Meńgerýshi eteginen basqandaı bolyp qaıta otyrǵyzdy. «Dymyń ishińde bolsyn», — dedi zár shashyp: «Barsyn, jatyp demalsyn, jertáńirisip barady ǵoı, kórip alarmyz...»

Ferma meńgerýshisi álgide sanasyna shanshýdaı tıgen sumdyq oıynan arylmady. Ia, osy túni adaldyq, adamgershilik úshin ne quqaıǵa qaımyqpaı baratyn Bópeni qulaqtan basyp degenime kóndiremin, ıa...

Konáktyń qalǵanyn sarqyp iship, bos moıyn bolyp otyrǵan ferma meńgerýshisi oılaǵan: qaıtsem Bópeniń aldyn oraımyn dep. Osynaý qyzyl kóz páleden qaıtip qutylamyn dep. Ana jylǵy jer ólshegish komısıaǵa da shylp etpeı shynnyń júzin ashyp, betin aıdaı etip edi; talqyǵa tústi, gazetke shyqty, qyzmetinen bosady, áıteýir tezi qatty synaqtan, qıyn ótkelden ótkendeı áýpirim-táńirimmen áreń qutylyp edi. Aınalaıyn janashyr aǵaıyndary saýǵa surap, ara túsip janyn alyp qalǵandy. Endi mine qylaıaǵy qurdym tyǵyryqqa tirelip taǵy mańdaıyn toqpaqtap otyrǵany. Osy Bópeni qol astyma sıyrshy bolasyń dep nusqap jibergen, araǵa aryzqoı pále júrgizgen týasy Qaryqbol ońbaıdy. Ia, meni silkilep shańymdy qaǵyp, aldy-artymdy orap teksere túspekshi, ıa, túbime jetpekshi. Áıtpese Bópeniń syryn biledi, talaı aýzy kúıgen, opyq jegen; kóleńkedeı súmeńdetip sońyma salǵany qalaı?.. Jelimdeı jabystyrǵany qalaı?.. Az aıt, kóp aıt, ájeptáýir bel sanap júrgen Qaryqbolyńnyń túbi shıki.

— Álgi uıyqtady ma? — dedi bir mezette basyn oqys ıyǵyna qondyryp. Úı ıesi dastarqan jıeginde qalǵyp ketipti.

— Lábbaı, ne deısiz?

— Álgi uıyqtady ma?

— Kúni boıy alja-alja bolyp ógizben jaǵalasqan jantalasqan kisi mana-aq silesi qatyp tyrapaı asty. Ózi de eren qarýly eken, kúshi qaı jerine sıyp júrgenin bilmeımin.

— Myna qyzyl kóz páleden qalaı qutylamyz endi?

— Qaıdan bileıin.

Úı ıesi mynanyń oıyny ma, shyny ma degendeı kóz janary atysa qarady. Qapelimde sózdiń túp mánin uǵa almaı qaldy, qaıyra surady. «Ekeýlep jabylyp qolyn baılap darıaǵa tastap jibereıik, qutylaıyq, qurtaıyq», — dep aqyldasyp otyrmasyn dep qaýyp oılady.

— Qaraǵym paıǵambar jasyna kelgende qylmys istep qolymdy bylǵamaımyn, ataı kórme, aýlaq-aýlaq!.. Malyń áne, sanap al, erterek basyma bostandyq ber. Ortalyqqa aýa kóshemin. Mal basy maıdalap ketken eken — bári ózińnen; pálenshege soıys berip jiber, ornyna baspaq qosar dediń — maqul. Tólenshege dónen ógiz ustap ber, ruqsat qaǵazy bar dediń — jaraıdy. Bir jaqsynyń kártamys malyn jasarta sal dediń — qup bolady. Osyndaı bir zaýal shaqtyń bolaryn baıaǵyda bilgem, sezgem. Ustasa da, sottasa — bylyǵyńa batyp boldym, senen irgemdi aýlaq salamyn, aryla júremin, men de Bópeniń jolyn qýamyn!.. Aramzanyń yǵyna yqtap, soıylyp soǵyp aqymaq bolyppyn; endi jel ótine, jurt betine shyǵamyn!

Ferma meńgerýshisi men paıǵambar jasyna jetken sıyrshy qosyla daýdyrap túnniń bir ýaǵyna deıin múıizdesti.

Aı týyp toǵaı ishi aqshyl sáýlege bókken, úzik jel lebi darıa jaqtan sý syzyn ákeledi. Esik aldynda taqtaı sáki ústinde shyrt uıqyda jatqan Bópe mańaıyndaǵy ómir úshin, ádilet úshin arpalystyń; alqyn-julqyn alystyń mán-jaıynan múlde beıhabar edi. Jáne bir oraıda elire qozdanǵan, qoıqalańdaǵan kóleńke esik aldyna shyǵyp úı aınalyp ketti. Jáne bir oraıda eńbekteı jyljyǵan kelesi kóleńke qoranyń ishine búlkekteı bet qoıdy. Sıyr móńirep, ıt ulydy. Munar japqan qıyr tuńǵıyq aı astynda aǵarań tartty. Birqaýymda eki kóleńke bas túıistirip bultarys bulyń kórinis berip, bas ızesti. Jáne bir oraıda quıyqtyra shapqan at dúbiri toǵaıdy kóshirdi. Lekite uıysqan úıir mal qoradan shyǵa shildiń qıyndaı pyshyrap toǵaıǵa sińip joǵaldy. Keń qolat jáne bir oraıda tynshı qalyp múlgip-qalǵydy. Aspan men jer japsary aqshyl boıaýǵa malynyp kún kózi kókjıekten ajyraǵanda toǵaı ishi qaıta jandandy. Qus shyryly, mal saryny ógeı ólkeni qaıyra tiriltti.

Shyrt uıqydan oıanǵan Bópe tósekten basyn kótergende anadaı jerde dóńbek ústinde osharylyp otyrǵan úı ıesiniń sulbasyn kórdi.

İshi muzdap qalbalaqtaı turyp qasyna jetti. Bara ıyǵyna qolyn salyp jón surady. Shaý bolyp shógip otyrǵan repeti jaman sıyrshy shaldyń kemseń qaǵyp aıtqany: «Mal qoradan shyǵyp ketti, bastyq ujym ortalyǵyna sýyt attandy», — degen eki aýyz sóz boldy.

Bópe qarap turyp mynalardyń byqsyma qýlyǵyna qaıran qaldy. Oılaǵan: kór de tur, ferma meńgerýshisi syrtymnan dırektorǵa jertabandatyp jamandaý úshin zytyp joǵaldy dep. Jurt aýjaıyn aldymen tanyp almaq, buǵan qarsy baz bireýin aıdap salmaq. Qamaýdaǵy boıdaqtyń esigin ashyp bosatyp jibergen de sol ózi. Kostúminiń qaltasyn tintip, aqpar qaǵazdy urlap alyp ketken de dáp ózi. Munyń ornynda jeńiltap jelpildegen basqa bolsa Bas Býh-ekeńniń sońynan túre qýyp jóneler me edi. Bul óıtpedi. «Aqyry bolar is bolǵan eken, ashylasyp, alshaıysqan ekenbiz: urlanǵan qaǵazda, qoradan shyǵyp toǵaıǵa sińip ketken malda turǵan eshteme joq», — dep oılaǵan. «Osynda qona jatyp boıdaqtyń túp-túgel esebin alaıyn, bastyqtyń artynan aıańdap baraıyn, bolmaı bara jatsa aýdanǵa asaıyn...»

Paıǵambar jasyna jetken sıyrshyny qaıyra atyna qondyryp, ózi qoltyqtaǵy qoryqshynyń minis kóligin surap minip toǵaı aralap túndegi bosap ketken boıdaq maldy jınastyra bastady. Asaý ógizdi jyqpyl jynys ishinde ókshelep aıdaý asa qıyn. Damylsyz ún salyp, quryq siltep kún shekege tyrmysqansha qaıtarmalady. Betti sheńgelge tyrnatyp, shalǵaı jyrtyp, ystyqqa byrshyp ábden qatalady. Ásirese birmoıyn buqalar aıdaý bermeı ár tarapqa tartyp qınady-aı. Loqyldaǵan jaman shobyr ish shaıqap, quıymshaq kesti. Kesh jeńip kóleńke qoıýlana óldim-taldym bar boıdaqty jınap ákelip qoraǵa topyrlatyp qaıyra qamady. Esigin tarsa bekitti.

Túni boıy topsasy bos qora aýzyn kezekpe-kezek kúzetisti.

Ertesine aryny azaıyp jýası bastaǵan eki júz basty tústep túgendep qaıta sanap shyqty. Bul joly Bópe ár maldyń jasyn, túri-túsin, en-tańbasyn qaǵazyna qadap túsirip aldy. Úshinshi kún degende jan alyp, jan bergen aýyr beınetti aıaqtap, terin tamshylatyp jaıaýlatyp ortalyqqa bul da jetti. Tirsegi tirsegine soǵysyp ábden silelese de úıine burylmady. Tabyttan turyp ketken tiri arýaqqa uqsap tip-tike keńsege keldi. Qaraıdy — dırektordyń kabınetinde Qaryqbol men ferma meńgerýshisi ıyqtasyp sybyrlasyp sóz baılasyp otyr. Baıqaıdy — ekeýiniń syry ushtasyp qalǵan sekildi. Ashýy ot tıgen qaýdaı tutandy. Ózin-ózi qapelimde bıleı almady.

— Toǵaı arasynda ólip-talyp masaǵa talanyp, asha múıizge qaǵylyp mal túgendep men júrmin... salqyn úıde sybyrlasyp, aýjaı túıisip sender otyrsyńdar! Qoıdym, toıdym! Ǵaınekeńniń ózine tarttym! — dedi de syrt aınalyp júre berdi.

Qaryqbol ornynan apyr-topyr kóterilip sońynan qýyp jetti, qoltyqtap, qolqalap tórdegi dıvanǵa ákeldi. Oǵashtaý minez tanytqan Bópeniń asty-ústine túsip báıek bolyp, — sekretar qyzǵa shaı ákelýge jarlyq jasady. Álde kóz qylyp, álde shyn tyǵylyp ferma meńgerýshisine al kep keıisin!.. al kep sózben jesin!.. Aıtpaǵan ashshy sózi az endi. Aqyrynda jentek jegen meńgerýshi tanaýynyń astynan túsiniksiz byldyrlap bas amandap taıyp joǵaldy. Dırektor ekeýi osharylyp ońasha qaldy.

Hatshy qyzdyń aqqumanǵa quıyp búrkemelep áspettep ákelgeni ystyq shaı ǵoı dep urttap qalǵan; qankúreń konák ánsheıin. Dırektor shokolad arshyp usynyp jatyr: «Juqarǵan júıkege myń da bir em», — deıdi. Ózi shaǵyn kesesin qylǵytyp jutyp jiberdi. Ash ózegine túsken ishkilik dýlap basyna bir-aq tepti. Bópe qystyǵyp, qınalyp baryp tilge keldi.

— Tegi kúıemin ǵoı, — deıdi. — Memleket malyn maıdalap, butarlap...

— Bópe aınalaıyn, kór de tur, ol ıtti ólimshi etip óndirtip alamyn! Qoǵam malynyń qylshyǵy qurymaıdy! Tek ótinerim — aýdanǵa shabamyn degenińdi qoıa tur, el-jurtqa jarıa bolmasyn, abyroıdy oılaıyq, myna aldyńdaǵy aǵańdy syıla.

— Tegi kúıemin ǵoı!..

— Búgin úıińe bar da tynyq, sabyrǵa júgin, erteń ertelep ózime kel, osynda keńsede táýir bir qyzmetke qoıamyn.

Aqqumannan aq kesege taǵy bir-birden tamyzǵan.

— Al, el-jurt amandyǵy, aǵańnyń abyroıy úshin alyp qoıaıyq! Aspaıyq, taspaıyq, saspaıyq, artyn oılaıyq. Túbinde durystalady, ádilet jeńedi. Álgi nemeni maldyń mańaıynan júrgizbeımin endi!

— Kúıemin ǵoı tegi!..

Bópe áýelgi qarqyndy raıynan qaıtyp, dırektordyń ymyrasyna yńǵaı bere bastady. Oılaǵan: Qaryqboldy júz óltirip, júz tiriltip júrgen aqkóńildik dep. Aýzy kúıgen úrip ishediniń kerin keltirip zárazap bolyp zarlap turǵany sodan dep. Erteń de kún bar, asyqpaıyn, aqyldasaıyn, sosyn-aq aǵynan jarylarmyn dep.

Moıny bylqyldap úıine ymyrt úıirile qaıtyp kelgen. Eki semáǵa salynǵan uıadaı ǵana standartty fın úıi; tústik búıirge qaraǵan úsh bólmesinde keńse qaraýyly turady, teristik bettegi aıadaı eki bólmege Bópeniń úıi jaıǵasqan. Úıi degende jıi-jıi tórkinine taıyp, bary-joǵy belgisiz bolyp júretin kúndiz shabysqan, túnde tabysqan shaıpaý minez kelinshegi ekeýi ǵana; dúnıesi — qos temir kereýet, qańyltyr pesh, tozǵan soń keńseniń esebinen shyǵaryp syrtqa laqtyryp tastaǵan kebeje qaryn stol; úsh kreslo — olar-daǵy tozyp esepten shyqqan; shaıpaý kelinshektiń tórkininen kelgen kórpe-jastyq qana. Búgin de kelinshegi bir kıerin ıyǵyna ilip qyrdaǵy tórkinine ketipti. Temir kereýetke sozylyp túsip gazet qarap biraz ýaqyt óltirgen boldy. Túnge qaraı tar bólme qapyryq tartyp, aýasy tarylyp keýdesin qysty-aı; tegi shydamaǵan soń tósegin syrttaǵy aǵash sákige súırep shyǵaryp, ashyq aýaǵa jatty. Bópeniń jasynan súıegine sińgen ádeti — kún jylyna túnemesi syrtqa jatý, tóbesine tóngen sansyz juldyz ataýlyny qıalmen sholý bolatyn; búgin de sóıtti. Qońsy otyrǵan Bas Býh-ekeńniń ovcharka ıti túnimen abalap úrip shyqty. Kóńil ıt te keıde órekpip, keıde jer bop janshylyp mazalap bitti. Tańǵa jýyq kóz aldy qoıýlanyp uıqy meńdegen eken deıdi.

Aıaǵynyń basy muzdap bara jatqan soń shimirigip shoshyp oıandy. Sýyq ter súmek bop aǵyp jatyr. Kórpesin serpip jiberip umtylyp turýǵa talpyndy. Ál-dármeni bitip, keýdesi syǵyp aýyryp, tósegine qaıyra sylq tústi. Julyn omyrtqasyna áldekim temir qursaý salyp tastaǵandaı; tynysy tarylyp nazalana daýsy shyǵyp ketti. Anadaı jerde keńse qaraýyly túngi kúzetten qaıtyp keledi eken: «Shyraǵym-aý, ne kúıge ushyraǵansyń?» — dep qaýqalaqtap qasyna jetip keldi. Alasuryp jatqan atpal azamattyń tula denesin jiti kózben sholyp shyqty da, shaıan shaǵyp alǵandaı baj etti.

— Oıbúı-ı!.. Qaraqurt tıipti ǵoı! — dedi.

Júgirip qońsysyna ketti. Bir mezette kostúmin júre suǵynyp qaıda-qaıdalap ferma meńgerýshisi jetti: ezýinde jymysqy kúlki. «Páli, esh saspańdar, qazir-aq ýdy ýmen qaıtaramyz», — deıdi. «Syr boıynyń qaraqurty tıgen kisisin tyrapaı asyratyn Qyzylqumnyń búıisi emes; qazir-aq emdep jazyp alamyn»... Sóıtti de qasapshydaı bilegin túrinip jalańdap, jalmańdap úıinen eki shólmek araq alǵyzdy; kesege quıyp, ý daryp qınalyp jatqan jigittiń basyna tónip; al, ish!.. al, ish!.. Qaraýyl shal bajynap araǵa tústi. «Tap qazir qosaıaǵyńa min de Maqulbek shalǵa shap», — deıdi, — sol kisiniń oqıtyny bar tuǵyn, qaraqurtty oqyp shyǵarǵan lázim». Ony tyńdaıtyn meńgerýshi joq: qylqyldap otyryp Bópege shólmek araq ishkizdi, kórpege orap jaýyp tastady. Qulaǵyna emis-emis kúbir kúńsik sóz keledi.

«Ýdy ý qaıtarady». «Ýaqyt ótkizbeı oqytaıyq, ý joǵary kóterilse keýdesi qysylady». «Jáne bir shıshasyn ishkizemin». «Maqulbek shaldy aldyryp oqytaıyq». «Óńsheń dilmár dinshilder, qurǵaq sózge ý shyǵýshy ma edi; oqytý degen dalbasa ásheıin, qazir aýzyna araq quıamyn!» «Oqytamyz!» «Joq, oqytpaımyz!» «Oqytamyz!» «Joq, oqytpaımyz!»

Óstip ker aýyzdar kergilesip júrgende kún túske tyrmysty. Qulshyǵash alǵashynda araq ishken soń bálkim ý zári qaıtar, bálkim saýyǵarmyn dep oılady. Ýaqyt ótken saıyn tynysy tarylyp, keýdesi qysyp aýyryp, sanasy laılana berdi; ishkilik em bolyp jarytpady. Ómir úshin alysatyn qymbat ýaqyt tam-tumdap sýsyp azaıa tústi. Aqyrynda jigit esinen tanyp ketti.

Bolǵan oqıǵany shańqaı túste baryp estigen Qaryqbol esi shyǵa shabýyldap endi jetken; qaraıdy — arystaı atpal azamat kógerip-sazaryp sandyraqtap jatyr; qulaq salady -mańaıy «Maqulbek shalǵa oqytaıyq!» «Joq, jáne bir shólmek araq jutqyzaıyq!» sekildi kergime keneýsiz sóz. Alda ǵana pádárińe nálet kórmádikter-aı!.. Boqtap-buralap tyrqyrata qýdy kep. Bópeni dereý jeńil gazıgine salǵyzyp, ózi bir qaptalynan súıemeldep, shofer balaǵa: «Barynsha tezdet!.. Aýdanǵa tart!..» dep buıryq berdi. Asyqqanda jol soraby jylandaı ıreleńdep dittegen jerińe jýǵaraqta jetkizgen be.

Qaraqurt tıgen Bópeni alyp-ushyp aýdańdyq aýrýhanaǵa jetkizgen; qaýmalap, joǵarǵy qabatqa kóterip ákelip, bilgir maman dárigerdiń aldyna salǵan. Aınalaıyn dáriger áýleti mán-jaıdy túsinip, «e» desip aýjaı túıisip naýqasty qaýmalaı qorshady. Biri júrek soǵysyn, biri qan qysymyn ólshedi. Ýkol salyp, qara sandy ár tustan shabaqtap qara qan aǵyzyp jatqan qoly jeńil móldiregen qyzdarǵa qarap turyp ishi eljireıdi. Aqyrsynda keń jaýyryndy qasqabas orys dárigeriniń aıtqany: «ý qanǵa daryp, denege jaıylyp ketipti, qaraqurt tıisimen ýaqyt óltirmeı ákelý kerek edi; dertti asqyndyryp alypsyńdar», — boldy. Qaryqbol shyr-pyr: «Keneýi joq kórgensiz kórmádikter maǵan aıtpaı shýlasyp júrip alypty, al tamyr, aıanba endi!.. elimizdiń qadirli jigiti edi!.. qoldan bergendeı bolyp qorlyǵy tuqym-tuqymǵa keter!.. aıanba, aınalaıyn!..» Dáriger áýleti aıaǵynyń ushynan basyp qyzmet jasap sendelip ketti.

Qaryqbol palatadan shyǵyp bara jatyp jas tamshysy túıilgen janarmen keń kereýette sulaǵan jigitke qaraǵan. Bópe beıne alys-julys, aıtys-tartys tirshilik saparyn taýysqandaı shuǵyl sónip bara jatty. Áýelep qydyrystap ketken kózi áńgil-sháńgil. Dáti shydamaı Qaryqbol syrtqa qaraı bozdaı jóneldi. Sol kúıinshe gazıgine minip bas dáriger Edil Aıdarhanovıchke tartypty; úıinde bar ma, joq pa — jumysy joq; demalysta júrgen kisi ótinishine qulaq qaǵa ma, álde keýdeden ıterip shyǵaryp sala ma — ony da oılamastan júginip kep esigin qaqty. Edil jarq etip esik ashqanda tóbesi kókke jete qýandy. Bolǵan isti soqalap túsindirip kep: «Bir amalyn jasa, qutqara kór!» — dep shatynaǵan janaryn jasqa shylap, surlanyp otyryp qaldy. Osynaý áńgimeni estigen Edil Aıdarhanovıchtiń júregin áldebir sýyq alaqan sıpaǵandaı áser etti, ornynan qalaı atylyp turǵanyn ózi de sezbeı qaldy.

Bas dáriger men Qaryqbol quıǵytyp aýrýhanaǵa jetti. Dabyrlasqan, sapyrylysqan, sendelisken, qaýmalasqan alasapyran kúnder bastaldy da ketti. Aq tósekte arystaı sozylǵan naýqas ústine úımelep; kúndi túnge, túndi kúnge uzatyp ómir úshin arpalysqan aqpeıil adal adamdardy Qaryqbol kınolardan kóretin, ne bir oqyǵan kitabynan ushyratatyn. Oılaıtyn; e qyzmeti, óziniń mindeti bolǵan soń jumylady ǵoı dep. Taǵy oılaıtyn; aılyq jalaqy úshin jantalasady ǵoı dep. Sóıtse jalaqydan da, qyzmetten de joǵaryraq, mándirek, mazmundyraq jáıitter bar eken. Tórt qubylasy saı kisiniń ózin túnimen tósegi jambasyna tastaı batyp uıyqtatpaı dóńbekshitip shyǵatyn oı degen azaptyń bolatynyn osy joly anyq sezdi. Oıly adamǵa dúnıeniń qyzyǵynan kóri ýaıymy; kúnes betinen kóri kóleńkeli jaǵy jıirek ushyrasatynyn bildi. Tirshilikte laýazymnan, jalaqydan, baılyqtan basqa da salmaqty — ar, adamgershilik sekildi bezbenniń bolatynyn bul kúnderi shyndap túsindi. Sol bezbenniń qaltyraýyq basyn qaı jaqsysymen, ne izgi sharýasymen toltyraryn bilmeı súmek bop terledi. Bópeniń basynda birneshe kún kúzette otyryp kóz aýdanyna kókshil kóleńke ýaıym taby sińdi. Qıyn ǵasyrdyń qubylmaly kezeń sýatynda tirshilik keshse de endigi ómirin ótirikke qurmaı ótýge tas túıin bekindi.

Arada aı óte qaraqurt ýynan Bópeniń bir qabat terisi túsip súlelep, súıretilip aıaǵyna mindi; taıaqqa súıenip aýrýhanadan shyqty.

Meıramqala ústi jazdyń mamyrajaı shýaǵyna malynyp, yǵy-jyǵy mashınadan aýyr tynystap, kósheleri sharshaǵan kisiniń sheke tamyryndaı búlkil qaǵa soǵyp qyryq qubylyp qubajondanyp jatty. Ólmeıtin halyq ana, halyq ata báz baıaǵysynsha túgesilmes sharýa kúıbeńimen josqyndaı jóńkip Bópeni de tolqynyna ilestirip áketti.

Bópe beıne táı-táı basýdy jaqynda úırengen búldirshin sábıge uqsap, ildebaılap aıańdap ortalyqtaǵy ákimshilik keńsesine keldi. Qadalyp kezek tosyp, uzaq otyrdy. Birinshi basshyǵa kirýge jınalǵan kisilerdi tizimdep otyrǵan meńgerýshisi Aqbata syrt ajar tanytty. «Úkimet sharýasymen kelgender bolmasa aryz aıtyp, shaǵymberýshi kisilerdi qabyldamaıdy», — dedi. «Siz, Bópe, atqarý komıtetiniń úshinshi orynbasaryna baryńyz, jaı-japsaryńyzdy soǵan aıtyńyz», — dep sýsytpalap ysyryp salmaq boldy.

Ajaldyń aýzynan qaıttym, aıanatyn, ańys andaıtyn nem qaldy dep qasara túsken Bópe. Onsyz da jurt meni dúnıege taqaýda kelgen Bópe deıdi eken, onsyz da shet jaılap qısyq qyńyr júrgen kishimtaıly sıyrshy ekenmin — nesine taılyǵamyn?.. dep qadalyp otyra berdi. Aqyrynda túske ulasa qabyldaý bólmesindegi jurt aıaǵy suıylyp Bópeniń qaraqan basy qaldy. Endi ańǵarsa sońǵy kirgen kisimen qosarlanyp qol saǵatyna qarap Ǵaınekeń kabınetten shyǵyp keledi. Tusynan óte berip nazar saldy.

— Nege otyrsyz? — dedi.

— Kirýge kezek tımeı, aryz aıtýǵa aýyz jetpeı...

«Aryz» degen sózdi estigen ákim birtúrli shimirigip qaldy. Áıtse de jigittiń otty janary, sarǵysh tartyp ketken júdeý júzi kisi syryn syrt ajarynan tanyp úırengen ákimdi eriksiz kidirtti.

Túski úziliske bólingen tutamdaı ýaqyt jarydan aýyp bara jatsa da, ózegi tartyp qarny ashsa da — azamatty qıyp kete almady, keńsesine bastady. Tórdegi kresloǵa ozbaı-aq etek jaqtaǵy oryndyqtyń shetine jaıǵasyp Bópeni qaptalyna otyrǵyzdy, «al, sóıle», — degen. Talaı ýaqyt tynshytpaı, umytylmaı ishin tesken tatymdy oı aýyzdan shyqqanda múldem sury qashyp, nársizdenip ketedi eken. Muny óziniń aýzyn, ańysyn baqqan Ǵaınekeńniń kúńgirt kómeski reńinen tanyp otyr. Ábden zárazap bolǵan kóńil alyp-ushyp asyqtyra túsedi. Bir aıtqanyn san qaıtalap sózdiń túp mánin asha almaı qor boldy. Ǵaınekeń páske kidirtti.

— Túk túsinsem buıyrmasyn!.. Maldyń maıdalap ketkeni qalaı?.. Bolsa da tústik astan qur qaldym, endi asyǵatyn dáneme joq, aptyqpaı, saspaı, durystap aıtshy!..

Bópe mańdaı terin saýsaǵymen sypyryp bir kezek ablyqqan júregin basyp tynystap aldy. Sosyn oıda joqta kókirek saraıy ashylyp, tili sheshilip «Sýnaqatada» basynan ótkizgen bar oqıǵany jiliktep, múshelep hatshynyń aldyna jaıyp saldy. Keýdesimen buryla oıysqan aýdan basshysynyń raıy ashyldy; sóz joq; aldynda otyrǵan júdeý jigit — el nesibesin úlese jep kóldeneń olja izdep júrgen jetesiz emes; aǵaıyndy azdyratyn aralyq sóz, qysyr keńestiń de adamy emes; túsine bilgenge bul jigit-aq peıil, adal jannyń naǵyz ózi! Bópeniń áreketi aýdan halqyn dúr silkintip ótkendeı eleýli oqıǵa boldy.

Oılap otyrsa, ýaqyt beıne ýystan sýsyǵan ystyq qum ispetti — eki myńynshy jyldyń da jalǵasyp jetkeni eken; jerlesteri — tústik eli jıyrma birinshi ǵasyrdyń asýyna jaqsy peıil, egiz úmit, qumbyl ispen engeni anyq. Sory shyǵyp, máıegi ushyp tozǵan jerdi qaıta tárbıelep, qaıyra tiriltýge jumylǵan jurt; Syrdarıanyń taǵy da arnasyn teýip, meımildep tolyp aǵar tasýly shaǵyn kútisken jurt; Qarataý kúngeıine tórt túlik maldy qaptatqan jurt; kóne qonystyń taýsylyp bitpeıtin mazań tirshiligin kúıttesken jurt; osy kóriniske ishteı tebirengen Bópe belin búgip aıaǵynyń astyndaǵy aqshyl topyraqtan táýetti. Týǵan jeri — qasıetti tabaldyryǵy. Ne jaqsylyq, ne myqtylyq osy tabaldyryqtan týady eken; endeshe óz júregine, ózi quralpy urpaq minezine týysqan orta, týǵan halyqtyń qasıet-qadirin sińire bilgen osynaý tabaldyryqqa tabynyp ótýge beıil.

---