InfoHub Logo

Taqaýda Túrkistan bazaryna baryp qaıtqan Tarzan-Mútálip dosynyń áńgimesin estigeli Ustabaı múldem qıalshyl bolyp aldy. Uzaq-uzaqtan túbinen oı teretindi shyǵardy. Keıde kókesiniń áldenege jumsaǵan daýysyn estimeı qalady. Oqyǵan sabaǵy kópke deıin sanasyna sińip, mıyna darymaıdy. Aldyndaǵy tamaǵynyń sýyp qalǵanyn sońynan bir-aq biledi.

Búgin erteńgisin ǵoı, apasy kórshi kempirdiń úıine jumsaǵan. Júgirip kele jatyp apasynyń álgi amanat tapsyrmasyn tars umytsyn. Ári oılaıdy, esine túspeıdi, beri oılaıdy, jadynda joq. Áıteýir áldeneni «alyp kel» degeni ǵana qulaǵynda qalypty. Aqyrynda ózinshe dolbar jasaıdy. Suratqany qymyz quıatyn qyzyl qaýaq bolar dep oılaǵan. Sony basyna kóterip alyp kelgen.

Apasy keıip ala jóneldi.

— Aqpa qulaq bolyp bitipsiń! — deıdi. — Áıtpese jańa ǵana taptap aıtyp jibergen teben ıneniń ornyna qańǵyrlatyp qaýaq ákelermisiń!

Qaýaqty ıesine qaıyra ákele jatyp Ustabaı qatty mojyǵan.

«Meni aqpa qulaq, qıalı qylǵan Tarzan-Mútáliptiń bazardan aıtyp kelgen áńgimesi».

Áńgime tómendegishe edi.

Tarzan-Mútálip kókesine ilesip Túrkistannyń atyshýly jeksenbi bazaryna barady. Eki taý arasynda ósken jabaıy qyr balasy aýzyn ashyp qaıran qalǵan. Bylaı qarasa kógendeýli, qosaqtaýly, ıirýli, toptaýly, mataýly irili-ýaq syǵylysqan mal. Bylaı burylsa qyzyldy-jasyldy jaıma: kilem, tekemet, alasha, baý-basqur, matanyń ne yqylym túri — kózdi sýyryp tartady. Qol alysqan, alqyn-julqyn qunjyńdasqan alypsatar deldal. Kisi aıaǵynyń kóptigi sonsha — biraýqymda qol sozymda bara jatqan kókesinen kóz jazyp qalady. Osy mezet áldebir sampyldaǵan jasamys jigit dáp qaptalynan óte beredi. Álgi: «Aqyl satamyn!.. Aqyl satamyn! Úsh somǵa!.. Úsh somǵa aqyl satamyn, alyp qalyńdar!» — dep sarnap bara jatyr deıdi.

Tarzan-Mútálip qyzyǵyp ketedi. Átteń qaltasynda kókesi piste alyp shaq dep bergen qara baqyrdan ózge qarajaty joq eken. Sonda da álgi aqyl saýdalaǵan jigitten qalǵysy kelmeı sońynan entelep ere túsedi. Jurttyń bárinde aqyl mol ma, álde eshkim aqylǵa kende emes pe — biren-saran qyr qazaǵy bolmasa álgige eshkim eleń etip nazar aýdarmaıdy deıdi. Sol eki arada kókesi izdep taýyp muny qolynan jetelep syrtqa alyp ketipti. Qapelimde álgi jigit izim-ǵaıym joǵalypty.

Dosynyń bazarda bastan keshken oqıǵasy osy ǵana.

Tyńdap turyp, qarap otyryp Ustabaı qaıran qalǵany.

— Sondaǵy aqyly ne boldy eken? — dep bul ejikteıdi.

— It bilip pe! — deıdi Tarzan-Mútálip.

— Úsh som bergen kisi aqyldy bolyp shyǵa kelmekshi me sonda? — deıdi bul.

— It bilip pe?

— Bir pástiń arasynda kemeńger bolyp ketseń qandaı keremet!..

— It bilip pe!

Dosynyń ıis almas ańqaýlyǵyna, qapersizdigine kúıinedi bul. Qap, bazarǵa ózim de ilesip barmaǵan ekenmin dep ókinedi. Áıteýir álgi áńgimeni estigeli oıda joq qıal bitti.

Búgin ǵoı sabaqtan kelgen soń attyń aqyryn tazartyp, aýla sypyrdy. Sharýa jaıǵap bolǵan soń shýaqqa mańdaıyn tósep biraz múlgigen. Álgi jigittiń kól-kósir aqylyn satyp alsam ǵoı, — búıtip kúnde mektepke baryp, muǵalimderge kiriptar bolyp júrmes edim dep qıaldaǵan. Búıtip attyń aqyryn tazalap, sańyltyr jınap, aýla sypyryp jantalaspas edim. Salqyn úıde, qaq tórde shánıip jatar edim. Uıqyǵa armansyz qanar edim.

* * *

Bazardan aqyl satyp alǵan eken deıdi bul.

Keshqurym jumystan kelgen kókesine:

— Ala sıyr men báıge at ustaýdy qoıalyq, — dep keńes berer edim. — Búginnen bastap sıyrdy aýyl keńeske etke ótkizeıik, atty jylqyǵa qosyp qoıa bereıik, — deıdi jáne bul. — Sebebin túsindireıin: jekemenshik mal ustasań-aq qyp-qyzyl beınetke batqanyń. Mysalǵa, jaz shyǵa basqa balalar sekildi balyq aýlap, oıǵa-qyrǵa qańǵyryp ketý joq; aptap astynda tyrtyńdap shóp shaýyp júrgeniń. Ol shópti jáne qoraǵa tasyp áýresiń. Kúz túse — kesek qalap, balshyq ılep, qora jóndep shala búlinesiń. Qysta boranmen alysyp maldyń astyn tazalaısyń, qar kúreısiń, shómeleden shóp tartasyń, sýarasyń, aıdap shyǵasyń, qaıyra ákelip baılaısyń, taraısyń, sýytasyń, jalpýyshtaısyń... bir tynbaısyń ǵoı, bir tynbaısyń!.. Osynsha qalyń beınettiń barshasy ne úshin deısiz ǵoı: túptiń túbinde Báıge kúreńniń jylyna bir márte taqym sozyp túsetin báıge shabysyna, ala sıyrdyń shaıǵa qatatyn az ǵana sútine bola eken. Endeshe basqanyń aty ozsyn, ózgeler-aq ýyz ben sútke toıa bersin. Bizge tynyshtyq kerek. Qara shaı iship-aq kúneltermiz, at shabysyn televızordan kórermiz. Onyń esesine jan alqymnan alǵan qaýyrt beınet joǵalady, uıqy qalyń, ózińe óziń qojasyń; qaıda baramyn deseń de qolyńdy tusaıtyn, jolyńdy kes-kesteıtin álgideı shash etek sharýa joq.

Kókesi aıtady: el ishinde otyrǵan soń mal ustamaı qalaı kún kóremiz dep. Keregińdi dúkennen satyp ala qoıatyn qala ishi emes.

Ustabaı aıtady: túptiń túbinde qala men aýyl tirshiligi teńelýge tıis. Qala kisileri erte jatyp, kesh tursyn; shóldese shyrynsý iship, zerikse televızor kórsin: al el adamdary beınetke belshesinen batyp júrsin degen eshqandaı zań-zákún joq shyǵar, kóke.

— Durys eken-aý, — deıdi kókesi. — Mańyratyp mal ustap, malmen mal bolmaı-aq jaıbaraqat tirlik keshýge bolatyn shyǵar. Ujym sharýasynan artyla almaı kónshoqaıym qatyp júrip báıge at ustaý ne teńim; álde maǵan endigi jetpeı júrgeni ótkinshi dańǵaza men daqpyrt bolyp pa. Qoıdym, tarattym, qurttym maldy, — deıdi kókesi, — aqylyńdy tyńdadym.

Kókesi Ustabaıdyń oıda joqta bazardan aqyl satyp alǵanyn qaıdan bilsin...

* * *

Ustabaı shekesinen kún ótip múlgip-qalǵı bastaǵan soń ornynan turyp úıge kirgen. Úı ishi qońyrjaı salqyn. Apasy as ázirlep qoıypty. Apyl-ǵupyl asyǵys tamaǵyn ishti de, óz bólmesine ótti. Munda jarty qabyrǵany alyp turǵan tórttaǵan stol, qyryldaýyq radıo, taý bolyp úıilgen kitap. Oryndyqqa quıryq basyp «Qazaq tili» oqýlyǵyn ashty da, shylaýdyń erejesine kóz júgirtti. Jeńil-jelpi sypyrtyp óte shyqpaı, jattap alǵany jón. Óıtpese bolmaıdy, alda synaq bar. Onyń ústine keıingi kezde jalqaý balalarǵa ilesip, aýyl qydyramyn dep júrip muǵalıma apaıdy renjitip alǵany batady.

Ásirese, keshegi sabaq ústinde aıtqan keıis sózi esinen ketpes.

— Ustabaı, seni aqyldy bala ǵoı dep júrsem, bul neǵylǵanyń? Erejeni oqymapsyń, jattyǵýdy jazbapsyń — sóıte tura ótirik jaýap berip, qutylyp ketkiń keledi, — degen apaıy.

Sonda ǵoı taqta aldynda súmireıip turyp súmek bop terlegen. Sumdyq uıalǵan. Partaǵa qur qaýqary kelip otyrǵan. Ásirese súıikti apaıynyń «aqyldy bala ǵoı dep júrsem» degen sózi janyna batyp ketti. Samaıyn qos qolymen syǵyp otyryp oılaǵan: shynymen aqymaq bolǵan ekenmin dep.

Átteń osyndaıda satyp ala qoıatyn qosymsha aqyl tabylsa ǵoı. Qalaı bastalyp edi ózi?

Kórshiniń uzyntura jalqaý balasy yrjalaqtap kelip muny oıynǵa shaqyrǵan. Áýelgide oqıtyn sabaǵym bar dep azar da bezer qashyp edi. Kók shalǵynnyń ústinde azdap kúreseıik degenge ańqaý basy kónip qalypty. Balaǵyn túrinip, jalańaıaq dalaǵa shyqqany sol — oıynnan ózge kúlli muqym dúnıeni tars umytypty. Birneshe maıda balalar ilesipti. Keýkeýlepti. Aýyl syrtyndaǵy kókala maısańǵa baryp, esi ketkenshe asyr salypty.

Qazir ǵoı bul kókeń oılaıdy.

Aqymaq bolmasam — kóılegim jyrtylǵansha álgi uzynturamen kúreser me edim dep.

Qańǵybas ıtti ókpemiz óshkenshe qýǵanymyzǵa jón bolsyn dep.

Aqymaq bolmasam — kishkentaı balalarmen kún baıyǵansha yzǵysyp, shýlap asyqqa talasar ma edim.

Uzynturamen qosylyp monshanyń terezesinen ishke úńilgenime ne joryq.

Satyp ala qoıatyn, sanama sana qosatyn ústeme aqyl bolǵanda, sóz joq, óıtpes edim-aý.

Ustabaı qarap otyryp úlkenderdiń ustamdylyǵyna, oıǵa alǵan isin oryndamaı tynbaıtynyna qaıran qalady. Úlkender sekildi júrip-tursam, tirlik qylsam dep qıaldaıdy. Tegi tań qalatyny myna kókesi, ana muǵalıma apaıy kim kóringenmen dop qýyp, asyq oınap dedektep ketpeıtini. Qoly isti úıirip áketetini. Dúnıedegi ne yqylym jańalyqty bilip otyratyny. Sodan bul kókeń oılaıdy: eresekter áldeqashan ómirine mol jeterlik qylyp aqyl satyp alǵan dep, kishkentaılarǵa eshteńe qaldyrmaǵan dep.

Áıtpese muǵalıma apaıy da munymen qosylyp «Qazaq tilin» ejiktep úırenip júrgen bolar edi ǵoı.

Kókesi de qoly qalt etip bosaı qalǵanda kóshege shyǵyp qańǵyrǵan ıtti qýysar edi, balalarmen asyqqa talasar edi, balaǵyn túrinip uzynturamen jalańaıaq jarysar edi.

Ustabaı qıaldap otyryp ańǵarmapty: terezeden kórdi, ala sıyr bosanyp, aýlada jaıylyp júr. Jelkildegen kók maısa jońyshqany jalmap qurtatyn. Apyr-topyr tura salyp, syrtqa qalaı atqyp shyqqanyn ózi de bilmeı qaldy.

— Ók-ók, qarasan kelgir!

Jolda jatqan shybyqty ala salyp, ala sıyrdy súrkildetip qýa jóneldi. Bas jibi sheshilip ketipti. Qatty sabanǵa qaqalyp turǵan sıyr bylqyldaǵan jońyshqaǵa aýzy tıgen soń múldem qutyrynbasyn ba. Aınala úıirilip qashyp qanekeı ustatsynshy. Óńkildeı jortyp, ishi shaıqalyp, kók ala maısanyń biraz jerin taptap ketti. Ustabaıdyń zyǵyrdany qaınap qolyndaǵy shybyqpen jon arqadan shyqpyrtty-aı kelip. Súıretilgen bas jipke ázer qol iliktirdi. Qatty entigip, baryp-kelip, tamnyń kóleńkesindegi ashaǵa tuqyrtyp baılap tastady. «Ataýyńdy jegir... qarasan kelgir... ól de bar maǵan!» Ýh, dep entigin basyp, anadaı jerdegi jańǵyryqqa quıryq basqan. «Mal ustaǵan durys qoı, áıtse de osyndaı beınetin qalaı umytarsyń, qalaı kóre-tura tynysh uıyqtarsyń», — dep ishteı nalıdy Ustabaı. Terin saýsaǵynyń syrtymen sypyrady.

Qalalyqtarǵa uqsap malsyz ómir súreıik degen oıyn kókesine aıtýǵa tas-túıin bekindi.

«Qazaq tili» oqýlyǵyndaǵy shylaýdyń erejesin áli túbegeıli jattamaǵany taǵy esine tústi. Jáne baıyz taýyp qapersiz otyra almady. Ornynan samarqaý turyp, úıine qaraı bet túzegen.

Kórshi úıdiń aýlasynan kóleń etken kógildir kóılekti kórip qaldy. Júregi oınap qoıa berdi. Óz klasynda oqıtyn Gúlbahram sulý sol. Nege ekeni beımálim, erte kóktemnen beri qyzdyń tana kózine kózi tússe-aq júregi oınap shyǵa keletin minez tapty. Jahannyń sıqyry qyz úninde me dep oılaıdy sodan. Gúlbahramnyń názik úni, sypaıy júrisi, nege ekeni belgisiz, degbirin alyp bitedi-aı. Sodan janary arbalyp qalady. Qazir de alasa sharbaqtan baspa qyp syǵalap turǵanyn Gúlbahram sezip qaldy bilem, syńq etip kúldi de:

— Ustabaı, týrnıkke qansha márte tartyla alasyń? — dedi.

Sóıtti de úıine qaraı burylyp júre berdi. Úıine enip ketti. Bul kókeń meńireıgen kúıi qala bergen. Álden ýaqytta baryp esin jınaǵandaı bolyp solbyraıyp keri buryldy. Bólmesine kirip, beli ketken kártamys dıvanǵa sylq etip otyra ketken.

«Anyq aqymaqpyn», — dep oılady Ustabaı. «Aqymaq bolmasam — ótken jolǵy deneshyqtyrý sabaǵyndaǵy qylyǵyma jón bolsyn. Uldar men qyzdar birlesip sport zalynda jattyǵý ótkizgen. Týrnıkke tartylýdan jarys júrgen. Ádette, aýyl qyzy týrnıkke shorqaq. Bir-eki tartylyp jerge top ete túsýden aspaıdy. Qynama sport kostúmin kıgen osy Gúlbahram týrnıktiń bel temirine yrǵyp qol jetkize almaı ábden qysylǵan. Eki beti dýyldaı qyzarǵan. Sol mezette sezimtal qyz Ustabaıǵa jaýtańdaı qarap, kómek suraǵandaı syńaıda edi. Bul kókeńniń oıynda dáneńe joq, delebesi qozyp ketipti. Qyzdyń belinen qapsyra ustap demep jiberýdiń ornyna keleńsiz minez kórsetipti. Maqtanýdy oılapty.

— Bylaı turshy, — dep Gúlbahramdy ysyryp jiberip, týrnıkke ózi yrǵysyn. Mysyqsha tyrmyssyn. Alqyn-julqyn on márte tartylyp bolyp, endigi kezekte shyrkóbelek «bilezik» jasaýǵa kirisken. Sháńbirek ata bezektegen. Sóıtip jerdegilerdi qaıran qaldyrǵan. Biraýqymda alaqany dýyldaı ashyp, eki ıininen dem alyp jerge top ete túsken. Qurbylary dýyldasyp maqtap jatyr. Qaraıdy: top ishinde Gúlbahram joq, baıqaıdy: mektepke qaraı maıda basyp ketip barady.

Qyz kózinshe bas aınalǵansha maqtanǵanyna jón bolsyn endeshe?! Jyly-jyly sóılesip pikirlesýdiń ornyna beltemirge jarmasyp sereńdegenim qalaı? Basqa bala bolsa Gúlbahrammen qosylyp sabaqqa ázirlener edi, kınoǵa shaqyrar edi... Al men she? Gúlbahram ashyq raımen qasyma taqasa-aq boldy, alqyn-julqyn júgiremin kelip, kim kóringenmen beldesip kúrese ketemin, týrnıkke jarmasam, jaǵalasam, jyndy adamsha tońqalań asam...

Gúlbahramnyń aldynda, sóıtip, durys sál ǵana minez tapsam qanekeı. Qyz aldynda mysqaldaı ǵana aqyldy bolsamshy. Endeshe álgi Tarzan-Mútálip aıtyp kelgen «satylatyn artyq-aýys aqyl» tap myna maǵan qajet.

Gúlbahramǵa jaqsy kórinem desem — erterek aqyl satyp alǵanym qup.

Óstip otyrǵanda ińir úıirilip, qas qaraıdy. Ustabaı tapjylmastan mólıip shylaýdyń erejesin jattap úlgerdi. Arqasynan taý túskendeı jeńileıip, ishteı jelpinip qaldy. Ómiri túgesilmeıtin kolhoz jumysynan kókesi oraldy bilem, aýyz úıdiń edeni dúńkildep ketti.

Beıne taǵaly at júrgendeı, tegi. Kókesiniń aıaǵynan únemi kerzi etigi túspeıtin, kerzi etiktiń tabanynda zilmaýyr náli bolatyn. Qonaq úıdiń shamy jaǵyldy. Áldekimder dabyrlasyp sóılesip, tórge ozdy. Túkpirgi bólmeden bul da shyǵyp, kelgenderge tóbe kórsetken, sálem bergen.

Kókesimen ilese kelgen perme bastyq Saımasaı eken, ózi erekshe kóńildi.

— Oý, Dosekeńniń dáýi shyqty, ýaǵaleıkómússalam, bopty-bopty, sabaq qalaı, Báıge kúreń babynda ma, aıtshy qane! Ondy bitirgen soń qaı oqýǵa barasyń? — dep shubyrtpalaı jóneldi-aı.

— Sot bolam deıdi bátshaǵar, — dep myna tustan kókesi demdedi.

Saımasaıdyń janary alaryp, irimtiktenip ketti.

— Soty nesi?

— Kádimgi zań-zákúndi ezip ishken, qylmyskerdiń isin sheshken pirkolol daǵy.

— Aı, dúnıede úsh nárseni sýqanym súımeıdi de. Biri — qoja-moldany, ekinshisi — sary masany, úshinshisi — sotty... Aı, beker óıtesizder. Ótken joly aıtpap pa edim: qoı jegish mal doqtyrdyń, nemese taqtaı satqysh qurylysshy prorabtyń oqýyna barsyn dep. Aıtpady deme — aǵańnyń aqylyn almaıdy ekensiń, kún kórýiń qıyn bolady, qaraqan bastyń qamynda ketesiń.

Ustabaı qarap otyryp aıran-asyr.

— Baseke, — deıdi kókesi. — Balam qurylysshy bolsa — kóldeneń kózden jasyryp taqtaı satyp, ne mal doqtyr bolsa — urlyqty qoı jep kúneltý kerek pe eken? Aq júrip, adal eńbekpen-aq ómir súredi de.

Saımasaı izdegeni jańa tabylǵan joqshydaı sanyn sart etkizip bir-aq soqty. Úı sharýasymen kirip-shyqqan apasyna shuqshıa qarasyn.

— Uǵyp qoı, Doseke! Bastyǵyńnyń basy isteıdi. Tap myna menen tálim alsyn. Osydan bes jyl buryn oqý bitirip: «Elim, jurtym» dep ańqyldap kelgende qandaı edim, qazir qandaımyn. Shibıdeı shińkildegen daýystan ózge ne qaýqarym bar edi? Qaltamnyń túbi tesik, ańqyldaǵan alaókpe bireý bolatynmyn. Endi minekeı, kórip tursyń, inshalla, buıyrǵan nápaqany terip jep, bireýden ilgeri, bireýden keıin, maıdaqadam, mań-mań basyp júrip jatyrmyn. Aldyma kelgen nesibeni teppeımin, aǵaıynnyń, alys-jaqynnyń ymy-jymyna mıdaı aralasyp kettim.

Ustabaıdyń kókesi basynan qalpaǵyn sheship tershigen mańdaıyn kósip-kósip súrtedi. Myna áńgimeniń túp tórkinine túsinbegendeı syńaı tanytady.

— Baseke, osy jasyma deıin «ymy-jymy» degen sózge túsine almaı-aq kelemin.

— «Ymy-jymy» degen kádýilgi qazekemniń tól sózi emes pe, qalaısha kıiz qulaq bola qaldyń?

— Tap shynym, sanama sińbeı-aq qoıdy.

— Endeshe jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵyna deıin kerzi etigiń sartyldap júrgeni — sol ymy-jymy degen sózdi sezbeýińnen. Ókpeleme, betke aıtqanyma. Alda-jalda meniki tegin aqyl, sanańa quıyp al: óziń ketpen arqalasań da myna balań — «ymy-jymy» degen sózdi biletin bolsyn.

Qoıshy áıteýir, perme bastyq Saımasaı keshki masadaı yzyńdap biraz áńgime aıtqan. Kókesine, odan artylyp bara jatsa buǵan sý tegin aqylyn úıretýge janyn salǵan. Aqyrynda, óńsheń kıiz qulaq, sańlaýsyz adam ekensińder dep shyn túńilip, shaıǵa da qaramastan taıyp turǵan. Esikti tym qatty japqan. Apasy shyr-pyr. Kókesine keıip júr.

— Qısyq-qyńyr mineziń-aq qalmaıdy seniń, — deıdi. — Úıge kelgen kisimen sonsha óńeshtespeseń qaıtedi? E, seniki-aq durys deı salsań birdeńeń búline me?

— Aram nıetine kúıem ǵoı.

— Neniń adal, neniń aram ekenin qaıdan bilipsiń, jazǵan!

— Balany kisi aqysyn jeýge baýlyǵanyna kúıem ǵoı.

— Adaldyqtan múıiziń shyqsa júrsiń ǵoı kón shoqaıyń syrtyldap, shyr bitpeı.

Kókesi á dep qolyn bir siltep, jalǵyz atyn jaıǵaýǵa ketedi.

Ustabaı ań-tań.

Shaı soraptap otyryp oılaǵan: kókeme de azdap aqyl kerek eken-aý dep. Áıtpese perme bastyqqa uqsap nege deldıgen shlápa kıip, galýstýk taǵyp júrmeıdi. Kekirelep sóılemeıdi. Erteden qara keshke ketpen shaýyp, aryq qazyp, sý sýarǵansha nege at ústinen shıratylyp jurtqa jarlyq jasamaıdy. Sóz joq, kókesine de qosymsha aqyl kerek. Perme bastyq aıtqandaı sý tegin bolmasa da azdap — aqshaǵa, saýdaǵa...

Ystyq shaıǵa el-sel terlep otyryp qıaldaǵan: erterek eresek bolsam, mektepti tamamdasam dep. Úlken oqýǵa tússem. Osy eldiń kádesine assam. Aqylyma aqyl qossam. Sonda ǵoı túıeniń jarty etindeı álgi perme bastyqtyń «tegin aqylyna» qyzyqpas edim. Jurt ústinde jón-josyqsyz sholjańdatpas edim.

Óstip otyryp jetesi bosaǵan ketpendeı bylq-sylq etip qalǵyp ketipti. Apasy súırep, tósegine jatqyzypty.

* * *

Tús kóripti.

Adamnyń kóptiginen ortasy shúńeıttengen Túrkistan bazarynda júr eken deıdi. Sampyldaǵan satýshy, deldal saýdager, alypsatar, qyzyqshyl top. Dúnıeniń kóptiginen aǵash sákiler maıysyp ketipti. Baıqaıdy, bul kókeńniń qolynda úsh somy bar — áldeneni sharq uryp izdep júr. Mal satyp jatqandarǵa barady, joq; qaýyn tilip otyrǵan dıqandardy jaǵalaıdy, joq. Aqyrynda jeńil ala shapan kıip, belin tusaýmen býǵan bitene qara jigitke ushyrasa ketedi. Álgi: «Aqyl satamyn, aqyl satamyn!» — dep dabyrlap kele jatqan. «Aǵataı! — deıdi bul. — Maǵan satyńyzshy, azdap kerek bolyp júr edi». Bitene qara buǵan oqshyraıa qaraıdy. «Saǵan aqyl ne kerek?» — deıdi. «Sabaqty oqı-oqı ábden jalyqtym», — deıdi bul. «Kitap betin ashpaı-aq bárin bilip tursam... artylǵanyn apaıǵa úıretsem... Gúlbahramǵa úıretsem... Toq eterin aıtqanda, aqylym azdyq qylyp júr. Ómir súrýge daıarlanyp, oqyp-toqyp, mı ashytyp jatpaı-aq birden kisi bolyp shyǵa kelsem», — dep Ustabaı shynyn aıtqan. Bitene qara ha-ha-halap kúlip, munyń usynǵan aqshasyn sanap alady. Endigi máýritte qaltasynan aǵash shybyqtyń basyna ornatqan qoraz kámpıtti usynady.

— Joǵaltyp alma, — deıdi bitene qara. — Aýzyńa salyp soryp júr.

— Aqylyńyz qoraz kámpıttiń ishinde me? — deıdi bul.

— Túgesip alma. Jaılap sor, — dep anaý topqa sińip joǵala beredi.

Ustabaı qolyndaǵy qoraz kámpıtti aýzyna salyp soryp júr eken deıdi. Bazardaǵy qujynaǵan jurt sharýalaryn tastap buǵan ańtarylyp qarap qalypty. Sybyr-kúbir sóılesip muny ıegimen megzeıdi. «Dardaı jigittiń kishkentaı balaǵa uqsap kámpıt soryp júrgenin qarashy», — desedi. Bazardan shyǵyp aýylǵa qaıtqan. Bıyl dala aq shanashtaı bolyp keýip ketipti. Alystan kógildir saǵym móldireıdi. Kenezesi keýip, shól qysyp álgi qoraz kámpıtti úzdiksiz sora beripti; jańa baıqady, erip taýsylýǵa aınalǵan. Maı topyraqty burqyldata keship mektepke kelgen eken. Muǵalıma apaı ushyrasyp: «Ustabaı, sabaqqa kirgende kámpıt soryp júrýge bollmaıdy», — dep eskertý jasaıdy. Sóıtse qurbylarynyń kózinshe maljańdap qoraz kámpıt soryp júripti ǵoı. Sumdyq uıalady. Qyzdarǵa kúlki boldym-aý dep kúızelip jatyp oıanyp ketken.

Bazardaǵy bitene qara meni aldaǵany ma sonda dep oılaǵan. Aqylyma aqyl qosýdyń ornyna kishkentaı balaǵa uqsap, jurt kózinshe kámpıt jep júrgenime jón bolsyn. Bálkim aqyl qosatyn kámpıt ornyna jańylysyp, aqyl azaıtatyn kámpıtti berip jibergen bolar. Bálkim...

* * *

Apyl-ǵupyl tóseginen turyp kıindi, jýyndy. Kókesi men apasy jumysqa ketip qalypty. Qaýaqtan kárlen kese aıran quıyp ishti, sómkesin súıretip syrtqa shyqty. Kún kókjıekten jańa ajyrapty. Asyqpasa sabaqtan keshigedi. Aýyl balalary top-tobymen shubap, qyr ústindegi mektepke tyrmysty. Orta jolda bos moıyn bolyp bara jatqan Tarzan-Mútálipti qýyp jetken.

— Apaı aýyryp qalsa qandaı tamasha bolar edi, — deıdi ol. — Keshe velosıped tebemin dep sabaqqa múttem ázirlenbeppin.

— Velosıped bále bop jabysty saǵan.

— Bir minseń ústinen túskiń kelmeıdi-áı. Áýelgide úıdi eki aınalyp shyqsam qoıarmyn, sabaqqa otyrarmyn dep edim. Delebem qozyp, kóshe aralap ketippin. Kún batyp qas qaraıa úıge bir-aq oralyppyn.

— Áneýkúngi bazarda ushyrasqan jigit shynymen «aqyl satamyn» dep pe edi?

— Deýin dedi ǵoı. Átteń, aqsham bolǵanda satyp-aq alar edim.

— Ásheıin baldardy aldap júrgen shyǵar.

— Nege? Eresek kisi ótirik aıtýshy ma edi?

— Keshe apamnan surap edim, aqyl satylmaıdy deıdi ǵoı.

— Men aıtsam satylady. Bazarda óz qulaǵymmen estidim. Átteń, aqsham bolǵanda ǵoı...

— Onyń satqaly júrgeni qoraz kámpıt bolmasyn.

Tarzan-Mútálip mynanyń esi durys pa ózi degendeı baǵjıa qaraıdy.

— Aı, búgin apaı aýyryp qalsa ǵoı!.. — deıdi ol.

Eki dos qońyraý soǵyla irkis-tirkis tizbektelip mektepke engen. Tarzan-Mútálip armandaǵandaı apaı aýyryp qalmapty. Jýrnalyn qoltyqtap izbe-iz klasqa endi. Sálemdesti. Tarzan-Mútáliptiń unjyrǵasy túsip ketti. Apaıdyń nazaryn baǵyp, shyqpa janym shyqpamen qypyldap otyr. Búgin apaı da qas qylǵandaı jýrnal betine uzaq úńildi. Sosyn kózildirigin alyp balalardy jaǵalaı sholyp ótti. Tarzan-Mútálip janarymen jer shuqıdy.

— Al, úı tapsyrmasyn qaısyń aıtasyńdar?

Ustabaı qolyn kóterdi.

— Qane, taǵy kim jaýap beredi?

— Sarybaev aıtsyn endeshe.

Tarzan-Mútáliptiń solbyraıyp, sompaıyp ornynan kóterilgeni qyzyq. Úni jer astynan shyqqandaı tym báseń estiledi.

— Apaı, azdap ázirlene almadym, — deıdi.

— Sebep?

— Sál-pál tumaýratyp, — deıdi.

— Seniń «azdap», pen «sál-páliń» taýsylmas, sirá. Búgin keshke úıińe baryp sóılesemin. Otyr!..

Eki dos tús aýa oman aryqty jaǵalap, úıge qaıtyp kele jatty. Kún janyp ketipti. Dalany kúıgen terideı kóńirsite tústi. Ystyqqa shydaı almaı Tarzan-Mútálip birer márte basyn aryqtaǵy jyly sýǵa shym batyryp jiberdi. Domalana yzǵyp kishkentaı inisi qarsy shyqty. Sómkesine jarmasty. Bular eki sómkeni de kishkentaı qaradomalaqqa arqalatty. Bala árádik keıindep qalyp qoıady da, tap-tap basyp qaıyra qýyp jetedi. Sózi shegedeı.

— Velosıpedke mingizesiń be?

— Zildeı bolyp dońǵalaǵyn tesesiń, esekke minseń boıyń tez ósedi.

— Iá, aldaısyń.

— Nanbasań Ustabaıdan sura. Byltyr mektepke esekpen qatynaǵan. Bıyl zińgitteı bolyp ósip ketti.

Qaradomalaq Ustabaıǵa bir, aǵasyna bir jaltaq-jaltaq qaraıdy.

— Endeshe keshe sary qyzdy nege mingizdiń?

— Áı, mynaý ne deıdi-eı?..

— Qyzben oınap júr dep kókeme aıtamyn.

— Alda ǵana júgermek! — dep qaradomalaqqa tap bergen. Ol da ákki qý eken. Eki sómkeni maı topyraqqa aýnatyp tastap zytyp jóneldi. Bortańdaǵan neme jeldiaıaq kórindi. Lezde dýaldy boılap, sharbaqty aınalyp kózden ǵaıyp boldy.

Shań-shań sómkeni kóterip jatyp Ustabaı serigine kóziniń ıtimen qarady. Jol aıyrymda únsiz ajyrasty. Bolmashyǵa ilinisip qaıtem dep oılady. Esekke mingen shal basy qaqshıyp basyp ozdy. Burymy ash beline túsken qyz sý alyp barady. Gúlbahramǵa uqsaıdy eken. Kózi tozańdap úıine kelse jan joq, erteńnen kolhoz sharýasynda júrgeni. As úıden qatqan nan kemirip, sýyp qalǵan qylań shaı ishti. Ot jaǵyp, samaýyryn qoıyp shaı qaınatýǵa erindi. Basyn tabaqqa salyp ystyq ishetin kespe kójeni ańsady. Bólmesine kelip ishi túsken dıvanǵa jata ketti. Oıdyń oljasyna keneldi.

Erterek eseısem qanekeı dep oılaǵan.

«Ylǵı bir bále kóldeneńdeıdi de turady, ylǵı burys ketemin. Áıtpese mana sabaq ústindegi qylyǵyma jón bolsyn. Matematıka sabaǵy edi. Gúlbahram taqtaǵa esep shyǵaryp turǵan. Qapelimde muny túlen túrtti. Taqtaǵa saýsaǵyn shoshaıtyp: «Apaı, áne bir jerinen qate ketti!» — dep taq ete tústi. Gúlbahramnyń júzi dý-dý qyzardy. Qatesin túzetip, ári qaraı shubaltyp jaza bastaǵan. Bul: «Apaı, teńdeýi aýysyp tústi!» — dep taǵy shoshańdady. Gúlbahram oqty kózimen jalt qarady da, jylarman bolyp ornyna baryp otyrdy. Eseptiń aıaǵyn bul kókeń baryp tamamdady. Qazir oılasa ǵoı — sondaǵy qylyǵy tym ersi-aq endi. Qyz aldynda maqtanǵysy keldi me, álde qyraǵylyǵy ustady ma — shoshańdap bitipti ǵoı tegi. O nesi?! Oraısyz minez kórsetkenin úziliste bir-aq bildi. Álgide ǵana úıirsektep elpildep júrgen Gúlbahram ókpelep qalypty. Qyz kózin kózben ustaý qıyn, tegi. Janaryna jaq lyqsyp, teris aınalyp ketedi. Qaraptan-qarap pushaıman hal keshkeni.

«Ózime de obal joq», — dep mojyǵan Ustabaı. «Búıtip kózge kúıik bolǵansha kóz kórmes, qulaq estimes jaqqa qurysamshy. Ylǵı bir pále kóldeneńdeıdi de turady».

Kitap oqyp, qaǵaz jazýǵa saýshylyǵym kelmeıdi dep dırektorǵa aryz jazsam ba eken!

Gúlbahramnyń aldyna baryp búgingi qylyǵyma keshirim surasam ba eken?

«Bazarǵa baryp álgi jigittiń artyq aqylyn satyp alaıyn» dep ózin-ózi ishteı ýatty.

Beli uıyp qalypty. Syqyrlaı ornynan kóterilip syrtqa shyqty. Báıge kúreńdi sýaryp kelýi kerek. Ala sıyrdyń asty tazalaýsyz áli. Samaýrynǵa aǵash butaǵany jón. «Aqylym bolsa ǵoı — ıá túser em, ıá túspes em bul halge», — dep, ishinen irip júrip atty sýaryp baılady. Sıyrdyń astyna kúrektep qum septi. Bylyqqan úı sharýasymen júrip kúndi eńkeıtti. Bir máýritte belin jazyp, syrtqa súzilgen. Tarzan-Mútálip kileń abalaǵan ıtterdiń ortasynda qos aıaqty júırigin júıtkitip barady eken. Qazandy shaqyrlata qyryp otyryp tezirek jeksenbi bolýyn tiledi. Erterek bazarǵa jetsem dep oılady.

Kópten kútken jeksenbige ilindi-aý áıteýir.

Kókesinen surap alǵan úsh somdy tórt búktep tós qaltasyna salyp Ustabaı bazarǵa kelgen.

Kisiniń kóptiginen bazar ortasy shuqyraıyp ketipti. Esil-derti aqyl satatyn jigitti tabý. Kún ıyqqa kelgenshe izdedi. Ekshelep suraý salýdyń mánisin taǵy bilmeıdi. Kún shaqyraıyp túske tyrmysqansha aıaǵynan tozyp sandaldy. Qyzdyrmanyń tiline erip ánsheıin aqymaq bolyp júrmeıin osy dep jáne tolqıdy. Kenet «Aqyl satam!» — degen daýysqa qulaǵy eleń etken. İshi shurq etti. Daýys shyqqan jaqqa qaraı yǵysyp jóneldi. Tóbedeı jigit jan-jaǵyna alaqtap: «Úsh somǵa!.. úsh somǵa!..» — dep sampyldap keledi eken.

Ustabaı túp etekten jarmasty.

— Aǵataı, maǵan satyńyz!

Tóbedeı jigit ústinen qaraıdy.

— Ákel aqshańdy!

Ustabaıdyń úsh somyn qaǵyp aldy. Sóıtti de saýsaǵymen ilip ymdap ońashalap áketti. Uılyqqan toptan jyraqtaý ketken. Tóbe jigit kózin jartylaı qysa túsip, ernin munyń qulaǵyna taqady. Tilin tósep sóıleıdi eken, ózinshe soqalap sóılep ketti.

— Qulaǵyńa quıyp al, balaqaı. Pisken qabyrǵanyń basynan emes, ushynan tisteseń eti solaıymen sypyrylyp aýzyńa túsedi. Uǵyp al. Aıtar aqylym osy.

Ustabaıdyń qazan buzarlyǵy bar-tyn.

— Osy-aq pa? — dep tóbe jigitke ejireıdi.

Anaý da ishinen kúlimdegen jylym jan eken, lám demesten burylyp júre berdi. Taǵy: «Aqyl satamyn!.. Aqyl satamyn!» — dep daýystap barady. Qýyp jetip janjal shyǵarýǵa qoryqty. Aıqaı salyp ádilet izdeýge, arashashy shaqyrýǵa uıaldy. Aıaǵy jerge batqandaı bolyp turǵan jerinde tapjylmastan ańyraıyp qala berdi. Qulaǵynda sol daýys. Oı, páli-aı, bul tirshilik ne bolyp barady tegi?!

Ustabaı tús aýa aýylǵa qaıtqan. Bazardan shyǵarda qaltasynyń túsinde qalǵan baqyr tıynǵa qýyrǵan piste satyp alǵan. Avtobýsqa tóleıtin aqshasy qalmapty. Kolhozdan aýdanǵa separattyń kók sútin tasyp júrgen túıeli arbaǵa ilesti.

Tanys shal lám demesten muny arbasyna mingizip aldy.

Mań-mań basqan qospaqtyń júrisi múttem ónetin emes. Qıyrsyz keńis. Taspadaı sozylǵan shańdaq jol. Shaqyraıǵan kún. Shaldyń yńyldap salǵan eski maqamy ári-beriden besikke salyp terbetkendeı áser etti. Ustabaıdyń basy keýdesine domalańdap qalǵyp-múlgı bastady. Kirpigine tas baılanyp kele jatyp jańa bastalǵan uzaq ǵumyry, alys arman, qıal kókjıegi týraly oılady.

Ustabaıdyń kózine osynaý ómir álgide aralaǵan yǵy-jyǵy bazarǵa meılinshe uqsap kórindi. Sol bazardyń ıirim ortasynda ózi júrgendeı sezildi.

Áýelgide Ustabaı oılaǵan: kóz maıyn taýysyp kitap oqymaı-aq, tirshilikten tálim-tájirıbe úırenbeı-aq ómirdiń eń bir qyzyq, asa mazmundy orta shenine top ete tússem dep.

Burysy men buralańy mol joldy qoıyp, tótesinen tartsam dep. Sóıtse sonyń bári bekershilik bolypty.

Bul ómirge kádýilgideı ynty-shyntyńmen kelgen ekensiń — endeshe asyǵyp, aptyǵýdyń, jurttyń aldyn oraýdyń qajeti joq eken. Basqalar sekildi bárin de basynan bastaǵany jón. Meıli adassyn, meıli toryqsyn, qatelessin, opyq jesin, Gúlbahrammen ókpelesip júrsin, báribir óz súrleýimen júrýge tıisti. Ne bolsa da mańdaıǵa jazǵanyn kórip alady, kónbis atalady. Arman kókjıegine erinbeı-jalyqpaı alańsyz aıańdaıdy. Eńbek etedi.

Kún batyp, qas qaraıǵanda aýyl shamy alystan jyltyrap, kózine ottaı basyldy.

Albarqyn aspan tipten tóbege tıerdeı bolyp alasaryp ketkendeı.

Uzaq áıtshý, ıtarqy yrǵańmen aýyl shetine de ilikken. Túıe áldeneden úrkip, taban joldan taıqyp shyǵyp ketti. Erbıip jol tosyp turǵyn Tarzan-Mútálip eken. Arbakesh shal: «Pádárińe nálet-aý, qaraqshyǵa uqsap neǵyp jol tosyp júrsiń?» — dep keıip jatyr. Ol shirkin shal sózin eleń qylatyn emes, yrjalaqtap arba qaýynan asylyp, Ustabaıǵa qos qolyn sozady kep. Ustabaı jerge tústi, ústiniń shańyn qaqty.

— Kúni boıy jolyńdy kútip kózim tórt boldy, — deıdi aptyǵyp. — Kezdestiń be? Satyp aldyń ba?..

Ustabaı «neni» dep suramady. Sóıtse qurdasy Tarzan-Mútálipke de artyq-aýys kóldeneń aqyl kerek bolyp júr eken ǵoı. Onyń da muǵalıma apaıdan urys estigisi kelmeıtin kórinedi. Jaqsy oqysam deıdi eken. Onyń da úlgili, tártipti pıoner bolǵysy bar eken. Velosıped teýip, kóshede qur bosqa selkildep júremin dep ábden jalyǵypty.

Ustabaı jalǵyz dosynyń syryn túsindi de, ishteı eljirep, ony shyn jaqsy kórip ketti.

Minbelep turǵan dosyn qolynan tartyp bylaı shyǵardy da, alaqanyna bir ýys qýyrǵan piste saldy.

— Bazardyń qýy bizdi aldap kelipti, — dedi Ustabaı. — Bosqa áýre bolyppyn, bekerge qıyldap oıymdy taýysyppyn.

— Aı, aǵyl-tegil artylyp bara jatqan qandaı aqyl dep edim-aý báse, — dep Tarzan-Mútálip múlde basylyp qaldy.

— Aqyl satylatyn bolsa ana dándáký Altynbala, myna Saımasaı elden buryn júgirer edi, aldymen qam jasar edi ǵoı.

Eki dos qatar aıańdap aýyl syrtyndaǵy qyrqaǵa shyqqan. Samaladaı jymyńdaǵan úıler aıaq astynda qaldy. Al qara kók astynda kósilip jatqan keń dala, bilemdengen bel-belester, tirshilik saryny, aldaǵy júrilmegen joldar men aspaǵan asýlar, qıyndyq, qapalyq bári-bári júrekke jaqyn, sonshama ystyq sezilip ketkeni... ómirdiń bal dámi tańdaılaryna tepkeni...

---