InfoHub Logo

Maqsaty:  Ǵalamdyq  máselege  aınalǵan  nemese  aınalǵaly  otyrǵan  taqyryptardy  qozǵaý.

Mindetteri:  Álemde  sońǵy  ýaqytta  bolǵan  ǵalamdyq  ózgeristerdi  sheshý  joldaryn  qarastyrý,  zıandylyǵyn  anyqtaý,  týyndaý  sebepterine  boljam  jasaý, ǵalamdyq  máseleler  týraly  teorıalyq  bilimdi  kúsheıtý.

Ózektiligi: Álemdik  jaǵdaılar  búgingi  tańnyń   ózekti  máselesi. Álemdik  máselelerdi  taldaı  otyryp,  elimizge  áser  etýin,  qoǵamdaǵy  sol  sekildi  jaǵdaılardyń  qalyptylyǵyn  zertteıdi. Ǵalamdyq  máseleler  týraly  aqparat  beredi,  taldaıdy, bundaı  jaǵdaıdyń  órshimeýine  septigin  tıgizedi.

Obektisi: Álemdik  problema- jynys   aýystyrýdy  qoldaǵan  adamdar

 

    Jańa  ǵasyr,  jańa  zaman,  jańa  pikir,  jańa  kózqaras...  Bunyń  bári  adamzat  qaýymyna  tikeleı  áser  etýde.  XXI  ǵasyr  bizderdiń naǵyz  damýshy  ǵasyrymyz.  Baıqap  qarasaq, ótken  ǵasyrlardan  áldeqaıda  ózgergen  ýaqyt. Buryn   taza  aýa,  kúıbeń  tirshilik, qalypty  ómir, myqty  densaýlyq, tabıǵı ónim, kıiz  nemese  tam  úı  bolsa qazir, radıasıaǵa  toly  ómir,  aqparat  kimniń  qolynda sol  álem  basqaratyn  ýaqyt, sanmyńdaǵan  tehnıkalar  kún  sanap  ózgerip  jatatyn, aqyldy  úıler, sensorly  quraldar, robottar sizdiń  artyq  jumys  istemeýińizdi  qadaǵalaıtyn, nashar  ekologıa bir jamany  jasyńyzdy  qysqartatyn... Jalpy  iri ózgerister  ýaqyty. Sol  ózgeristerdiń  biri- jynys  aýystyrý  máselesi. Bul  aqyl-oıǵa  qonymsyz  bolǵanymen de  qoǵamymyzda  beleń ala  bastady.

 

Taıland  sonyń  ishinde  Bangok- álemde  jynys  aýystyrý  boıynsha  plasıkalyq  operasıa  jasaıtyn  basty  ortalyq  jáne  jynys  aýystyrý  boıynsha  álemdik  lıderlikti bastap tur. Al Iranda  jynysyn aýystyrý úshin jasalatyn otaǵa memlekettik búdjetten aqsha tólenedi. Aıatolla Homeınıdiń aıtýynsha, ıslamda mundaı áreket arqyly adamnyń naqty jynysyn anyqtap berýge bolady eken. Keıbir derekterge sáıkes, tek Iran jynys aýystyrý úshin jasalatyn ota boıynsha Taılandtan keıin ekinshi orynda tur.

    Álemdegi  ahýal  alańdatarlyq. Jalpy, HH ǵasyrdyń basynda óziniń áý bastaǵy jaratylysyn «qatelik» dep tanyp, jynysyn aýystyrǵysy keletin­derge birden «shızofrenıa» degen dıagnoz qoıyp, olardy ómirbaqı psıhıatrıalyq aýrýhanada qamap ustaǵan eken.  Álem boıynsha jynys aýystyrý operasıasy alǵash ret 1931 jyly Eınar Vegener esimdi danıalyq sýretshige jasal­ǵan eken. Bastapqyda jubaıynyń ótinishi­men áıel bolyp kıinip, jańa týyndynyń keıipkerine aınalǵan ol birte-birte áıel kıimin ústinen tasta­maı­tyn bolǵan. Sebebin suraǵan jaqynda­ryna ol ózin áıel keıpinde óte yńǵaıly sezinetinin aıtqan. Aqyry Eınar jyny­syn aýystyrýǵa ota jasatyp, esimin Lılı Elba dep ózgertedi. Naǵyz áıel bolyp, bala týǵysy kelgen ol birneshe ret jatyr jasatýǵa da áreket etken eken. Alaıda boıyna kúshpen qondyrylǵan jatyrdy jatyrqaǵan aǵzasy bir kúnde syr berip, Eınar qaıtys  bolady. Qoǵamnyń osyndaı qarsylyǵyna qa­ramastan, jynys aýystyrý operasıasyn jasyryn jasaıtyn klınıkalar da bol­ǵan. 1940 jyly Garold Jıl atty áıgili áske­rı hırýrg aǵylshyn qyzy Laýre Dıllonǵa ota jasap, ony erkek etip shyǵarady. 1953 jyly Djordj Ýılám esimdi amerıkalyq soldat áıelge aı­nalady. Transgenderlerdiń qaýlap kóbeıgen shaǵy – 1972 jyl. Dál osy jyly bóten aǵza­ny qondyrǵan kezde ımýnıtettiń qar­sylyǵyn basatyn «Sıklosporın» dárisi paıda bolǵan. Osy preparattyń arqasynda talaı operasıalar sátti ótip, buryn aǵzanyń jańa organdy qabyl­damaýynan japa shekken transgenderler erkinshe ota jasata berýge múmkindik alǵan. Keıbir memleketterdiń jynys aýys­tyrýǵa zańdy túrde ruqsat bere bas­taǵany da osy tus. Sol elderdiń alǵash­qysy Shvesıa boldy. Tarıhta adamdardyń jynysyn kúsh­tep aýystyrý jaǵdaılary da kezdes­ken. Aıtalyq, nebir qorqynyshty tájirı­beler jasaýmen aty shyqqan nemistiń Iozef Mengele atty dárigeri kezinde ózi jumys istegen Osvensım lagerinde tut­qyndardyń jynysyn kúshpen aýys­tyryp, tájirıbe jasaǵan kórinedi. Sondaı-aq Úndistanda jyl saıyn júz­degen qyz bir jasqa deıin jynys aýys­tyrýdyń qurbany bolady eken. Otbasynda qyzdan góri ul balanyń dú­nıege kelgenin táýir kóretin keıbir ún­diler jasqa da tolmaǵan qyzdaryn jasy­ryn klınıkalarǵa aparyp, jyny­syn erkekke aýystyrýdy ádetke aınaldyrǵan. Áke-sheshesiniń qalaýymen erkinen tys erkekke aınalǵan baıǵus qyzdar shaqalaq shaǵynan gor­mondyq dárilerdi ýystap ishýge májbúr. Bul  másele qoǵamdaǵy áleýmettik-turmystyq  zorlyq-zombylyqtyń  kórinisi. Álemde talaı ataqty transgenderler bar. Biraq olardyń kóbi mundaı qadamǵa barǵanyna ókinetinin aıtqan. Sondyqtan jaratylys zańynan attamas buryn «jeti ret ólshep, bir ret kesken» jón-aý.  Jynys  aýystyrý  máselesi  álemdik  elderdiń  qoǵamyna  túbegeıli  áser  etedi. Bir  adamnan  bastalǵan  bul  másele  ekinshi  adamnyń  qyzyǵýshylyǵyn  oıatady,  sodan  úshinshi  adam  jynysyn  aýystyrady,  birshama  adam  aýystyrǵannan  soń  qalypty  jaǵdaıǵa  aınala  bastaıdy, trentke  aınalsa  tipti  qıyn  bul   degenimiz   álemdik  qoǵamda  iri  ózgeris  bolatynynyń  kórinisi. Jańa  revolúsıa  bolýy da  ǵajap  emes.

 

 

Qazaqstandyqtardyń  bul  máselege  kózqarasy  qandaı?  Qazaq  mentalıteti jynys  aýystyrý  máselesin  uzaq  merzimde  qabyldaı  almady. Ata-baba dástúrinen, dini men dilinen alshaqtaı qoımaǵan qazaq úshin jara­tylysyna qarsylyq bildirý – naǵyz azǵyndyq. Jynys aýystyrý sekildi jat qylyqtarǵa bizdiń ómir súrip otyrǵan qoǵamymyz úreılene qaraıdy. Tipti mundaı másele kóp aıtyla bermeıdi. Alaıda sońǵy jyldary elimizde kórinis tapqan birneshe tosyn oqıǵa Qazaq­stannyń da odan qalys qalmaǵanyn meńzeıdi.  Quqyq  salasynda  qyzmet  etken  polıseı jigit, jigit  deımin  aý  áıel  adam  Vıktordyń  jynysyn  aýystyrǵany, odan keıin  Hasan  atty  erkektiń áıel  bolyp jynysyn  aýystyryp  aqsha  bopsalap  júrgeni  anyqtalyp  daý- damaı  shyqqan  edi, elimiz  olardyń  qazaq  bolmaǵanyna  shúkirshilik  etip  baryp   daý  basylǵan  edi,  sol  oqıǵalardyń   qoǵamymyzǵa  tıgizgen  áseri me, jynysyn aýystyrǵysy kelgen  bir qazaq Adam quqyn qorǵaý jó­nindegi ulttyq ortalyqtyń esigin qaqqan. Ómirge áıel bolyp kelgen ol ýaqyt óte kele erkek bolǵysy keletinin sezingen. Bul oı ábden maza bermegennen keıin ol dárigerlerge kómek surap barady. Biraq aqjeleńdiler oǵan kómektesýden bas tartyp, raıynan qaıtarýǵa úgitteıdi. Degeni bolmaı, amaly taýsylǵan áıel aqy­ry Adam quqyqtaryn qorǵaý orta­ly­ǵyna júgingen. Bul orta­lyqtyń zańger­leri osy jónindegi halyqaralyq qujat­tardy aqta­ryp, tıisti mınıstr­liktermen aqyl­dasa kele, aqyry álgi áıelge jynys aýystyrý operasıasyn jasaýǵa ruqsat alyp bergen. Qansha qazaq  rýhanıatyna  qarsy  dúnıe degenimizben,  ótken jyldardaǵy  myna  bir-eki oqıǵalardyń ózi  qoǵamymyzǵa  áser  ete  bildi. Esimizde  bolsa,  kezinde  bir  jigit  UBT bastalar  sátte  óziniń  júretin  qyzynyń  ornyna  emtıhanǵa  qyz  bolyp  kirip  jurttyń  jaǵasyn  ustatqan  edi.  Kirgen  boıda  ustalǵan  ol  talaı  qyzý  talqynyń  astyna  alyndy.  Endi  bir jyly  «Qazaqstan  arýy»  baıqaýyna  qatysyp  júldeli  oryn  alǵan  Shymkenttik  arýdyń erkek  ekeni  anyqtalyp  biraz  shý  boldy. Onyń  aıtqan  sózderi  qoǵamdaǵy ózekti máseleniń  biri jáne  is-áreketń  men  qozǵaǵan  taqyryptyń  kórinisi  edi.  Sol   jigittiń aıtýy  boıynsha,  qyz  balasy bolyp,  sahnaǵa shyǵýy  adamdardyń  neshe  túrli  kosmetıkalar  kesirinen  er  men  áıeldi  ajyrata  almaıtyn  halge  jetkenin   moıyndatý  edi.   Bul da áleýmettik  másele  bolǵanymen  istelgen  áreketterden  keıin  de  qoǵamda  jynys  aýystyrý  turǵysyna  qarsy  kózqarastyń  ózgerýine   sebep bolary sózsiz. Bunyń  ózi  de  qoǵamymyzǵa  aıtarlyqtaı  ózgeris  ákeledi. « Suraǵanǵa  beregen» bolyp  bıyl  Qazaqstandyqtarǵa  jynys  aýystyrýǵa ruqsat  berý  jóninde  zań  qabyldandy.  Negizinen  2009  jyly  qabyldanyp  25  qazaqstandyq  jynysyn  ózgertip  úlgergen  bolatyn.

Jynys aýystyrýdyń kesiri. Dárigerlerdiń aıtýynsha, jynys aýystyrý operasıasynan keıin adamnyń ómiri kemi 15-20 jylǵa kúrt qysqarady eken. Sebebi, organdardyń tabıǵı fýnksıasy buzylady. Áıel bolǵysy kelgen erkek testosteron gormonyn tejep otyratyn áıel gormondaryn ishedi. Erkek bolǵysy kelgen áıel kerisinshe kúsheıtkish gormon qabyldaıdy. Tolyqtaı áıelge aınalý úshin er adam 6 ota jasatý kerek. Áıel erkekke aınalý úshin de 6 ota jasatady. Qosymsha ómir boıy gormondyq terapıadan ótýge májbúr. Munyń bári densaýlyqqa áser etpeı qoımaıdy. Qazirgi zamanaýı medısınada adamnyń jynystyq aǵzalaryn aýystyrý ózekti máselelerdiń birine aınaldy. Sharıǵı turǵydan jynystyq músheni aýystyrýǵa tyıym salynady.Jynystyq músheni aýystyrý – Jaratýshynyń jaratylysyn ózgertkenmen teń. Alla Taǵala mundaı ózgertýlerdi haram etken. Alaıda, adam jynysyn aýystyra alǵanymen, genin eshqashan ózgerte almaı­­dy. Jynys jaǵynan áıel erkekke aınal­ǵanymen, báribir geni onyń áý bastaǵy jaratylysy áıel ekenin aıǵaq­taıdy. Qansha dári ishkenimen transgen­der­lerdiń boıynda eski gormondary saq­talady. Ol ara-tura boı kótergen kezde keıbir transgenderler iship júrgen gor­mondyq dárilerin shekten tys kóbeıtip jiberedi eken. Bul olardyń psıhıkasyna da áser etip, túptiń túbinde qaısybireýleri ózine-ózi qol jumsaýǵa deıin barady. «Jynys  aýystyramyn»  dep  sheshken   tulǵalardyń  oıyna  sebep  eń  aldymen  psıhıkalyq  aýytkýshylyq  nemese   ekinshiden,  qandaı  da  bir  turmystyq  problema,  úshinshiden,  qyzyǵýshylyq  saldarynyń   sheksizdigi  sebep bolýy  múmkin.  Sol  sebepten  de  osy  qadamdy  jasaýǵa  kelgen  árbir  adammen  aldymen  biraz  ýaqyt   psıhologtar  baılanys  jasap,  sóılesip  pikirin  ózgertýge  jaǵdaı  jasaýy  kerek  dep  oılaımyn. Aldyn- alý  sharalary  júrgizilse  bul  máselege  oń  kózqaraspen  qaraıtyndardyń  mólsheri  azaıýy  laıym.

  Qorytyndylaı  kele, jynys  aýystyrý  elge  kóptegen  ózgeris  ákeledi. Qazirgi  kezde  bql  másele,  ýshyǵyp  turǵan joq. Qazaqtar  da  ázirge  barynsha  ulttyq bolmysyn,  mentalıtetin  saqtap  tur. Árıne, jynys aýystyrý bizdiń elde ǵana emes, Eýropa, basqa memleketterde de qoǵamǵa jat áreket retinde qaralady. Oǵan qar­sylyq bildirýshi jurtshylyqtyń qara­sy da kóp. Tipti jynys aýystyrýǵa nıet­­tilerdiń qataryn azaıtý úshin trans­sek­sýa­lızmdi halyqaralyq aýrýlar jikte­m­e­­sinen alyp tastaýdy usynǵandar da barshylyq. Alaıda ázirshe ol múmkin bolmaı tur. Meniń  oıymsha,  dál  osy  zańdy   túbegeıli  joıyp,  ár  elde  osy  máselege qarsy úgit-nasıhat  júrgizilýi  qajet.  Árkámniń  óz  sanasyna  dep  otyra  bersek  erteń  osy  máseleniń  aldyn  alý  múmkin  bolmaı  qalady.

Eńlik Jumash

---