InfoHub Logo

Jospar

1. Tarıh ǵylymynyń obektisi men páni, onyń tarıhı ǵylym júıesindegi orny.
2. Tarıh ǵylymynyń teorıasy men ádisnamasy. Tarıhı derekter.
3. Tarıhı faktilerdi zertteý prınsıpteri.
4. Tarıhı tanymnyń máni, formalary jáne fýnksıalary.
5. Tarıh ǵylymynyń damý kezeńderi. Qazirgi tarıh ǵylymynyń negizgi baǵyttary.
6. Tarıhty kezeńdeý nusqalary.

Ózin-ózi tekserýge arnalǵan suraqtar:

1. Tarıhı ǵylym qandaı fýnksıalardy oryndaıdy, ol tarıhı faktiler men oqıǵalardy zertteýde qandaı ádister men qaǵıdalardy paıdalanady?
2. Tarıhı ǵylym óz damýynda qandaı negizgi kezeńderden ótti? Onyń jetekshi mektepterin jáne iri ókilderin atańyz.
3. Siz tarıhı damýdy kezeńdeýdiń qandaı nusqalaryn ataı alasyz? Olardyń qaısysy sizge eń negizdelgen bolyp tabylady?

Tarıh ǵylymynyń obektisi men páni, onyń tarıhı ǵylymdar júıesindegi orny.

Gýmanıtarlyq ǵylymdar jalpy bilim berýdiń mańyzdy bóligi bolyp tabylady qazirgi zamanǵy mamandardyń dúnıetanymdyq daıyndyǵy jáne tulǵanyń aqyl-oı damýyna jáne shyǵarmashylyq oılaýdyń damýyna yqpal etedi. Eń mańyzdy áleýmettik ǵylymdarǵa tarıh kiredi.
Tarıh degenimiz - adamzat qoǵamynyń ótkeni men onyń búgingisi týraly, naqty ómir formalarynda, keńistik-ýaqyttyq ólshemderdegi qoǵamdyq ómirdiń damý zańdylyqtary týraly ǵylym.

Tarıh mazmuny jalpy tarıhı proses bolyp tabylady, ol tarıhı eskertkishter men derekkózderde saqtalǵan adam ómiriniń qubylystarynda ashylady. Bul qubylystar óte ártúrli, sharýashylyqtyń damýyna, eldiń syrtqy jáne ishki qoǵamdyq ómirine, halyqaralyq qatynastarǵa, tarıhı tulǵalardyń qyzmetine qatysty.

Tıisinshe, tarıh - bul ártaraptandyrylǵan ǵylym, ol tarıhı bilimniń birqatar táýelsiz salalarynan turady, atap aıtqanda:
tarıh ekonomıkalyq;
saıası;
memleket jáne quqyq;
din jáne t.b.

tarıh ǵylymdaryna halyqtardyń turmysy men mádenıetin zertteıtin etnografıa jáne ejelgi dúnıeniń zattyq kózderi – eńbek quraldary, úı buıymdary, áshekeıler jáne t.b., sondaı – aq tutas keshen-qonystar, qorymdar, qoımalar boıynsha tarıhty zertteıtin arheologıa jatady.
Tarıh obektini zertteýdiń keńdigi boıynsha bólinedi:

• jalpy álem tarıhy (dúnıejúzilik nemese jalpy tarıh); * kontınentter tarıhy (mysaly, Azıa jáne Afrıka tarıhy, Eýropa jáne Amerıka tarıhy);
• jekelegen elder men halyqtardyń nemese halyqtar tobynyń tarıhy (Qazaqstan tarıhy).

Zertteýdiń salystyrmaly túrde tar páni bar, ony egjeı-tegjeıli zertteıtin jáne osylaısha jalpy tarıhı prosesti tereń túsinýge yqpal etetin qosalqy tarıhı pánder bar:

— hronologıa-ýaqytty esepteý júıesin zertteıdi;
— paleografıa-qoljazba eskertkishteri jáne kóne hat;
— dıplomatıka-tarıhı aktiler;
— nýmızmatıka-monetalar, medaldar, ordender, aqsha júıeleri, saýda tarıhy;
— metrologıa-ólshem-birlikter júıesi;
— jalaýtaný-jalaýlar;
— geraldıka-elderdiń, qalalardyń, jekelegen otbasylardyń Eltańbasy;
— sfragıstıka-baspa;
— epıgrafıa-tastaǵy, sazdaǵy, metaldaǵy jazýlar;
— genealogıa-shyǵý-tegi;
— toponımıka-geografıalyq ataýlardyń shyǵý tegi;
— ólketaný - aımaq, ólke tarıhy;
— derektaný-mańyzdy kómekshi tarıhı pán,tarıhı derekterdi zertteıtin;
— tarıhnama-tarıhshylardyń kózqarastaryn, ıdeıalary men tujyrymdamalaryn sıpattaý jáne taldaý jáne tarıh ǵylymynyń damýyndaǵy zańdylyqtardy zerdeleý.

Tarıh qazirgi zamanǵy adamzatqa qyzmet etetin 15 myń ǵylymnyń biri ǵana emes, sonymen qatar eń kóne ǵylymdardyń biri. Tarıh basqa ǵylymdarmen, atap aıtqanda, psıhologıamen, áleýmettanýmen, fılosofıamen, zań ǵylymdarymen, ekonomıkalyq teorıamen, matematıkamen, matematıkalyq statısıkamen, til bilimi men ádebıettanýmen tyǵyz baılanysty. Olarǵa qaraǵanda ol jalpy qoǵamnyń damý prosesin qarastyrady, qoǵamdyq ómir qubylystarynyń barlyq jıyntyǵyn, onyń barlyq taraptaryn (ekonomıka, saıasat, mádenıet, turmys jáne t.b.), olardyń ózara baılanysy men ózara sharttylyǵyn taldaıdy. Sonymen qatar, qazirgi ǵylymdardyń árqaısysy (qoǵamdyq, ekonomıkalyq, tehnıkalyq ) adam qoǵamynyń damýy kezinde óz tarıhyn ótti. Tarıh jáne basqa da ǵylymdardyń túıisken jerinde tarıhı geografıa, tarıhı geologıa jáne t. b. sıaqty pánaralyq ǵylymdar qurylady.

Tarıh ǵylymynyń teorıasy men ádisnamasy. Tarıhı derekter

Ádis (zertteý ádisi) tanym qalaı júretinin, qandaı ádisnamalyq negizde, qandaı ǵylymı qaǵıdattarda bolatynyn kórsetedi.
Tarıh ǵylymynyń ádisteri-tarıhı zańdylyqtardy olardyń naqty kórinisteri arqyly zertteý tásili-tarıhı faktiler, faktilerden jańa bilim alý tásili.

Ádis-bul zertteý joly, bilimdi qurý jáne negizdeý tásili. 2 myńnan astam myń jyl buryn bar tarıhı oıda 2 negizgi tásil paıda boldy:
Tarıhty ıdealısik túsiný. Tarıhtaǵy ıdealısik Tujyrymdamanyń ókilderi rýh pen sana materıa men tabıǵatqa qaraǵanda bastapqy jáne asa mańyzdy dep sanaıdy. Sol arqyly olar adamnyń jany men aqyl-oıy tarıhı damýdyń qarqyny men sıpatyn aıqyndaıdy, al basqa prosester, sonyń ishinde ekonomıkada da, ekinshi ret, rýhtan shyqqan. Osylaısha, ıdealıser tarıhı prosestiń negizinde adamdardyń rýhanı adamgershilik jetilýi bolyp tabylady, al adam qoǵamy adamnyń ózin damytady, al adamnyń qabileti Qudaıǵa berilgen. Batys tarıh ǵylymy úshin ıdealısik kózqaras tán.

Tarıhty materıalısik túsiný. Materıalısik tujyrymdamanyń jaqtastary qarama-qarsy: óıtkeni materıaldyq ómir adamdardyń sanasyna qatysty bastapqy, ıaǵnı ekonomıkalyq qurylymdar, prosester qoǵamdaǵy qubylystar barlyq rýhanı damýdy jáne adamdar arasyndaǵy basqa da qatynastardy anyqtaıdy. Qazirgi zamanǵy tarıh ǵylymy obektıvti zańdarmen anyqtalatyn jáne sonymen birge sýbektıvti faktordyń áserimen buqaranyń, taptardyń, saıası partıalardyń, kóshbasshylardyń jáne kóshbasshylardyń qyzmeti arqyly áleýmettik damýdy tabıǵı tarıhı proses retinde qarastyratyn dıalektıkalyq-materıalıstik ádiske negizdelgen.

Metodologıa - zertteý ádisteriniń ilimi, tarıhı faktilerdi, ǵylymı bilimderdi qamtý. Tarıhtyń ádisnamasy tarıhı faktilerdi zertteýdiń ǵylymı prınsıpteri men tásilderine negizdelgen. Ádis túrleri (qoldaný aýqymynda): Tarıh ǵylymynda kóbinese ádisterdiń 2 toby qoldanylady: jalpy ǵylymı; erekshe tarıhı.

Jalpy ǵylymı ádister:
— zertteýdiń empırıkalyq ádisteri (baqylaý, ólsheý, eksperıment);
— teorıalyq zertteý ádisteri (ıdealızasıa, ındýksıa, dedýksıa, modeldeý, matematıkalyq ádister, júıelik tásil jáne t.b.).

Dedýktıvti ádis ǵylymı teorıalardyń qalyptasýyna negizdeledi. Onyń kómegimen praktıkalyq is-áreket qurylymyn shemalaý jáne ıdealızasıalaý júzege asyrylady. Eger ındýktıvti ádis materıaldy jınaqtaý úshin qajet bolsa, onda dedýktıvti ádis teorıalyq sıpattaǵy tanym prosesinde bolady. Jınaqtalǵan materıalǵa shegerý ádisin qoldana otyryp, qalyptasqan empırıkalyq faktiler sheginen asatyn jańa bilim alýǵa bolady.

Modeldeý ádisi tarıh ǵylymy úshin úlken mańyzǵa ıe. Bul bilim obektilerin olardyń modelderiniń negizinde osy nysandy shyǵaratyn nemese beıneleıtin zertteý. Ádistiń negizi - uqsastyq teorıasy. Modelderdiń tabıǵaty boıynsha taqyryptyq jáne belgidik (aqparattyq) modeldeý erekshelenedi. Modeldeý deńgeıindegi matematıkalyq ádister sandyq kórsetkishter júıesin qalyptastyrýda da qoldanyla alady. Bul tarıhı derekterdiń sandyq jáne sıpattamalyq aqparattarynyń durystyǵy men naqtylyǵyn tekserý úshin, sondaı-aq olardyń ókilettiligin baǵalaý úshin de, aqparat kózderin zertteýdiń basqa máselelerin sheshý úshin de mańyzdy.

Tarıhı zertteýlerde júıelik tásildiń jalpy ǵylymı ádisi keńinen qoldanyldy. Bul obektilerdi júıeler retinde zertteýge negizdelgen, bul olardyń mańyzdy tabıǵatyn jáne qyzmet etý jáne damý prınsıpterin ashýǵa múmkindik beredi. Jalpy ǵylymı ádister tarıhı ǵylymnyń teorıalyq deńgeıinde qajet. Naqty tarıhı jaǵdaılarǵa qatysty olar qoldanylady arnaıy logıkalyq negiz retinde qyzmet etetin tarıhı ádisterdi ázirleý maqsaty.

Arnaıy tarıhı ádister. Olar zertteletin tarıhı nysandardyń sıpattamalaryna beıimdelgen jalpy ǵylymı ádisterdiń ár túrli jıyntyǵy. Arnaıy tarıhı zertteý ádisteri bar:
— hronologıalyq - tarıhı málimetterdi hronologıalyq retpen kórsetýdi qamtamasyz etedi;
— sınhrondy - qoǵamda bolyp jatqan túrli oqıǵalardy bir ýaqytta zertteýdi qamtıdy
— dıhrondyq - perıodtaý ádisi;
— tarıhı modeldeý;
— statısıkalyq ádis.

Tarıhı derekter - tarıhı prosesti tikeleı kórsetetin qujattar men materıaldyq mádenıettiń jıyntyǵy, jeke faktilerdi jáne oryndalǵan oqıǵalardy, olardyń negizinde belgili bir tarıhı dáýirdiń ıdeıasy qaıta jasalady, belgili bir tarıhı oqıǵalardyń týyndaý sebepteri nemese saldary týraly gıpotezalar usynylady.

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly

---