InfoHub Logo

(pesa)

3 aktyly, 6 kartınaly pesa

QATYNASÝSHYLAR:

Baljan-balasy maıdanda ólgen kempir.

Nazym Orazbaeva-onyń kelini, ınstıtýttyń sońǵy kýrsynda oqıdy.

Shárip Jaqypov-hırýrg, Nazymnyń súıgen jigiti.

Jibek Muratbekova-Nazymmen birge oqıdy.

Kúlshe Kúnpeıisova-bul da birge oqıdy.

Oraz Saparov bul da birge oqıdy.

Qurmash Esenov-bul da solarmen birge oqıdy, óleń jazady.

Káshken Jaısaqov-bul da birge oqıdy, óleń jazady.

Ivan Ivanovıch Sadovskıı-ınstıtýttyń qart profesory, marksızm-lenınızm negizderi páninen oqytýshy, Baljanmen kórshi.

Qadir Adyrbekov-fakýltet dekany. Dáriger, sestra, stýdentter.

Oqıǵa pedagogıkalyq bir ınstıtýtta bolady. Osyndaǵy stýdentterdiń bári ınstıtýtty bitiretinder, til-ádebıet fakúltetiniki.

BİRİNSHİ AKT

BİRİNSHİ KARTINA

Jaz aıy. Tańerteńgi ýaqyt, Stýdentter jataqhanasy. Sahnada bir bólme. Bólme ishinde úsh tósek. Tereze ashýly. Sahnanyń túp jaǵy baý-baqsha. Máýelegen aǵashtar, sheshek atqan gúlder. Árirekte oqý korpýsy kórinip turady. Tereze aldynda, syrttaǵy oryndyqta Qurmash emtıhanǵa daıyndalyp otyr. Bólme ishinde, óz tóseginiń janynda oıly pishinmen Káshken óleń jazyp otyr. Oraz tósektiń ústinde jastyǵyn bıik salyp shalqasynan jatyr, qolynda kitap. Ol da emtıhanǵa ázirlenýde, janyna oryndyq ústine kitaptardy úıip qoıǵan. Syrttaǵy Qurmash ta, ishtegi ekeýi de ózdi-ózimen bolyp, eshnárseni ańǵarmaıdy.

Káshken (Qolymen qımyl jasap, kózin jumyp, teńsele otyryp, oılanyp, yńyldap ta qoıady. Kenet). Oraz!.. Eı, Oraz!

Oraz. Nemene?

Káshken. Dúnıege bir óleń kelip qaldy.

Oraz. Kelse qaıt deısiń!

Káshken. Tyńda, oqımyn.

Oraz. Báse, manadan beri sarnamaı ne ǵyp otyr dep edim. (Mańyzdanyp.) Jiligi tatıtyn óleń be? Álde...

Káshken (sózin bólip). Jaman óleń jazǵanymdy qashan kórdiń?

Oraz. Jaman óleńińdi oqı-oqı jalyqtyq, qoı. Shyn jaqsy bolsa, tyńdaýǵa bolady.

Káshken. Oı, qyńyr sorly!.. Qyrsyqtanbaı, tyńdasańshy... Qurmash, sen de tyńda! (Qurmashtyń tósegi bos turǵanyn ańǵaryp.) Mynaý qashan turyp ketken... (Terezege kózi túsip.) A... Qurmash, kel munda!

Qurmash (syrttan). Shaı ma? Joq, men keshirek ishemin, ózderiń ishe berińder.

Káshken. Jaı emes, óleń!

Oraz (mysqyldaı). Tez, tez! Dúnıege óleń kelip qalypty.

Káshken. Tezirek tyńdańdar, óleńmen mılaryń jańarsyn.

Qurmash (jymıyp). Jaqsy! (Bólmege kiredi.)

Káshken. Dostarym, bul óleńniń aty «Arman».

Oraz. Oho!

Káshken (oqıdy).

Tulparmyn órshelenip órge basqan,

Jolymda tamuq tursa, qorqyp-saspan...

Opaz. Trafaret!..

Qurmash (qolyn kóterip). Ts...

Káshken. Áı, durys tyńda! (oqıdy.)

Qonsa dep aqyndyqtyń aq saıtany,

Qıalym arman etken bala jastan.

Jetkenshe degenime asyǵamyn,

Ókinben osy jolda ǵapyl bassam.

Jerimniń ashylmaǵan qaznasyndaı,

Basymda talaı-talaı jatyr dastan...

Oraz. Jigitim, bul arada tym kókip ketipsiń.

Káshken (kózin alartyp). Tolǵana jazsam-kúńirendi deısińder, serpile jazsam-kókidiń deısinder, senderdiń babyńdy qalaı tabýǵa bolady.

Qurmash. Oraz deıin, bógeme, oqysyn.

Káshken (oqıdy):

Janym ór

Alataýdyń asqaryndaı...

Oraz (kıligip). Bir shýmaq óleń jazsań, Alataýdyń shoqtyǵyna jarmasasyń, etekke qashan túser ekensiń.

Káshken (Qurmashqa). Qoı deshi mynaǵan. Áıtpese, men oqymaımyn.

Oraz. Oqymaǵanyńnyń ózi jaqsy...

Keshken. Ózi oılana bilmeıtin jan ózgeniń júrek tolqynyn qaıdan uqsyn. Adam basyndaǵy bısharalyq qoı bul da bir.

Oraz (syqaqtap). Olaq oıdan sholaq óleń týady.

Aqynymyz ózi ǵana uǵady...

Uıqasqannyń bári óleń bola beretin bolsa, mine, bul da óleń ǵoı.

Qurmash. Oraz, qoıshy jarqynym! (Káshkenge.) Ózim oqıyn. (Káshken óleńdi Qurmashqa beredi. Ol ishinen oqı bastaıdy. Oraz da qosarlanyp, ishinen oqyp turady.)

Oraz. Alataýdan bastap, XX ǵasyrdy túgel súzip ótip, XIX ǵasyrǵa asyp ketipti ǵoı aqynymyz... Qaıtyp oralsa jarady jeleńdegi jurt taptaǵan soqpaq ta, sor da osynda eken!

Káshken. Tyń joldy sen salarsyń!

Oraz. Tyńǵa tarta almasań, ún shyǵaryp qajeti ne. Soqpaqpen ekiniń biri júre alady.

Káshken. Shynaıy sezim jetilmegen sorly bolsa, asyldan da lázzat almaısyń. Ózińe unamaǵan óleńge ózge atynan úkim aıtpa. Kelispeıdi ol... Qurmash, nege úndemeısiń? Men, seniń pikirińdi estigeli turmyn. Oraz ben óleń ejelden aýyl úı qonbaǵan, ony óziń bilesiń.

Qurmash. Oraz sózinde biraz durystyq ta bar ma dep qalamyn. Óleńdi, shynynda da, biz tym jalpy jazamyz. Ádemi sóz qýyp júrip, oı-pikirimizdi jınaqtaı almaı, shashyratyn alamyz.

Káshken (sózin bólip). Ósıet aıtý saǵan da áli erterek!

Qurmash. Ósıet emes, keńesý. Kóńilińe aýyr alsań, qoıaıyn.

Oraz. Buǵan maqtamasań jaqpaısyń.

Káshken. Maqtaıtyn nárse bolsa, tartynýdyń ne keregi bar! Bardy joq dep bezekteý salt bolyp ketken... Sendershe, óleńdi qalaı jazý kerek? Daıyn turǵan úlgi bolsa, quıyńdarshy basyma. Alaıyn da, jaqsy óleń jazaıyn. Ras aıtam, pe meni uǵynyńdar, ne maǵan uqtyryńdar!..

Qurmash. Uǵynǵymyz da, uqtyrǵymyz da keledi. Sol úshin de júz shaıysamyz. Biraq, bul bir kúnniń isi emes qoı.

Káshken. Sen maǵan óleńim jóninde aıtshy.

Oraz. Óleńiń jóninde aıtyldy ǵoı.

Káshken. Ne aıtyldy?

Oraz. Óleń emes, árkimniń izin qýǵan súrleý delindi ǵoı.

Káshken. Súrleý degen shyǵypty. Qazaq oqýshylary seniń mıyńnyń qatparynda jatqan jańalyǵyńa ińkár bolyp otyrǵan joq. Oǵan jyr ber...

Oraz. Durys. Biraq jaqsy jyr ber.

Káshken (keketip). Jaqsy jyr ber! Jaqsy degen ne ekenin túsinesiń be óziń?

Oraz. Joq, túsinbeımin.

Káshken. Bilip qoı jaqsy degen uǵym-árkim dúnıeni ózinshe túsinip, ózinshe uǵady... Máselen, saǵan jaman kóringen nárse maǵan jaqsy bolyp uǵylýy ábden zańdy, bildiń be?.. Men jyrdy ádeıi ońaılatyp, fólklor izimen ádeıi quıylta jazamyn. Áıtpese túsinbeıdi seniń oqýshyń.

Oraz. Ótirik, jala!

Qurmash. Menińshe aqynnyń mindeti-áli de bolsa kibirtiktep, zaman aǵymyna ere almaı jatqan keıbir shaban oıdyń qatarynda qalmaı, poezıany dáýirdiń shyǵandap shyqqan satysyna jetkizý bolý kerek qoı.

Bir stýdent kiredi.

Stýdent. Jaısaqov bar ma? Dekan shaqyrady.

Káshken. Qaıbir jaqsylyq deısiń. (Ketedi.)

Oraz. Bul Káshken shashty aǵartady eken.

Qurmash. Sen de keıde jónsiz ketesiń. Sózińniń bári túrpideı.

Oraz. Káshken sen jóninde durys aıtady. Seniń biletiniń ósıet. Mańǵazdana sóılep, maıpazdaısyń da otyrasyń.

Qurmash (kúlip). Endi qaıt deısiń?

Oraz. Sen kúlme... Ne isteımiz myna Káshkenge? Óleń, óleń dep daýryǵyp júrip, ınstıtýtty bitire almaýǵa qaldy ǵoı bul. (Sham sónip, qaıta janady. Káshken kiredi.)

Káshken (ashýly). Solaı edi deńder... Bilemin Nazymǵa kimderdiń dem berip júrgenin...

Oraz. Óı, nemenege tutanyp keldiń?

Káshken. Sender meni kóre almaısyńdar. Sondyqtan ylǵı izimdi baǵasyńdar.

Qurmash. Oılanbaı aıtyp tursyń, Káshken!

Káshken (zildi). Jaqsy!.. Taýdaı pále tónse de kórip aldym. (Kelip týmbochkany ashady. Aqsha izdep qaltasyn qaraıdy. Taba almaıdy.) Nan ákelmepsińder ǵoı eshqaısyń. (Sál yńǵaısyzdanyp.) Qurmash, usaǵyń bar ma? (Qurmash aqsha beredi. Káshken ketedi.)

Qurmash. Bul bizge nege shamdanady?

Oraz. Sabaq oqymaıdy, konsýltasıaǵa qatyspaıdy dep aıtyp keshe dekanǵa aıtqan. Qadir aǵaı ózine biraz shúıilgeni bolý kerek... Ózi buryn mundaı emes sıaqty edi, osy bıyl óleńderi gazet, jýrnaldarda shyǵa bastaǵannan beri buzyldy.

Qurmash. Eńbek degen ystyq nárse, Oraz. Ol úshin kinálaýǵa bolmaıdy.

Oraz. Taǵy ósıet! Shynyn aıtsam, saǵan túsinbeımin men. Aqyn deıin desem, óleńiń esh jerge basylmaıdy, aqyn emes deıin desem, qolyń bosap ketse-óleń jazasyń. (Kúlip.) Senen góri beti aıqyn Káshkenimniń ózi jaqsy.

Qurmash. Aqyndyq aýyr júk qoı, Oraz. Asyl oı, mol bilim, qanatty sezim, asqar aqyldan erkin, erkeleı shyǵatyn júrek sózi, shynaıy ómir sózi ǵoı ol. Bul sóz qınala, tolǵana, óleńniń aýyr azabyna qaıyspaı, ıyqty birjola tosqanda aıtylmaq. Birden aıtam, ońaı aıtam deý arzan qıal, bos úmit... (Berile oıǵa batyp.) Poezıa! Tamasha óleń! Inemen qudyq qazǵandaı óte qıyn bul eńbektiń qushaǵyna kirý qaıdan ońaıǵa tússin! Óleńdi uqpaıtyndar, onyń qadirin ketirýshi aqynsymaqtar ǵana muny arzan kásip kóredi. Qıyn ǵoı, dostym, aqyndyq joly!..

Oraz (kúlip). Sen ekeýińniń arańda jyndanbaı júrgen myna men myqty ekenmin. Aqyndyqty biriń olaı, biriń bulaı súıreısiń... Jetti daýlaryń, tym bolmasa, myna emtıhan bitkenshe qoıa turyńdarshy... (Esik qaǵylady.)

Oraz Kirińiz.

/Nazym kiredi./

Qurmash. Nazym-aý, munsha nege keshiktiń? Seni kútip áli eshqaıda shyǵa almaı otyrmyz.

Nazym. Apam baıǵusqa aınalaqtap qaldym. Derti kún saıyn meńdep, háli aýyrlap barady.

Qurmash. Dárigerler ne deıdi?

Nazym. Baýyrynda tas bar deıdi. Operasıa jasaýǵa júreginen qorqady. Qashanǵydan buryn bısharanyń ómiri óksip boldy.

Qolyndaǵy nandy aýzyna buralap tyǵyp Káshken kiredi.

Káshken (Nazymǵa). A, starosta joldas, aryzyń darypty! Dekan súıegimnen óterlik sóz aıtyp jiberdi. Senderdiń arqańda komsomol jınalysynyń talqysyna da túsetin bolyppyn. Al, endi aıyzyń qandy ma?

Nazym. Mine, osynyń jaman, Káshken. Seni muqataıyq dep júrgen eshqaısymyz joq. Barlyǵymyzdyń tileıtinimiz de bir seniń qamyń

Káshken. Shyqqan eken qamqorshym! Sabaqqa daıyndalmaıdy, kúni-túni óleń jazýmen júredi, aıtsaq tyńdamaıdy dep dekanǵa sileıte jamandap alyp, montansıdy ekensińder...

Oraz (kıligip). Já, já! Boldy! Jazyqsyz adamǵa orynsyz nege urynasyń! Dekanǵa da aıtqan, komsomol jıylysynda qaraýdy da usynǵan myna men! Onsyz seniń ońǵa basar túriń joq. Qashanǵy sen úshin qyzara bermekpiz?..

Káshken. Aıaqtaryna myna men oralǵy bolyp júrmin be? O, ǵajap!..

Oraz. Iá. Myna sen! Sen!.. Shyn ar namysyń bolsa, «quıryqtan» qutyl!

Nazym (saǵatyna qarap tyqyrshyp. Qurmashqa ymdaıdy). Ýaqyt ótip barady.

Qurmash (basyn ızep). Júr, kettik. (Orazǵa.) Biz anda bolamyz, kelersiń ekeýiń. (Ketedi.)

Oraz (Káshkenge). Áı, ketpeısiń be?

Káshken. Oqı ber, óziń!

Oraz (kózin alartyp). Sózin!

Káshken. Mende osy qandaı aqylaryń bar?..

Oraz. Keýdeńe bosqa nan pispesin! Sabaq oqy! Bilim al!

Káshken. Men bilimdi senen úırenbeımin.

Oraz. Kerek bolsa, úırenersiń.

Káshken. Sen ǵurly birdeńe bilemin.

Oraz. Naǵyz bitirer jyly maltyǵyp júrip nemenege óńeshteısiń deımin men saǵan?!

Káshken. Bilim, senińshe, ne ol? Bilim stýdenttiń zachet knıjkasyna jazylǵan «jaqsy» degen baǵa dep oılaısyń ǵoı sen. Chepýha. Bilim, ol – keń óris, jalpaq dúnıe! Gorkıı men Abaı mektep kermeı de bilim alǵan. Pýshkın men Belınskıı sen sıaqty beske oqymaı-aq, dúnıege óz sózin aıtqan! Shekspır men Servantes ómirden toqı júrip te, kórkem sózden sulý saraı soqqan!..

Oraz. Onda sen de oqyma! Ket ınstıtýttan birjola!

Káshken. Áńgime betaldy oqýda emes, toqýda. Kitapta aıtylǵannyń bárin sen sıaqty jattap alǵan bilim bolmaıdy. Ol da bir, qorytylmaǵan qorǵasyn da bir! Óziń aıtshy, sen ǵoı kún-túni bas kótermeı san kitap oqısyń. Biraq, ne paıda, sonyń bári eshbir habar-osharsyz sý aıaǵy qurdymǵa baryp joq bolyp jatyr. Men ondaı bilimdi alǵym da kelmeıdi. Almaımyn da! Men bilim tul bolmasyn deımin!

Oraz. Basyńda qorytylyp jatqan altynyń bolsa, nege kórsetpeı júrsiń?

Káshken. Kórsetip júrmin, kóre bil! Oqy eńbekterimdi...

Oraz. Oqyǵam. Birin emes, bárin de oqyǵam. Altyn izdep, jez tapqam!

Káshken. Oı-pikiri tobyǵyna kele almaı júrip, synaǵan syńarjaq, nadan synshydan saqtasyn! (Qyza sóılep.) Qazaq ádebıetine móldir tolqyn ákelgen «Dáriger» atty jaqsy poemam da kózine ilinbeıdi, á?!

Oraz. Túý, saǵan daýa joq eken! (Ketedi.)

Káshken (jalǵyz). Jaman degen baǵa meniń ómirime pasport bolmaq pa. Joq, aqynnyń pasporty-óleńi. Jyrdyń kúni batpasa, aqynnyń ómiri de sýalmaqshy emes. Endeshe... (Esik qaǵylady.)

Káshken (esikke qaramaı). Men mundamyn, kele ber! (Kúlshe kiredi.)

Kúlshe. Sen, áli ketken joqsyń ba?

Káshken. Men seni kútip otyrmyn ǵoı, bota kózim.

Kúlshe. Iá, kútip otyrǵan shyǵarsyń, qudaı uryp, sabaq oqyǵyń kelmeı otyr da.

Káshken. Joq, Kúlshe, shynymdy aıtaıyn, bir óleńdi týa almaı, tolǵatyp otyrmyn.

Kúlshe. Ne týraly óleńiń?

Káshken (kúlip). Mahabbat týraly.

Kúlshe (kúlip). Kimge ǵashyq bop qaldyń baıǵus bala?

Káshken (ázildep). Ózim de bilmeımin. Sirá, saǵan ǵashyqpyn ǵoı deımin.

Kúlshe (oınaqylyqpen). Mahabbatpen oınama, Káshken, otyna kúıersiń!

Káshken. Qyzyq ekensiń ǵoı, Kúlshe, men degen kúıýshi me edim.

Kúlshe (tomsyraıyp). Sen qaljyńdaısyń-aý, Káshken. Súıispenshilik basqa túspesin de, basqa tússe...

Káshken. Nemene, óziń, baıaǵynyń ǵashyqtarynsha kúrespeısiń ǵoı... Tegi sen qyzdy qudaı urǵan ǵoı.

Kúlshe. Qoı ári, soǵan da nanyp qaldyń ba, sende Stendaldyń «Qyzyl men qara» atty romany bolýshy edi. Maǵan bir-eki kúnge bere turshy!

Káshken. Bir ret oqyp eń ǵoı. (Kitapty. berdi.)

Kúlshe. Taǵy bir qarap shyqqym keledi. Sabaqty oqı-oqı jalyǵyp kettim.

Káshken (betine qarap). Baýyrym qalaı deseń, olaı de, óziń búgin áıteýir kóńilsizsiń.

Kúlshe. Ony qaıdan bildiń?

Káshken. Basqany bilmesek te qyz janyn bilemiz, baýyrym.

Kúlshe. Durys.

Káshken. Durys bolsa, káne shynyńdy aıt.

Kúlshe. Syr jasyrmas dosym ediń. Aıtaıyn... Joq uıalamyn.

Káshken. Menen uıalasyń ba?

Kúlshe. Bir túrli yńǵaısyz kórem... Matıldanyń basyndaǵy kúıdi esińe túsirshi... Men de beıne sondaımyn.

Káshken. Júlen kim? Renal kim?

Kúlshe. Júlendi sen bilmeısiń, bir dáriger. Renal-ózimizdiń Nazym!

Káshken. Túsinbeımin, ne aıtyp turǵanyńa.

Kúlshe. Jigitim soǵan aýyp ketti. Endi túsinikti me?

Káshken. Seniń jigitińdi Nazym ózine qaratyp alǵan! Solaı ǵoı?

Kúlshe. Bilmeımin, shym-shytyryq...

Káshken. O sumdyq, uıaty qaıda, bulardyń? Birge oqyp júrgen tatý-tátti syrlas qurbylar. Ne bop ketken! Túk uqpaımyn! (Kúlshege qadalyp.) Osy sen, shyn aıtyp tursyń ba?

Kúlshe. Oıpyr-aı, sen de qaıta-qaıta ejikteı beredi ekensiń.

Káshken. Anaý jigit te bir ońbaǵan eken! Qara bireýdi aqqula ábigerge salyp, arbap júrgenin.

Kúlshe. Arbap júrgen joq. Alǵaly júr.

Káshken. Kimdi, Nazymdy ma?

Kúlshe. Iá, Nazymdy.

Káshken. Bos sóz ǵoı.

Kúlshe. Túk te bos sóz emes. Instıtýtty bitirgen kúni qosylýǵa ýádelesip ta qoıǵan kórinedi.

Káshken. Shesheme aıtqan joq qoı.

Kúlshe. Nege aıtsyn. Kezinde bir-aq bilsin deıtin shyǵar.

Káshken. Túý, naǵyz pasyqtyq eken bul! Adam taǵdyry, adam ómiri oıynshyq pa, bularǵa!.. Ólmeli kempirdi, tym bolmasa, eline kóshirip salmaı, jurtynda qaldyrmaq pa!.. Ym... Ózge minin kórgish áýlıege biz de birdeńe aıta alady ekenbiz... (Paýza.) Kidire tur, Kúlshe! Kóziniń eti ósken ózimshildikke sot quramyn, ádilet sotyn quramyn! (Asyǵa shyǵyp ketedi. Esik qaǵyp Jibek kiredi.)

Jibek. Má kilt. Men sabaq oqýǵa kettim.

Kúlshe. Kidire tur... Sóılesetin sóz bar.

Jibek. Áli baıaǵy jyr ma! Burap qoıǵan kúı sandyqtaı árdaıym bir áýendi aıta bermeı, qoısańshy!

Kúlshe. Kúı ózgermeıdi, údeıdi, Jibek!

Jibek (betine tesile qarap). Bul ne degen sóz? Bireýdiń baqytyna ara túsý me?

Kúlshe. Joq! Óz baqytymdy qorǵaımyn!.. Kóziniń eti nekem jigitke óz namysyn qyzdyń qalaı qorǵaıtynyn kórsetedi.

Jibek. Bul aıtyp turǵanyń balanyń sózi. Namysty sarapqa salmas buryn qorǵar bolar.

Kúlshe. Óziń aıtshy, Jibek, oılappyn ba men muny?!

Jibek. Oılamasań endi oılan. Orynsyz kúıme. Sen súıgen eken dep, ol súımedi... Amal bar ma, beki... Sezim qatyp qalǵan tas emes, súıe bilseń, sýyna da bil! Shý shyǵaryp, ar tógýde ne abyroı bar?

Kúlshe. Qyz da adam ǵoı, shyn júrekpen súıgen jany qoldan shyǵyp bara jatsa, ún shyǵarmaı qalaı otyrmaq!

Jibek. Qansha qatty ún shyǵarsań da, júrektiń qalaýyn buza almaısyń.

Kúlshe. «0, táńiri! Súıse sýı bilmeıtin, otty júrek nege berdiń sen maǵan?» deıtin Lermontovtyń qaı geroıy edi osy?.. Men de qazir beıne sol sıaqtymyn...

Jibek. Qoıshy, Kúlshetaı, bolar is bolǵan soń, qaıtesiń sonsha egilip!

Kúlshe. Aqyl aıtý ońaı-aq qoı! Basyńa tússe kórer em...

Káshken, Oraz, Qurmash, Nazym kiredi.

Qurmash (Orazdyń jınalmaı qalǵan tósegine kózi túsip, qyzdardan yńǵaısyzdanady. Teris qaraıdy). Tósegin jıyp júrse, nesi ketedi eken munyń!

Jibek (ázildep). Erte oıanyp, kesh turypsyńdar. (Tósekti jóndeıdi.)

Qurmash (betine kúlimsireı qarap, basyn ıip). Aıyptymyz. (Orazǵa.) Tósekke aýnaýdy qashan qoıar ekensiń, sen.

Oraz. Kerek bolsa, aýnaı beretin shyǵarmyz. (Káshkenge.) Al, sóıle! Jan dúnıeńdi qaptaǵan qandaı órt eken?!

Káshken. Toqtashy shaýjaılamaı, tym bolmasa, entigimdi basaıyn.

Jibek. (Nazymǵa). Bul ne jumbaq?

Nazym. Bilmeımin. Sabaq oqyp otyrǵan jerimizden qoıar da qoımaı alyp keldi. Jan dúnıemdi órt qaptady. Aıtar sumdyq jamanatym bar deıdi.

Jibek. Ol ne, Káshken?

Káshken (daýsyn náshtep). Jaqsylyqqa bastamaıdy bul qylyq!

Oraz. Talaı dal-quldy kórip em, biraq mundaı túrin kezdestirip otyrǵanym osy!

Jibek. Nemeneni jumbaqtap tursyń, ashyp aıtshy.

Káshken. Shesh, Nazym, jumbaǵymdy, surap tur ǵoı myna jurt!

Nazym (tańdanyp). Ne aıtyp turǵanyńa túsinbeımin.

Káshken. Sóıle, Kúlshe!

Kúlshe (yńǵaısyzdanyp). Qoıshy, Káshken! Munyń ne? Bala bolǵanbysyń?!

Káshken. Nemene qaıǵyńdy birge oqıtyn joldastaryńnan jasyraıyn dep pe ediń...

Kúlshe. Týý, qyzyq ekensiń ǵoı, óziń! Seni mundaı dep kim oılaǵan...

Káshken. Nemene, júregiń daýalamaı ma? Jazǵan qulda sharshaý bar ma, Káshken ózi-aq baıandaıdy. (Nazymǵa.) Suraǵym bar saǵan.

Nazym. Sura!

Káshken. Kimsiń sen?

Oraz. Osy ne aıtyp tur?

Káshken. İstep júrgen isińdi esińe alshy!

Nazym. Oılanyp sóıle, tym asqaqtap barasyń.

Káshken. Tósek tartyp, ál ústinde jatqan aq shashty aýrý anada aýyr taǵdyr bar, ol mıyńa kire me?! Ańqaý, albyrt qurbyda saǵan degen naza bar. Ol mıyńa kire me?! Nápsi bar da, tózim bar, ar bar da, adamgershilik bar! Ol mıyńa kire me?! Eger mıyńa kirse, aıtshy jurttyń aldynda! (Nazym betin basyp shyǵyp ketedi. Qalǵandary ártúrli kúıde edáýir únsiz turady. Ásirese, Qurmash únsiz tistenip, ishteı kúıinýde bolady.)

Jibek. Káshken, munyń baryp turǵan turpaıylyq!..

Oraz. Aqyn emes, bıshara ekensiń ǵoı óziń!

Jibek. Bir aǵashqa bitken butaqtar da óse-óse dińgeginen alystap, óz aldyna boı salyp, ómir súredi ǵoı. Adam solǵurlym bolmaǵany ma, espeı óshiń qalatyn. Bul tálimiń-qaı tálim?!

Kúlshe. Óziniki de jónsiz ǵoı.

Jibek. Qoı, Kúlshe! Sen aralasatyn eshteńe joq!

Kúlshe. Men durystyǵyn aıtamyn.

Jibek. Osynyń bári seniń kináń.

Kúlshe. Nemene... Menen kórgiń kele me?

Jibek. Iá, senen kórem.

Kúlshe (ashýly). Umytpa osy sózińdi! (Tez-tez basyp shyǵyp ketedi.)

Qurmash. Káshken, bul qalaı boldy? Jurttyń bárin álekke saldyq qoı.

Káshken. Álektenbeı dáıek joq. Oı túsedi de, aǵynan jarylady. Sahna bitti, biz kettik. (Kúlimsirep shyǵyp ketedi.)

Qurmash (oıda). Ne isteımiz? Aıtsańdarshy!

Oraz. Ushqynnan órt shyǵatynyn men baıaǵyda bilgem! Olaı bolmaı júrip, órshitip alǵan!

Qurmash. Men emes, órshitken sen! Qıt etse namysyna tildeı jónelesiń. Ashyna-ashyna mine ózińdi de, ózgeni deı saldy. Eshbir sózińdi tyńdar ma endi ol... Oıpyrmaı, bári de buryn Nazym baıǵusqa aýyr tıetin boldy-aý! Komsomol jınalysyna salýdy qoıa turý kerek edi...

0raz. Sóz emes. Jurt talqysyn kórmeı, Káshken túzelmeıdi. Ásirese jańaǵy ońbaǵandyǵy úshin bar ma, talaı talqyǵa túsiremin men ony.

Qurmash. Oılanbaı bet aldy aryndaı berme! Ivan Ivanovıchpen aqyldasý kerek.

Oraz. Mine, munyńa qulaq asýǵa bolady.

Qurmash. Kettik, olaı bolsa...

EKİNSHİ KARTINA

Instıtýt aldy. Káshken. Ol esik aldyna keledi.

Káshken (ishke kirmeı kidirip). Osy jurt aıtty aıtpady, ózi ne bolar eken? Tórt jyl oqyp kelip, aqyr sheninde shońqıyp otyryp qalý degen bylaıynsha qaraǵanda da kelimdi is emes-aý: «Mynaý dıplom ala almady» dep kóringen suqtanbaı ma saǵan. «Qaıtsem eken, á? Basqasyn o ǵyp, bu ǵyp, birdeńe etýge bolar edi... Al, orys tiline basty syndyryp kóp otyrý kerek... (Oılanyp). Odan tapsyrmaı ǵoı memlekettik emtıhanǵa eki bastan jibermeıdi... (Stýdentterdiń daýsy estiledi.) Áı, meıli!.. (Qolyn bir siltep, kelgen kózi qaıtadan shyǵyp ketedi.)

Shymyldyq ashylady. Instıtýt aýdıtorıasy. Til-ádebıet fakúltetiniń oqý bitiretin sońǵy kýrs stýdentteri. İshinde tek Káshken joq. Qart profesor ınstıtýt oqytýshysy Ivan Ivanovıch Sadovskıı konsýltasıa sabaǵyn aıaqtap bitken kez.

Ivan Ivanovıch. Basqa suraqtaryń joq pa?

İ stýdent. Halyqaralyq jaǵdaı týraly da surala ma? Ivan Ivanovıch. Saıasatty bilmesek, qalaı bolady, óziń aıtshy!

I stýdent. Árıne, bilý kerek.

Ivan Ivanovıch. Meniń de oıym sol... Endi kimde bar?.. Joq qoı?.. Onda taralyq. (Stýdentter oryndarynan tura qoımaıdy. Profesor árqaısysynyń betine qarap kúlimsirep.) Nemene, ketkileriń kelmeı me? (Kúlshege.) Leksıa bitkenshe asyǵyp otyratyn sen de búgin kúndegideı asyqpaısyń ǵoı, Kúnpeıisova? Uǵyp turmyn, shákirtterim, bárin de uǵyp turmyn. Tórt jyl etken eńbektiń jemisin orar aldynda tolqý degen tabıǵı nárse! Biraq tolqý, jaýapkershilikti sezý ǵana az. Eńbek ústine eńbek etý kerek.

II stýdent. Sátsiz suraqqa súrinip qalmasaq...

Ivan Ivanovıch. Shyn bilgenge sátsizdik joq, shákirtim.

Oraz. Siz jas kezińizde jaqsy oqyǵan bolarsyz, Ivan Ivanovıch?

Ivan Ivanovıch (kúlimsirep). Seniń árqashan da osyndaı bir oǵash suraqtaryń júredi.

Saparov. Sabaq taqyrybyna tikeleı qatysy bolmasa da, jaýap bereıin. (Daýsyn ózgertip.) Iá, men jaman oqymadym. Biraq, qazirgi sen sıaqty arnaýly stependıa ala almadym. Qanaǵattandyń ba?..

Qurmash (kúlip). Múmkin, siz Saparov sıaqty barlyq pánnen úzdik oqı almaǵan shyǵarsyz?

Ivan Ivanovıch. Oqýyn oqydym. Áıtkenmen, taǵdyr solaı boldy. Meniń atalarym aqsúıek qaýymynan shyqpaǵan, qarapaıym adamdar edi. Solardyń «teksizdigi» baǵymdy baılady... (Kúrsinip.) Qazir sol bir jastyq shaq esime tússe, netken baqytsyz edi deımin. Iá, ýaqytty ozdyrmaıyq. Esterine mynany salamyn: eger bir másele túsiniksiz bolsa, qaı ýaqytta bolsa da, maǵan kelip surap alýdan arlanbańdar. Munda bolmasa, úıge kelińder! Áıteýir biletin bolyńdar!

Stýdentter taraıdy. Qurmash pen Oraz bólinip qalady.

Oraz. Biz sizben aqyldasaıyq dep edik, Ivan Ivanovıch.

Ivan Ivanovıch. A, jaqsy, aıta ǵoı.

Oraz. Káshken Jaısaqov jaıynda edi.

Qurmash. Jáne kórshińiz Nazym Orazbaeva týraly da sóılessek dep edik.

Ivan Ivanovıch. Óte jaqsy!

Qurmash. Nazym aramyzdaǵy óte bir aıaýly joldasymyz ǵoı. Onyń qazirgi háli arqamyzǵa aıazdaı batady. Turmysqa shyqqaly júrgenin enesi estip, ábigerge túsip jatqan kórinedi. Eskiniń qazaqtaryndaǵy kelin degen uǵym bul kúnde de tolyq joıylyp bolmaǵan ǵoı... Ózi aýrý, ári kári kempirge túsindirý de qıyn...

Ivan Ivanovıch. Men tańerteń kirip shyqqanymda tynysh edi.

Qurmash. Jańa ǵana estipti.

Ivan Ivanovıch. Bul, mine, qıyn másele. Ol seni men meniń qalaýymmen op-ońaı sheshile salmaıdy. Tamyry tereńde, eski men jańanyń qaqtyǵysynda jatyr... Men de aıaımyn Nazymdy... Enesi de maǵan qymbat adam. Tatý kórshim, senderden buryn oqyǵan súıikti shákirtimniń anasy... Bir jónin tabýymyz kerek.

Oraz. Birimiz serilik quryp oqymaımyz, ekinshimiz jeke bastyń, úı ishiniń qaıǵysymen áýre bolamyz... Munyń aıaǵy kóńilsiz kúıge aparatyny sózsiz. Anaý Jaısaqov degen sabaq oqýdy qoıyp, adasýmen júr. Bar bitiretini kúni-túni óleń jasady. Aıtsań, betińnen alady. Búgin dekan ekinshi ret shaqyryp alyp, aqyl etip te, ursyp ta aıtqan edi. Sonda da, em qonbapty. Kórip otyrsyz konsýltasıaǵa da kelgen joq.

/Dekan kiredi./

Dekan. Ivan Ivanovıch, shákirtterińiz jıylmaǵan ba?

Ivan Ivanovıch. Joq, jıyldy. Sabaqty bitirip te qoıdyq.

Dekan. Solaı ma?.. Meniń sizben sóılesýim kerek edi.

Qurmash (profesorǵa). Ivan Ivanovıch, biz keteıik pe?

Ivan Ivanovıch. Keıin sóılesermiz. (Qurmash pen Oraz ketedi.)

Dekan. Siz stýdent Jaısaqov jóninde qalaı oılaısyz? Instıtýtty bitire ala ma?

Ivan Ivanovıch. Bitirýge tıis dep oılaımyn.

Dekan. Eki pánnen boryshty ekenin bilesiz be?

Ivan Ivanovıch. Bilemin.

Dekan. Ony qashan tapsyrmaq?.. Men shynymdy aıtaıyn, sizge renjýdemin.

Ivan Ivanovıch. Ne úshin?

Dekan. Siz ony tym erkeletip jiberdińiz, qıt etse, ara túsesiz oǵan.

Ivan Ivanovıch. Qymbatty Qadyr Adırbekovıch, men eshýaqytta oǵan ara túsken emespin. Ras, talantyn damytýy úshin demeıtinim, kerekti jerinde arqadan qaǵatynym bar...

Dekan. Mine, sonymyz jaman ǵoı... Kózińizge aıtaıyn, siz, Ivan Ivanovıch, tym kóńilsheksiz, jumsaqsyz.

Ivan Ivanovıch (kúlimsirep). Al, siz tym qatalsyz.

Dekan. Qymbatty profesor, adam tárbıeleýde onsyz bolmaıdy.

Dekan. Qymbatty profesor, adam tárbıeleýde onsyz sizdiki menimshe, bir jaqty qataldyq.

Dekan. Al men ózim olaı dep oılamaımyn. Ózińiz sıaqty stýdentterimdi men de jaqsy kóremin. Jaqsy kórgendikten de, olarǵa qatal bolǵym keledi, óıtkeni, olardyń aldynda alynbaǵan talaı qamal jatyr. Ol qamaldy jastaı shyńdalǵan bilimdi, qajyrly, alǵyr adam ǵana ala alatynyn bilesiz. Eger búgin biriniń qasyna, biriniń qabaǵyna qarap, alaqanǵa salyp ósirsek, ondaı adamdar erteń ómir kúresiniń aldyńǵy sapynda bola almaıdy...

Ivan Ivanovıch. Durys aıtasyz, durys aıtasyz. Daýym joq. Al, biraq, adam tárbıeleý degenimiz siz aıtqan bir ǵana qataldyq qana bolmasa kerek. Bul tutas jatqan, boıyna talaı ónerdi jıǵan pedagogıkalyq kúrdeli mehanızm dep qarasaq durys bolar. Pedagog qatal da, jumsaq ta bola bilý shart. Áke ornyna áke, sheshe ornyna sheshe bolýǵa da týra keledi. Aıtyńyzshy ,ár shákirttiń ózindik dara qasıetin, boıyndaǵy osal jaǵyn bilmeı, qalaı tárbıeleı almaqpyz olardy?.. Aıtaıyq, Jaısaqov basyndaǵy qaıshylyq nede? Bilesiz be?

Dekan. Ol aqynmyn dep dandaısyp ketken...

Ivan Ivanovıch. Qara nóser quıarda, aspan álemimde qandaı qubylys bolatynyn bilesiz be? Najaǵaı oınap, qara bult dóńbekship ,jel ishin tarta býlyǵyp, surapyl bir daýyl soǵady. Sonan soń baryp nóser quıady. Jaısaqov ta qazir sol sekildi. Ol siz aıtqandaı, áli aqyn emes. Aqyn bolý jolynda janymen tolǵanyp, ne isterge bilmeı, jaýar bulttaı túnerýde... Aqyndyq ońaı týmaıdy. Ol úlken qıynshylyqpen, aýyr azappen keledi. Kóńildi ár saqqa júgirtip, ábigerge de salady. Mundaı arpalys ústinde jas adamda tolqý, adasý bolmaı turmaıdy. Ol óz ónerin erkin ıgere almaı, aınalanyń bárine bir túrli qyzǵanyshpen qaraıdy. Muny siz ben biz jaqsy túsinýge tıispiz.

Dekan (jymıyp). Olaı bolsa, siz aqyndyqtyń týýy degen traktat jazǵaısyz.

Ivan Ivanovıch. Siz kúlesiz be?.. Joq, qate uǵynbańyz. Men sizge jalpy aqyndyq týraly resept usynyp turǵanym joq. İshteı býlyǵyp, bilimmen, oıly úlken arnamen eshbir shýsyz-aq keletin aqyndyq ta bolatynyn men jaqsy bilemin. Ol týraly sóz basqa...

(Oraz asyǵys kirip keledi.)

Oraz. Káshken, qaıdasyń? (Eki ustazyn kórip, aqyryp turyp qalady.)

Ivan Ivanovıch. Ne boldy?

Oraz (sasqalaqtap). Jaı edi... Sol osynda ketti dep edi...

Dekan. Jaı ma?

Oraz (qolyndaǵy gazetti usynyp). Sileıtip salypty, ábden sileıtipti.

Ivan Ivanovıch. Qalaısha?

Oraz. Poemasyn iske alǵysyz etip, syn jazypty.

Dekan (profesorǵa). Mine, sizge aqyndyqtyń týýy!.. ( Ketedi.)

Ivan Ivanovıch. Syndy kim jazǵan deısiń?

Oral. Jaqypov, dáriger-hırýrg Jaqypov.

Ivan Ivanovıch. Jaqypov! Qaı Jaqypov?

Oraz (kúmiljip). Ózimizdiń álginde ǵana áńgime etken...

Ivan Ivanovıch. Iá, ıá, esime tústi. Oraz, Jaısaqovty izdep, tez tap ta, maǵan jiber. Men osynda bolamyn. (Oraz, Ivan Ivanovıch aınala júredi. Partalarǵa oılana qaraıdy. Kúlimsireıdi.) Balapandar túlep ushady. Erteń taǵy da jańa tolqyn keledi. Men sabaqty qaıtadan bastaımyn.) Jaısaqov, Jaısaqov, sen mazalaısyń meni. Jas adassa bir sári, saqal-shashy aǵarǵan men sıaqty aqbas shal adassa, masqara ǵoı bul!.. (Káshken keledi.)

Káshken. Ivan Ivanovıch, ruqsat pa?

Ivan Ivanovıch. Kel. (Káshken kirgen soń.) Sabaqqa nege kelmediń?

Káshken. Bir jumyspen keshigip qaldym.

Ivan Ivanovıch. Seniń jumysyń oqý emes pe?

Káshken. Oqyp júrmin!

Ivan Ivanovıch. Otyr... Munda otyr. (Káshken otyrady.) Emtıhanǵa daıyndyǵyń qalaı?

Káshken. Máz emes.

Ivan Ivanovıch. Nege máz emes?

Káshken. Oqýǵa jaǵdaı joq. Kúnde jıylys, kúnde eges.

Ivan Ivanovıch. Keshegiden basqa sońǵy ýaqytta eshqandaı jıylys bolǵan joq sıaqty edi ǵoı.

Káshken. Dekan kúnine on shaqyrsa, dırektor jıyrma shaqyrady. Jıylys dep bilemin, sonyń bárin.

Ivan Ivanovıch. Ádepsiz bolma!.. Solardyń báribir seniń qamyń úshin ábiger bop júrgenin túsinýiń kerek. Sen birimizdi emes, bárimizdi áýreleýdesiń.

Káshken. Túsinbeı turmyn, Ivan Ivanovıch.

Ivan Ivanovıch. Osy istep júrgeniń ne seniń?

Káshken. Ne istedim?

Ivan Ivanovıch. Ne istedim! Qamyńdy oılaǵan joldastaryńnan bezip bolǵansyń...

Káshken. Joldastan bezgen emen. Shynynda, joldas ta joq mende.

Ivan Ivanovıch. Joldas kóp sende.

Káshken. Kóre almaı júrmin.

Ivan Ivanovıch. Sóz talastyrma menimen...

Káshken. Mynaý ma joldastyqtary? (Gazet usynady.)

Ivan Ivanovıch. Bilemin.

Káshken. (ózine). Ózimizdiń jelaıaqtardyń biri ǵoı jetkizip úlgirgen (Profesorǵa.) Júzinde kúlki, júreginde ý saqtaǵan joldassymaqtardyń maǵan qarsy jasap otyrǵan áreketi bul. Ádebıetten habarsyz, dáriger qaıdan syn jazsyn!

Ivan Ivanovıch. Toqta, shyraq! Shúbáli oıǵa ere berseń, bárimizden bezýiń de ǵajap emes. Biraq, biz seni ózimizden bezdirip, qurdymǵa batyryp otyra almaımyz... Áńgimeni synnan bastaıyq. Qane, oqyshy.

Káshken (oqıdy)... «Dáriger» dep at qoıǵanyn qaıtelik. Jas aqyn taqyrybyn ıgere almapty... Oqıǵanyń sıqyna kóz jiberińiz. Sovet dárigeri adam ómirin uzartýdyń amalyn izdeıdi. Muny Amerıkaǵa baryp tabady. Sonda tájirıbeni ózine jasaımyn dep óledi. Oǵan avtor aza tartyp:

Qaıran er, qaıran bozdaq, tapty qaza,

Shegedi jas qyrshynǵa aqyn aza!

Táńriniń jazbaǵanyn tabamyn dep,

Álde sen tarttyń ba eken sodan jaza! –

deıdi. Kórip otyrsyzdar ma, shyǵarmanyń geroıy saıasattan laqqan, otansyz bireý de, avtory orta ǵasyrdyń mıstıkteri sıaqty joqqa tabynyp, kórer kózge adasady»... (Bógeledi.) Oqı bereıin be?

Ivan Ivanovıch. Oqy!

Káshken (oqıdy). «Ári ıdeıasyz, ári olaq jazylǵan bul poema jastarymyzdy jasyq, kúırek bolyp ósýge úndeıdi.» (Gazetten basyn kóterip.) Mine, osylaı bolyp kete beredi.

Ivan Ivanovıch. Sen jańa jany ashyr joldasym joq dep ediń. Ol sózińniń negizsiz aıtylǵanyn myna synnyń ózi-aq aıqyn kórsetip tur. Bul shyn dostyń qolynan shyqqan. Kemshiligińdi, qateńdi dál kórsetip bergen. Bul synnan men de sen jónindegi óz qatemdi uǵyp turmyn. Poezıa mindetin túsinbeı, teris baǵyt alǵansyń. Biz muny aǵǵarmaı qalǵanbyz. Shyǵarma halqymyz úshin qyzmet etpese-nemenege kerek?!

Káshken. Ivan Ivanovıch!

Ivan Ivanovıch. Sen buǵan moıynda. Synaǵan joldastaryńa da, syn jazǵan Jaqypovqa da alǵys aıt! Tabys solarmen.

Káshken. Atamańyz, Ivan Ivanovıch. Men siz oılaǵandaı bala emespin... Kim dos, kim qas ekenin de tanımyn...

Ivan Ivanovıch. Tanı almaı tursyń... (Stýdent keledi.)

Stýdent. Ivan Ivanovıch, sizdi dırektor shaqyrady.

Ivan Ivanovıch. Qazir... (Stýdent ketedi.) Balalyq oıdy tastaý kerek! Ózgege de, ózińe de ádil bola bil. Aıtylǵan synnyń bárin teriske joryp, odan úrkýge bolmaıdy. Ósýdi tileseń, synǵa qushaq jaı, durys qabylda... (Oılanyp.) Syn-beıne tasqyn sý. Tamyry tereń boılaǵan máýeli báıterekterdi shaıqalta, yrǵalta túsip, berik nyǵap, boıyn shalǵan kir-qoqysty shaıyp áketedi de, kók boılap erkindep ósýine mol qorek qaldyrady. Sondyqtan da, ózine senimdi jas báıterek árdaıym da tasqynǵa qushaǵyn jaıady, odan sýsyndap, gúl-gúl jaınap, japyraqtary jelkildep, tolqyn atady. Al, tamyryn qurt shalǵan osal terek úreılene qorqady. Óıtkeni, onyń shama-sharqy ózine aıan. Sý túbimen qoparyp jyǵyp ketse, qaıtyp basyn kótere almaı, birjola qýrap qalady. Kók shybyqtaı órimtal sen sıaqty alǵyr jas kári terekshe mort synsa ne bolǵany. Osyny óziń aqylyńa salyp, oılap kórshi... Dırektor da senin qamyń úshin meni shaqyryp otyr. Men olarǵa emtıhandy Esenovpen, Saparovpen, Muratbekovamen birigip daıyndalatynyńdy aıtamyn. (Ketedi.)

Káshken (jalǵyz). Syn tasqyn sý deıdi. Jaqsy aıta bilesiń, qartym! Oıyńdy tuspaldap, sheber jetkizesiń... Men de dúnıege óz sózimdi aıtqym keledi, asyl óleńmen aıtqym keledi. Osyny meniń joldastarym túsinbeıdi. Men osyǵan kúıinem... Ózimshe jaqsy shyqty degen poemam sátsizdikke ushyrady. Qatygez dáriger qanjaryn saldy. Jaqsy, aıqasyp kóreıik. Múmkin, meni de jeńersiń... Fý, basym meń-zeń! Ne oqyǵym, ne jazǵym kelmeıdi... (Paýza.) Sońǵy kezde joldastarym meni jek kórip bara jatqan sekildi. Nege bulaı! Ne jazdym. Nege jaqpaımyn solarǵa?..

SHYMYLDYQ

EKİNSHİ AKT

ÚSHİNSHİ KARTINA

Keshki ýaqyt. Batar kúnniń shapaǵy qyzyl araı nur tartyp, aınalany ásemdikke bólep tur. Baljan men profesor Sadovskııdiń kók-jasyl ósimdikterge bólengen kók aýlasy. Oń jaqta Baljan kempirdiń úıi. Onyń sahnada kórinip turǵan eki úlken terezesi shalqasynan ashýly. Sol jaqta profesordyń úıi. Zaldaǵylarǵa onyń esigi kórinip turady. Shymyldyq ashylǵanda profesordyń úıinen bir-ekilep ketip jatqan stýdentter kórinedi. Bul konsýltasıa alyp júrgender. Nazym óz úıiniń janyndaǵy jýan terek túbindegi oryndyqta Jibek ekeýi qazaq ádebıetinen memlekettik emtıhanǵa daıarlanyp otyr.

Nazym (basyn kóterip). Ár shýmaqty qaıtalap oqyǵan saıyn tereńdep, onyń janyn uǵyna beretin sıaqtysyń. Netken túnsiz tereń oı!.. Abaıdy biz buryn jete túsinbeıdi ekenbiz ǵoı, Jibek.

Jibek. Ol ras. Abaı biz bilim alyp, eseıip ósken saıyn jańara beredi, jasara beredi. Pýshkın men Abaı sıaqty uly aqyndar adam balasy urpaǵynyń máńgi zamandasy.

Nazym. Abaıdyń ulylyǵyn bir sózben dálelde dese, sen ne dep jaýap berer ediń, Jibek? Komısıa bulaı dep suraýy da múmkin ǵoı.

Jibek (Nazymǵa kúlimsireı qarap). Qyzyq, suraq, biraq, buryn oılanbaǵan suraǵym... Óziń ne der eń?

Nazym. Men sózdi Abaıdyń ózine berer edim:

Adamnyń keıbir kezderi
Kóńilde alań basylsa,
Táńriniń bergen óneri
Kók bulttan ashylsa.
Syldyrlap óńkeı kelisim,
Tas bulaqtyń sýyndaı,
Kirlegen júrek ózi ishin
Tura almas áste jýynbaı.
Táńriniń kúni jarqyrap,
Uıqydan kóńil ashar kóz
Qýatty oıdan bas qurap,
Erkelenip shyǵar sóz.

Jibek.

Sonda aqyn belin býynyp
Aldy-artyna qaranar,
Dúnıe kirin jýynyp
Kórinip oıǵa sóz salar.
Qyransha qarap qyrymǵa
Muń men zardy qolǵa alar,
Kektenip nadan zulymǵa
Shıyrshyq atar, tolǵanar.
Ádilet pen aqylǵa
Synatyp kórgen-bilgenin.
Bildirer alys, jaqynǵa
Solardyń sóıle degenin.
Yzaly júrek, doly qol,
Ýly sıa, ashshy til.
Ne jazyp ketse, jaıy sol,
Jek kórseńder óziń bil.

Nazym. Ne bári jeti shýmaq óleńde búkil Abaı jatyr.

Jibek. Aqyndyqtyń gımni... Qandaı tereń! Qandaı kórkem! Ár sózin oılanýǵa týra keledi... (Sahnaǵa eki stýdent shyǵady. Nazym ornynan turyp, úıiniń terezesinen qaraıdy.)

I-stýdent (sahnaǵa qarap). Tezirek júr. Saǵat týra segiz bolypty.

II-stýdent. Seniń saǵatyń ylǵı alda júredi. Tipti de segiz bolǵan joq. (Ekeýi de profesordyń úıine kiredi).

Nazym (qaıtyp kelip). Basyn da kótermegen. Teris qaraǵan kúıinde áli jatyr.

Jibek. Nemenesine aıta qoıdy eken deımin...

Nazym. Ol aıtaıyn demepti, estidi degen oımen ańǵarmaı aıtyp salypty.

Jibek. Júrgen jeri ábiger...

Nazym. Qaıtesiń, minez ǵoı. (Paýza.) Oıǵa ketsem kózime jas keledi. Men kelgeli dúnıege 24-aq jyl bolypty. Onyń da kóbi balalyq ómir. Osy az ómirimde men ne kórdim? Oqý oqydym, bilim qýdym. Dúnıege kelgeli bar bitirgenim osy ǵana. Qalaı deısiń, Jibek-aý! Az emes pe tym? Jar súıip em, taǵdyr ony da kópsindi. Mine, búgin jan jarymnyń qaza tapqanyna eki jyl... (Paýza.) Qaıran dos! Bulaı bolady dep óńimiz túgil túsimizde oıladyq pa eken! (Daýsyn baıaýlatyp.) Maıdanda júrip jazǵan hattarynda «Áli-aq jeńispen oralamyz. Asyǵa kút, sáýlem!» degen sózderdi árdaıym aıtatyn edi. Osy sózden onyń lúpildep soqqan ystyq júreginiń dúrsili, jyly lebi sezilgendeı, óneboıym shymyrlap, kókiregime búkil álem syıǵandaı, bir keń tynys paıda bolatyn... Sol jardyń aman kelgenin bir kórsem degen armanym, qandaı tátti edi! Qandaı tirek edi!.. Amal qansha, jamanat habar tátti úmit pen qylaýsyz nıetti birjola qıyp ketti. Eski úmit úzilip, jańa úmittiń kemesine tústim. Amalsyz tústim. Ómirimdi óshirmeý úshin tústim. Mundaı qıyn ózgeristi kári ana túsinbeýi de múmkin ǵoı... Biraq, qurbylarym túsinýi kerek emes pe edi. Nege kinálaıdy meni?

Jibek. Muńaımashy, Nazym! Seni eshkim de kinálamaıdy. Múmkin de emes kinálaýǵa.

Nazym. Káshken sózin estidiń ǵoı óz qulaǵyńmen? Ol aqyn adam. Qaltaryssyz, qýlyqsyz, aq kóńil adam. Aıtsa shynyn, óz oıyndaǵysyn aıtady. Basqa qurbylarym da men týraly jaman oıda shyǵar. Ony men qaıdan bileıin.

Jibek. Biz jańa zaman adamymyz. Bizdiń uǵymymyz da jańa. Osy jańa uǵymymyzdy keıbir eski uǵymnyń shyrmaýynda júrgenderge batyl usynýymyz kerek. Biz buǵan tartynshaqtap qalýǵa tıis emespiz.

Nazym. Men muny bilemin de, túsinemin de, Jibek... Biraq, ár nárseniń óz ólshemi, óz shegi bar. Meniń basymdaǵy qazirgi jaǵdaı qıyn... Aq shashty aýrý enemdi, asyl jarymyńdy aıaısyń, aıaımyn... Qatty aıaımyn. (Profesordyń úıinen stýdentter shyǵady. Sahnanyń túp jaǵyna ketedi.)

Nazym (saǵatyna qarap). Sháriptiń de kelem degen mezgili bolyp qalypty ǵoı.

Jibek. Onda men keteıin.

Nazym. Men seni uzatyp salaıyn.

Jibek. Qaıtesiń uzatyp.

Nazym. Joq, uzataıyn. (Kúlimsirep qoltyǵynan alyp.) Jigitiń bolaıyn.

Jibek (kúlip). Sendeı jigitten eshbir qyz boıyn aýlaq salar ma!

Nazym. Qyz bolý qandaı jaqsy!

Jibek (kúlip). Jigitim, qalaı-qalaı tıesiń júrekke!

Nazym. Shyn aıtam. Keıde sol bir dáýren eske túsedi. Qyzyǵa qaraısyń. Amal ne, oramalyn alystan bulǵap, aldaýsyratyp kete barady...

Jibek (ázildep). Jas basynan janyn qarttyqtyń qyraýy shalǵan sendeı jigit unamaıdy maǵan.

Nazym (jadyrap). Shuǵyl kettiń degen soń alystan oraǵytpaq bolǵan túrim ǵoı. Olaq shyqsa, qoıdym. Tegi, menen ońǵan kavaler shyǵatyn túri joq, ornymdy Qurmashqa bersem be deımin!

Jibek (nazdana kúlip). Tentek bolma, Nazym!.. (Ekeýi de ketedi.)

Sahnaǵa Káshken shyǵady. Profesordyń esiginiń aldyna bara bergende Qurmash qarsy keledi.

Qurmash. Kirmeı neǵyp tursyń, Káshken?

Káshken (jymıyp). Eki birdeı soqqyǵa jyǵylyp, eseńgirep qalyppyn.

Qurmash. Qandaı soqqy?

Káshken. Qandaı soqqy?! Poemadan quladyq. (Suq qolyn kóterip.) Bir! Komsomol jınalysynda ashshy terdi arqadan syǵyp berdi. (Suq qolyn kóterip.) Eki! Bir basqa jetetin shyǵar, shyraǵym.

Qurmash. Oı, óziń jigitsiń, Káshken! Shynymdy aıtaıyn, men senen jınalystyń basynda búldire me dep qorqyp edim, artynan túzep ákettiń. Durys boldy.

Káshken. Ne durys boldy?

Qurmash. Kemshilikterińdi moıyndaǵanyń durys boldy.

Káshken. Qashan moıyndadym men?

Qurmash (jaıdary). Qoı, qoı, jaltarma!.. Jigitsiń deımin saǵan men! (Ketedi.)

Káshken. Maǵan jigitsiń deıdi, joq naǵyz jigit sensiń, Qurmash! Dosqa qabyrǵańnyń qaıysa biletinin kórsettiń-aý jınalysta sen!.. Kózine jas ala qandaılyq tolǵanyp sóıledi ol, á!.. Ǵajap! (İshke kiredi.)

Sahnaǵa Shárip keledi. Profesordyń úıinen Kúlshe shyǵyp qarsy kezdesedi.

Kúlshe. Búgin seni kórem degen oıymda joq edi... Profesordan konsýltasıa alýǵa kelip edim. Bir sóz surasam jolyńnan qaldyrar ma ekem?

Shárip. Sura!

Kúlshe. Maǵan degen jyly shyraı qaıda ketken?

Shárip. Kúlshe, aradaǵy jyrymyz aıtylyp bitken edi ǵoı. Nemenege qaıta-qaıta jańǵyrta beremiz.

Kúlshe. Qatygezsiń, Shárip. Aıaý degendi bilemisiń, sirá?

Shárip. Aıamasam búıtpes edim.

Kúlshe (daýsyn kóterip). Qyz júregin tilgileý de aıaý bolǵany ma?

Shárip. Men seniń aldyńda qaryzdarmyn, Kúlshe! Biraq, sen oılaǵandaı emes, basqasha qaryzdarmyn... Sen meni jaraly kúıimde ólim aýzynan alyp shyqtyń. Ámir berdiń. Sen bolmasań, múmkin, el júzin kóre almaǵan da bolar edim. Bul jaqsylyǵyńdy umytsam, baryp turǵan ońbaǵandyq bolar edi... Maıdandas dosym boldyń az kún. Bir birimizge aǵa men qaryndastaı úırenip, etene bolyp kettik. Keıin hat alysyp, hat ta jazystyq. Amandyqty, saýlyqty aıttyq. Osynyń bári jat nárse me edi biz úshin? Eshbir jattyǵy joq edi. Aǵa edik, qaryndas edik, dos edik, joldas edik. Shynymdy aıtaıyn, osylardy basqasha túsinip, ózińshe joramal jasap júrgenińdi keıin bir-aq bildim... Jaqsy, júrek kúıi solaı-aq soqqan shyǵar. Kinálamaıyn. Al, meniń de óz qalaýym bar emes pe. Osyny seniń de túsinýiń kerek edi ǵoı.

Kúlshe. Sóz degen bir sulý keste. Shege bilse, bári oryndy, bári ońdy... Biraq syrqaý júrek sulý sózben emdelmeıdi. (Daýsy. dirildep.) Sezimdi, súıgen sezimdi tabanyńa bastyń...

Shárip. Ne iste deısiń, Kúlshe-aý, maǵan. Biz eki túrli adambyz. Uǵymymyz da, oıymyz da bir birimizge múlde uqsamaıdy. Sen úshin men tym qartpyn, men úshin sen tym jassyń. Sen gúlge qumar bulbuldaı ásemshil, ańsampaz, tátti oıdyń, názik sezimniń adamysyń. Men bolsam, tym qarapaıym janmyn. Bar sulýlyqty qarapaıym eńbegimnen izdep, soǵan-aq toıattaı salamyn... Sol aıadaı janymdy túsinetin, ózinin de aıadaı janyn albyrt tolqynsyz jalǵan jalynsyz aınymas júrekten usynatyn ómirlik serik, ózekti dostyq izdeımin. Úı bolý, semá qurý úshin bul tabıǵı da tilek, óıtkeni bir úıdegi eki júrek eki túrli soqsa, dostyqqa oryn qalmaıdy. Ol erte me, kesh pe, qıýy qashyp qajıdy. Muny sendeı albyrt jas elegisi kelmegenmen men sıaqty egdeler umyta almaıdy.

Kúlshe. Qaıran dúnıe! Qyz basyńdy tómen ıip, aldyna kelseń jigit degen osyny aıtady... Arzan pul, aınymaly jan kóredi. (Nazym keledi. Kúlshe Nazymdy kózimen atyp kete barady.)

Shárip. Qalaı bop jatyr jaǵdaıyń?

Nazym. Nashar. Aramyzdaǵy dostyqty enem estip shala búlinip jatyr.

Shárip. (Nazymdy qushaǵyna tartyp.) Qoıshy muńaımashy! Kempir baıǵus qansha týlar deısiń. Túsinedi ǵoı áli-aq...

Nazym. Qaıdam!

Shárip. Bári de retteledi. Tek óziń jadyrashy. Sen renjiseń, berekem qashady... Umytshy bárin! (Súıedi.)

Nazym (sál jadyrap). Ómir degen qyzyq eken ǵoı, Shárip. Buryn ózimdi topshysynan úzilip túsken jaraly qustaı sezinýshi edim. Endi, mine, qaıta qanattanǵandaımyn... Júrek jarasyn emdeýshim! Qýanyshym!.. Janym!!! (Profesordyń úıinen Káshken shyǵady. Nazymdardyń janyna keledi, basyn bir jaǵyna qısaıtyp, eki qolyn qaltasyna salyp, mańyzdana toqtap turady.)

Káshken (álden ýaqyttan keıin). Nazym myna kisi kim?

Nazym (abyrjyp). Tanysyp qoıyńdar.

Shárip (qolyn berip). Jaqypov.

Káshken (qolyn berip). Sizdi endi tanydym, synshy jezde. Káshken Jaısaqov degen jaman aqyn myna biz bolamyz.

Shárip (kúlip). Aqyndyq-murat is. Biraq, oǵan «jaman» degen sóz qosylsa júdeý tartady da, tańsyq bolmaı qalady.

Káshken. Maıakovskıı óleń oqyp turǵanda zaldan bireý: Maıakovskıı poezıada ólimtik. Endi odan eshnárse kútýge bolmaıdy, dep aıqaılapty. Sonda otty aqyn bógelmesten kúlimsireı sóılep: meni ólimtik deıdi, al, ólimtik sasyp turǵan onyń ózi degen eken. Sol aıtqandaı: jaman aqyn dep pasport jazǵan siz bolypsyz da, ol ámirińizdi oryndamaı júrgen myna biz kórinemiz.

Shárip. Ázildi jaılap bastap, anaıy siltep kettińiz, inim! Munsha taýsylarlyq sizdiń jeke basyńyz jóninde eshteńe demesem kerek.

Nazym (tyqyrshyp). Jaraıdy, qoıyńdar!

Káshken. Sen toqtaı tur, Nazym. (Sháripke.) Aqynnyń jeke basy-onyń shyǵarmasy. Shyǵarmaǵa aıtylǵan etek basty arzan syndar aqyn aryna atqan oqpen teń. Eger oǵyńyz nysanaǵa tımeı jatsa, ol óz olaqtyǵyńyz. Qur dárilep atsa da, myltyq daýsyn shyǵarýǵa jany qumarlar bolady. Ondaıdyń parqy da az.

Shárip. Siz maǵan ádemileı sóıleseńiz de, arzan oıdan aspaı qoıdyńyz. Shynymdy aıtaıyn, óleńniń bıigine qol sozǵan adamnan mundaı sózdi kútpegen edim. Etekte turyp joǵarydan qaramaq bolasyz. Syndy túrpideı kóresiz. Nesi teris, nesi oń ony aıta almaısyz. Dálelińiz joq. Asaýlyqpen qabat osaldyq ta birge júr. Múmkin,. synym olaq shyǵar, solaı bolǵan kúnde de, aıtylǵannyń bári bos sóz dep dálelsiz baıbalam salý jol ma? Ol ishteı jýasyp, syrttaı aıbat shegý, inim.

Káshken. Sózi maıda, dini qatty adamdardy jaratpaýshy edim. Kelise almaspyz sizben... Men otpen oınaǵan kózsiz kóbelekteı ańqaý qyz emespin, sony ǵana esińizge salamyn. Serpinim qattyraq bolsa, ókinbeńiz!

Shárip. Oıboı, inim, mundaı da óneriń bar ma edi. Jaqsy, kútip aldym, qulatatyn taýyńdy. (İshten tereze aldyna tósekten turǵan boıy Baljan keledi. Únsiz sazaryp qarap turady.)

Káshken. Jas qyzdyń kóz jasy, aq shashty aýrý ananyń azasy úshin aıqasarmyz sizben... (Júgire jóneledi. Baljan táltirekteı basyp mynalarǵa jaqyndaıdy.)

Nazym (ańǵaryp). Apataı! (Súıemek bolady. Baljan qolyn silteıdi.)

Baljan. Jýyma, jýyma mańyma! Ne betińmen sóıleısiń! Jýyma.

Nazym. Jazyǵym ne, apataı? Saı súıegim syrqyrap ketti ǵoı!

Baljan (tistenip). Solaı ma eken?! Men jetisip turǵan shyǵarmyn...

Shárip. Sheshe...

Baljan (sózin bólip). Shesheden sadaǵa ket!.. Joǵal úıimniń mańynan, kórinbe kózime!.. Osy qalada basqa qyz, qatyn quryp qaldy ma?! Neń bar edi meniń kelinimde! (Aıqaılap.) Ýa, qaısyń barsyń? Kózimniń tirisinde talady... (Úıinen profesor shyǵady. Baljannyń qasyna keledi.)

Ivan Ivanovıch. Sizge ne bolǵan? Sabyr etińiz! Siz sıaqty aqyldy adamǵa laıyq pa osy?

Baljan. Nem qaldy endi, qurdas-aý, nem qaldy?! Maqtaýly shákirtińniń istep otyrǵany mynaý. Shynymen-aq meni tastap, kúńirentip ketpek pe?.. Qaıtyp qalam qýys úıde japadan-jalǵyz?! (Tizerlep otyryp qalady. Nazym súıeıdi.)

Ivan Ivanovıch. Kópti kórgen kóne dosym, sabyr et! Ashýyńdy bas. Aqyl shaqyr... Uzaq júrgen bizdiń jol kárilik degen qurdymǵa tirelip tursa, jas adamnyń aldynda ashylmaǵan jol, alynbaǵan bel jatyr. Soǵan qaraı umtylǵan ot jalyndy jastyqtyń jolyn qyrqam deý aqylǵa syıa ma? Óziń oılashy... Analyq meıirim emes, asqan qataldyq bolmaı ma bul!

Baljan (álsiz daýyspen, sózin úzip aıtady). Sonaý bir aıyrylysar kúni: «Nazym, apańdy renjite kórme, súıeý bol!»-dep qıyla tilek etkendeı, oıly pishinmen til qatty ol mynaǵan. Ón boıym balqyp, meırimdi qandyra súımek bolyp, men qushaǵymdy jaıa berdim... Átteń, maýqymdy basa almady. Qushaǵymda aıaldap tura almaı, kúlimsireı jubatyp, vagonǵa kirip ketti balam. Qozǵalǵan otarba júrisin birte-birte shapshańdatyp, demde alystap, kóz ushynan ǵaıyp bolǵansha, jolyna telmire qarap men turdym. Kóp turdym... Sol aýyr shaq basymnan qazir ǵana ótkendeı bop, ashshy kúı ózegimdi jaryp, lańǵa salyp tur, qurdas...

Ivan Ivanovıch. Áli-aq túsinisemiz, uǵynysamyz! (Nazymǵa.) Úıge aparaıyq. (Ekeýi súıemelep ornynan turǵyzady.)

Baljan (úzip sóıleıdi). Bul shirkindi janymdaı jaqsy kórýshi edim. Jalǵyzymnyń kózi edi ǵoı bul... Tól qozymdaı jup jazbaı júrgen qaıran kúnderiń!.. (Analar úıge kiredi.)

Ivan Ivanovıch (ishte). Nazym, bizdi ońasha qaldyrshy. (Nazym qaıtyp shyǵady.)

Nazym. Kóne ómirdiń kenje qalǵan oıymen uǵynysý netken qıyn edi, Shárip! Jaqsy nıet, jaqsy oıyńdy túsinbeýi bir sári, eski uǵymda qalǵan kónetoz júrekten jan aýyrar qatal úkim aıtady. Ózgemenen sanaspaı, óz oıynyń tar uıasyn ómirge ólshem etedi. Aldaqashan ozyq ketken jańa zaman ǵurpyn da tarynyn qaýyzyndaı sol tar uǵymǵa syıǵyzbaq bolady. Qaıtersiń!.. Óz qolyńdy óziń kese almaısyń. Basqa da emes, jatsa-tursa bir seniń qamyńdy oılap, bir seniń shyqqan taýyn bıik bolsa eken dep, aq kóńilden tileıtin asyl ana janyńdy uǵa almaı, aýyr naz artady, kiná qoıady. Anany syılaıtyn adal júregińdi aldyna jaıyp salaıyn deseń, eski zamanǵa quıǵan salt-sanadan shyǵa almaı, oń isińdi teriske jorıdy. Qaıtpekpin!.. Ózdiginen túsiner ol joq. Aıtshy ne isteımin? (Profesor júgirip shyǵady.)

Nazym (shoshynyp). Oıpyr-aı, ne boldy?

Ivan Ivanovıch. Telefonǵa... (Júgirgen boıy óz úıine ketedi, Nazym dereý úıine kiredi. (Shárip ań-tań turyp qalady.)

Shárip. Ne bop barady?!

TÓRTİNSHİ KARTINA

Aýrýhana. Operasıa bólmesiniń aldyńǵy úıi men kelýshiler kútetin oryn. Bólmede telefon. Shárip pen bir dáriger sóıleı kiredi. Olar halat kıip, operasıa jasaýǵa ázirlenedi.

Dáriger. Shárip Jakýpovıch, bul operasıa abyroı ápermeıdi. Beker táýekel etesiz. Aýrýmen jaqsylap tanystym. Operasıa jasaýdy háli kótermeıdi.

Shárip. Bilemin... Ne aıtqyńyz keledi?

Dáriger. Kúte turý qajet. Múmkin, háli jaqsarsa operasıany sodan keıin oılarmyz.

Shárip. Múmkin emes. Aýrýdyń demi sanaýly. Árbir mınýt qymbat!

Dáriger (basyn shaıqap). Profesorǵa taǵy da telefon soǵyp kóreıinshi. (Trýbkany qolǵa alyp,) 2-28. (Telefon jaýap bermeıdi.) Qap!.. (Sháripke.) Áli de aıtamyn, ańdysyn baıqaý qajet. Siz aldy boljamaı tursyz... Men muny sizge tájirıbeli dáriger retinde ǵana emes, dos retinde de aıtyp turmyn. Bireýlerdiń erteń qastyq etti dep júrmesin kim biledi... Saqtanǵanyńyz teris bolmaıdy.

Shárip (túsin sýytyp). Kóńilińizge kelmesin, bul aıtyp turǵanyńyz estir qulaqqa ersi...

Dáriger. Men siz úshin, sizdiń qamyńyz úshin aıtamyn... (Shárip operasıa bólmesine qaraı júredi.) Siz ómir tájirıbeńiz az, jas dárigersiz. Siz...

Shárip. Toqtatyńyz bul áńgimeni!

Dáriger (ıyǵyn kóterip). Qalaýyńyz bilsin. (Operasıa bólmesine kiredi.)

Shárip (ere túsip toqtaıdy. Oıda). Júrek toqtaıdy... Adam óledi... Dárigerge sengen taýdaı úmit qulaıdy... Kinály Jaqypov jaýap berýge týra keledi... Qat-qabat qatar... (Paýza.) Sóz be eken sol da! Qaýipsiz aýrý, táýekelsiz sátti qashan kórdi, dáriger?.. (Operasıa bólmesine kire bergende, kelýshiler. Aradaǵy esik ashyq. Artynsha Káshken kiredi. Shárip pen Nazym ony ańǵarmaıdy.)

Nazym (qınalǵan pishinde). Saqtap qala kór ómirin!

Shárip (salqyn). Oǵan qudiretim jetse... (Kirip ketedi.)

Nazym. Jazǵan ana jazyqsyz balańa qarǵys aıtqam kúıińde ótkeniń be dúnıeden?! Tym bolmasa, tildese almaı qalam ba? (Oryndyqqa otyra ketedi. Káshken esirkegen pishinmen edáýir qarap turady.)

Káshken (boıyn jıyp). Anaý qatygez dárigerden qorqamyn.

Nazym (basyn kóterip). Nege qorqasyń, Káshken?

Káshken. Jazym etedi.

Nazym. Qate aıtasyń, Káshken. (Entigip Kúlshe keledi.)

Káshken. Aý, abaıla! Jolyńda myna biz turmyz, basa-kóktep qaıda barasyń?

Kúlshe. Shárip qaıda?

Káshken (jaratpaı, esikti kórsetip). Anda!..

Kúlshe (Nazymǵa). Sheshem qalaı?

Nazym. Bilmeımin.

Kúlshe. Operasıa jasaıtyn boldy dedi me?

Nazym. Iá...

Kúlshe (Káshkenge). Kim jasaıdy eken?

Káshken. Jaqypov.

(Paýza.)

Kúlshe. Sátin salsa... (Bógelip.) Qıyn operasıa ǵoı bul, á, Káshken?

Káshken. E, qaıdan bileıin men! Hırýrg bolyp kórdi deımisiń.

Kúlshe. Sen maǵan nege ashýlanasyń, Káshken?

Káshken. Kisi jany keıip otyrsa, orynsyz nárselerdi suraısyń.

Kúlshe. Iá, sheshem baıǵusqa bul bir qaterli syn boldy... (Oılanyp.)... Sháripke de syn... Solaı emes pe, Káshken?

Káshken. Solaı, solaı!

Kúlshe. Eger jaman aıtpaı, jaqsy joq, sheshem olaı-bulaı bop ketse, Shárip jaýap beredi ǵoı, á? Qalaı deısiń?

Káshken (keıip). Jaýap berip qana qoımaıdy. Sottalady!!

Kúlshe (shoshyp). Sumdyq-aı! Aıtpa ondaı jaman sózdi!

Káshken. Nemene janyń ashı ma?!

Kúlshe (basyn ızep). Adamdy jamandyqqa qıýǵa bola ma? Káshken, o ne degeniń?..

(Orazdyń daýsy estiledi.)

Káshken. Áı osy bireý de, áneýgi jınalys osyǵan telip, bilgenin oqısyń, degennen beri bul ojar tipti damyl berýdi qoıdy. Oqımyz dep kúni-túni súıreıdi de júredi. Qazir taǵy dedektetedi. Ábden eler boldym!.. (Nazym kúlimsireıdi.) (Oraz, Qurmash, Jibek kiredi).

Jibek (Nazymǵa). Ne boldy?

Nazym. Belgisiz. Operasıa jasap jatyr.

Oraz. Operasıa jasap jatqan kim eken?

Nazym. Shárip. (Bári eleńdeıdi.)

Oraz. Shárip deısiń be?

Káshken (kózin ejireıtip, ıegin kóterip). Iá, Shárip!

Oraz. Shárip bolsa is bitti.

Káshken (suq qolyn kókiregine kezep). Ony myna men de aıtyp otyrmyn.

Oraz. Sen ony aıtqan joqsyń, aıta da almaısyń!..

Káshken (uǵyp). Á, optımısik kózqaras!.. Senim bildirip tur ekensiń ǵoı. Laıym solaı bolsyn...

Oraz. Solaı bolady da!.. Áı, sen qazir osydan shyqqan soń, ketip qalyp júrme! Týra jataqhanaǵa tartamyz.

Káshken. Bilemin. (aldyńǵy bólmege álgi dáriger shyǵady.)

Nazym (kútýshiler zalynan). Aǵataı qalaı bolyp jatyr, aıtyńyzshy! (Bári de esik aldyna toptalady.)

Dáriger (sasqalaqtap). Kirýge bolmaıdy! (Telefon trýbkasyn alady.) 2-28... Profesor ma? Iá, ıá, maǵan profesordy shaqyryńyz... Efım Borısovıch, bul men ǵoı... Shuǵyl kómegińiz kerek bolyp tur. Adam ólip barady... (Nazym sylq etip otyra ketedi. Bári ár túrli álpette, eleńdep, sileıip turyp qalady.) Múmkin bolsa, tezirek... Fý!.. Sol bir maskúnem ıtti baıaǵyda qýyp jiberýińiz kerek edi! Meniń mashınamnyń da bolmaýyn qarańyzshy, búgin shoferǵa demalys berip qoıyp edim... Joq, joq, kútińiz! Mashına tabamyz!.. Rahmet!.. (Trýbkany iledi de, qaıtadan basqa bir nomermen sóılesedi.) Zoıa, profesor Borısovtyń úıine mashına jiber! Tez barsyn, bir mınýt ta kidirmesin! (Qaıtadan operasıa bólimine ketedi.)

(Profesor Sadovskıı kiredi.)

Ivan Ivanovıch. (Abyrjýdy ańǵaryp). Iá?

Qurmash (muńaıǵan pishinmen). Háli qıyn kórinedi!..

Nazym. Úmit úzildi... (Kózinen jasy móldireıdi.)

Ivan Ivanovıch (Nazymnyń shashyn sıpap). Saýyǵady, medısınaǵa senemin.

Oraz. Adam 150 jasqa deıin ómir súrýge tıis deıdi ǵylym. İs júzinde tym bolmasa, júzge de jetpeı ólip jatqanymyz.

Qurmash. Atom qýatyn tapqan ǵylym judyryqtaı júrekti mezgilsiz toqtatpaýdyń emin taba almaýy, shynynda, qynjylarlyq is qoı...

Ivan Ivanovıch. Bári de kezinde tabylady, shákirtterim. (Dáriger qaıta shyǵady.)

Dáriger. (Trýbkany alyp.) 2-28... Rahmet! Efım Borısovıch, mashına áli barǵan joq pa?.. Osy qazir barýǵa tıis... Joq, operasıa aıaqtalǵan. Biraq júrek, júrek bolmaı tur... Qalaı deısiz?

İshten sestra júgirip shyǵady.

Sestra. Júrek múlde soqpaı qoıdy.

Dáriger (telefonda). Júrek soǵýdy toqtatty... Iá, ıá úshinshi satyly shoktyń naǵyz ózi. Adrenalındy týra júrek etine jiberý kerek deısiz be? Jaqsy. (Trýbkany ilip, ishke ketedi. Nazym qınala túsedi.)

Káshken. Bári de bitti...

Oraz (moınyn temen túsirip). Iá, júrek toqtaǵan soń, úmittiń birjola úzilgeni!

Ivan Ivanovıch. Operasıa ústinde júrek toqtaý degen bola beretin is.

Káshken. Ivan Ivanovıch, shok degen nemene ol?

Ivan Ivanovıch. Narkoz áserinen tynys joly bitip, júrek talyqsyp toqtap qalady. Shok degenimiz sol.

Káshken. Júrek, toqtaǵan soń, odan keıin qandaı ómir bolýy múmkin?..

Ivan Ivanovıch. Odan keıin de adamda 5-6 mınýttik ómir bar. Eger osy az mınýtta júrekti soqtyra alsa, ómir qaıta oralady.

Qurmash (kúrsinip). Alty mınýttik ómir! Oıpyraı! Taýdaı úmitti úzip, endi saǵymdaı buldyr, bolymsyz bes-alty mınýtke kóz súzemiz!..

Paýza. Ersili-qarsyly júris. İshten Shárip pen álgi dáriger shyǵady. Ekeýi de esikten shyǵa, aýyzdaǵy úıge halattaryn, betterin baılaǵan aq shúberekterin sheshedi. Ábden terlegen. Kútý zalynda otyrǵandar solarǵa qaraı umtylady.

Dáriger (esikke tóngen kútýshilerge). Júrek soqty. Ómir oraldy... Operasıanyń sáti keldi.

Ivan Ivanovıch. Aıttym ǵoı senderge, dál osylaı bolady dep. (Shárip pen dáriger tysqa betteıdi. Jurt jamyraı eredi. Ózara súısingenderi baıqalady. Káshken de ere túsip, turyp qalady.)

Káshken (Kúlshege). Áı, Kúlshe, mynaý dáriger degeniń naǵyz tamasha adam eken ǵoı.

(Sham sónip, qaıta janady. Palata, tósekte Baljan jatyr, qasynda sestra otyr.)

Sestra. Siz ólip tirildińiz.

Baljan. Ólgen adam qaıtyp tirilmeıdi, qyzym.

Sestra. Kádimgideı siz óldińiz, júregińiz soqpaı qaldy. Bárimiz de qatty sastyq. Hırýrg ne isterin bilmeı, esi shyqty. Sen úshin jaman qınaldy. Men, tipti, aıap kettim. Sizdiń júregińiz soqqanda onyń qýanǵanyn kórseńiz... Sizdiń basyńyzdy aýyrtaıyn, áıteýir, tiri qaldyńyz... Balalaryńyzdyń qoryqqanyn kórmedińiz ǵoı. Ásirese, aqquba qyzyńyz shala búlindi. Ol birneshe ret kelip, jolyqtyr dep jalyndy! Men ruqsat joq desem de bolmaıdy, «jolyqtyr da jolyqtyr». Basqa sóz joq...

Baljan (kúrsinip). Janym Nazym!

Sestra. Sol úlken qyzyńyz ba? (Baljan úndemeıdi.) Balalaryńyz qandaı kóp, sheshe?

Baljan. Iá, qyzym, balalarym kóp eken...

Sestra (tańdanyp). Álde, nemerelerińiz be?

Baljan (kóńili buzylady). Iá, ıá, nemerem de, shóberem de, balam da...

Sestra (betine úńilip). Kózińizde jas bar ǵoı, nege jylaısyz, sheshe?

Baljan. Jaı, ásheıin. Kempirdiń qýansa da, qaıǵyrsa da kózinde jasy daıyn turatyn ádeti emes pe, qyzym.

Sestra. Meniń de ózińizdeı sheshem bar. Ol kisi de keıde qaradan qarap otyryp, kózine jas alady.

Baljan. Shesheń baqytty ma?

Sestra. Árıne, baqytty. Aýyldyń úlken-kishisi ol kisini qurmetteıdi, tóbelerine kóteredi.

Baljan. Senen basqa erjetken balasy bar ma?

Sestra. Eki aǵam bar edi. Úlkeni Otan soǵysynda qaza tapty.

Baljan. Kelinshegi bar ma edi?

Sestra. Bar bolatyn.

Baljan. Ol qaıda qazir?

Sestra. Ózimizdiń aýylda.

Baljan. Úılerińde me?

Sestra. Joq. Erge shyqty.

Baljan (múdirip). Erge shyqty deısiń be! Ájeń baıǵusqa aýyr tıgen eken ǵoı.

Sestra. Alǵashqy estigende jylady. Sodan keıin: «Balam, baqytty bol» dep batasyn berip, qyzyndaı qolynan uzatty.

Baljan (oılanyp). Jaqsy adam ba edi jeńgeń?

Sestra. Atamańyz! Óte aqyldy adam!

Baljan (kúrsinip). O, toba-aı!

Sestra (terezeden qarap). Aqquba qyzyńyz kele jatyr. Árıne, búgin jolyqtyrýǵa bolady. (Ornynan turady.)

Baljan (sál serpilip). Súıte kór, balam! (Sestra ketedi.) Kelshi, jalǵyzymnyń kózi. Saǵyndym ǵoı seni... Mańdaıyńnan ıiskeıin, maýqymdy basaıyn!..

Nazym kirip kelip Baljandy qushaqtaı alady.

Shymyldyq

ÚSHİNSHİ AKT

BESİNSHİ KARTINA

Instıtýt. Úlken aýdıtorıanyń aldyńǵy bólmesi. Arjaǵyndaǵy aýdıtorıada qazaq ádebıetinen alǵashqy emtıhan júrip jatyr. Jurtqa ol kórinbeıdi. Tek esigi qana kórinedi. Osy esik aldynda til-ádebıet fakúltetiniń ınstıtýt bitiretin bir top stýdenti tur. Bireýleri otyr. Bulardyń arasynda Qurmash, Nazym, Jibek bar. Olar esikten qashyǵyraq jerde otyr. Stýdentter tyqyrshýda. Keıbireýi esikten syǵalaıdy, tyńdaıdy. Bir stýdent kózin jumyp, eki ortan qolyn túıistirip tur. Árqaısysy ár túrli áreket ústinde. Bir stýdent aldyndaǵy qalyń dápterge úńilip, bas almaıdy. Endi biri kózin jumyp alyp, basty joǵary kekshıtip aýzy jybyr-jybyr etedi, ishteı jattaýda.

I stýdent. Bes alatyn bolsam, taq et! Bes alatyn bolsam taq et! (Ortan saýsaqtary túıispeıdi.) Tórt alatyn bolsam... (Túıispeıdi.) Úsh alatyn bolsam... (Túıispeıdi.) Eki alatyn bolsam... (Ortan saýsaqtary túıisedi.) Túý quryp qalsyn!..

II stýdent. Áı, ne boldy?

I stýdent. Men qulaıdy ekenmin... Kórdiń be? (Eki orta saýsaǵyn túıistirip.) Eki alatyn bolsam taǵy da taq et!.. (Saýsaqtary túıispeıdi.) Óı mynaý aljyp ketti.

II stýdent (kúlip). Saýsaǵyń emes aljyp turǵan óziń ǵoı. (Ol eki saýsaǵyn kózin jumbastan ádeıi jaılap túıistirip.) Otlıchno alatyn bolsam, túıis... (Túıistiredi.) Kórdiń be?

I stýdent. Ol bolmaıdy.

II stýdent. Bolǵanda osy bolsyn. Saýsaǵyńa senbe. (Basyn nuqyp.) Mynaǵan sen! Uqtyń ba?

Qurmash (tyqyrshyp). Álgiler qaıda júr?

Jibek. Emtıhandy jurttyń artynan tapsyratyn Káshkenniń ádeti emes pe! Oraz da sonyń yńǵaıymen júrgen bolar.

Qurmash. Qalaı oılaısyń, Jibek, Káshken ótkize alar ma eken?

Jibek. Kim bilsin.

Qurmash (Nazymǵa). Sen qalaı oılaısyń, Nazym?

Nazym. Osy joly jaman daıyndalmaǵan sıaqty ǵoı, ótkizer!

Qurmash. Ótkizse eken sol!

Jibek. Budan súrinbesin de, budan súrinse, ondaı kúıgelek adam, keıingi emtıhandarǵa daıyndala almaıdy... Unjyrǵasy birjola túsip ketedi.

Nazym. Onyń ras.

Qurmash. Kimge ońaı tıedi deısiń, tórt jyl oqyp kelip otyryp qalý.

Nazym. Basqa bere kórmesin de.

Qurmash (ázildep). Qorqasyń ba, Nazym?

Nazym. Qorqamyn. Jaqsy daıyndala almaǵan sıaqtymyn.

Jibek. Bárimizdiń de júregimiz maı ishkendeı. Kim bilsin, masqara bolamyz ba!..

Qurmash (oılanyp). Ras!

Nazym (kúlip). Qoıyńdarshy záreni ala bermeı. Ne de bolsa kezinde kórermiz. Qazirden úreılenip, degbirimizdi qashyrsaq, komısıa aldynda aýzymyzdy da asha almaspyz.

Jibek. Nege ekenin bilmeımin, búgin kóńilime bir alań paıda bop tur. Áldenege eleńdeı beremin... Burynǵy emtıhandarda ómiri búıtip kórgen emes edim.

Nazym. Óıtkeni, búgingi kún basqasha... Biz ómirimizge, keleshegimizge emtıhan berip turǵamyz joq pa...

Káshken (kirip kelip). Qate! Biz keleshegimizge emtıhan bergeli turǵanymyz joq. Belgili bir sabaqtan ınstıtýt komısıasyna emtıhan bergeli turmyz. Munda úlken aıyrma bar. Keleshekte elge paıdaly adam bolý úshin búgin qazaq ádebıetinen jaqsy ıakı óte jaqsy degen baǵa alý shart emes.

Jibek. Bilý shart.

Káshken. Durys aıtasyń, bilý shart.

Jibek. Bilý úshin oqý shart.

Káshken. Oqý da shart, toqý da shart! Bári shart.

Nazym. Sol oqyǵanyńdy da, toqyǵanyńdy da emtıhan sarapqa salady. Emtıhan jaı nárse, bylaısha bilsem bolǵany dep aıta berýge bolady... Tipti, sátti suraqqa kezigip, mundaıda bas saýǵalap qalýǵa da bolady. Biraq, shyn bilý munyń bári de emes. Emtıhan ol-ár stýdenttiń keleshek aldyndaǵy jaýapkershiligin, eń aldymen, ony ishteı uǵýy, ishteı esep berýi, bilgenin sarapqa salyp shyǵýy dep bilemin. (Oraz kiredi.)

Oraz (Káshkenge). Men seni izdep júrsem... Tań atqaly qaıda boldyń?

Káshkeı. Sabaqty birigip oqýǵa mindetti bolsam da, qasham, qaıda barǵanym týraly seniń aldyńda esep berýge mindetti emes shyǵarmyn.

Oraz. Al, suramaı-aq qoıdym... (Esikten syǵalap turǵan stýdentke.) Óńeshińdi sozyp, nemenege syǵalaısyń?

Stýdent. Tym bolmasa qoıylyp jatqan suraqtardy estıik te.

Oraz. Estigennen ne túsedi?

Stýdent. Qıyn ba eken degenim ǵoı.

Káshken (bir shetke baryp, kózin jumyp oqyp jattap otyrǵan stýdentke). Sen nemene, quran oqyp otyrmaısyń?.. (Anaý ózimen ózi bolyp úndeı qoımaıdy.) Stýdent deıdi muny!..

Stýdent. Ne?

Káshken. Oqı ber, oqı ber aıatyńdy!

Stýdent. Aıat, ol ne?..

Káshken. Ol myna seniń talmaýyń. (Onyń qolyndaǵy alba-julba bolǵan dápterdi julyp alady.)

Stýdent. Nemenege kúlesiń, seniń de jetistirip júrgeniń belgili ǵoı... Beri ákel!

Káshken. Sorlynyń sózin... Má, kıiz kitabyń... (Ári ketedi, shettep baryp otyrady. Basyn shalqaıtyp, bir aıaǵyn tizesiniń ústine salyp, aıaǵynyń basyn qozǵap, oıly pishinmen sózge aralaspaı, ózimen ózi bolady.)

(İshten bir stýdent shyǵady. Ashylǵan esik syǵalap turǵan stýdenttiń basyna soǵylady.)

Oraz (esikke soǵylǵan stýdentke). Óńeshińdi sonsha keń sozyp eń, ózińe de sol kerek... (Shyqqan stýdent óte kóńildi. Stýdentter qorshap, tus-tustan suraq jaýdyrady.)

I stýdent. Qane, qalaı boldy?

II stýdent. Ne surady?

III stýdent. Qalaı surady?

IV stýdent. Qutyldyń ba áıteýir?

Stýdent. Qaısyna jaýap beremin... Toq eterin aıtqanda (barmaǵyn kórsetip.) vo! (Kete bastaıdy. Stýdentter jamyraı eredi. Ózara sóılesip bara jatady.)

Káshken (basqalardan bólek). Jaıshylyqta kóp nárse biletin sıaqtanýshy edim. Dál qazir basymda eshteńe joq tárizdi. Tipti, óleńder de qashyp ketken. Óleń eı, óleń!.. Senen de kórgen abyroıym shamaly. Dárigerdiń synyna úıirme jıylysynda bireýi qarsy bolsaıshy. «Durys ta, durys» dep daýryqpady ma túgel... Buryn kórse qaıda qaldy eken solar? Bireýler, shýlap óre túregeletin osy bir ádet qashan qalar eken? (Kúlshe kiredi).

Kúlshe (Káshkenniń janyna kelip.) Kút desem, qaramaı qalǵanyń ne?

Káshken. Kóshede oıǵa shomyp jalǵyz júrýdi jaratamyn ǵoı men, Kúlshe-aý!.. Keshir, baýyrym.

Kúlshe. Seniń oıǵa shombaıtyn kúniń bolsaıshy bir.

Káshken. Iá, solaı! Men oıdy jaratamyn, sen oılanbaı turyp, áreket etýdi jaratasyń.

Meniń oıym eleń týdyrady deımin, áreketiń ókinish týdyrady...

Kúlshe. İm... Sen de meni tabalaıyn dediń be?

Káshken. Tabalaý emes, shynym. Bilesiń ǵoı óziń, oıyma kelgendi irke almaıtynymdy...

Kúlshe. Bul aqylyńdy buryn aıtsań, qaıda qaldyń...

Káshken. Qyzyqsyń-aý, Kúlshe, tentekke aqyl tústen keıin keletinin bilmeısiń be!.. (İshten taǵy bir stýdent shyǵady. Stýdentter ony da ortaǵa alady.)

I stýdent. Qalaı boldy, dostym?

Shyqqan stýdent (ashýly). Ne qalaıy-musatyry bar.

II stýdent. Qulaǵan ǵoı tárizi.

III stýdent. Qandaı suraqtan quladyń?

Shyqqan stýdent. Oı qoıyńdarshy. Bilmeımin! (Ketedi.)

Oraz (birinshi stýdentke). Esik kúzetkenińe kóp boldy, nege kirmeısiń?

İ stýdent (II stýdentke). Kirseıshi!

II stýdent. Óziń nemdi bitirip tursyń?

I stýdent (kúıbejektep). Kirsem kireıinshi. (Artyna qaraılap.) Maǵan kelgen bılettegi suraqtardy birdeńe ǵyp shyqqandardan jazyp jiberermin. Jaýabyn rettegeısińder. (Kirip ketedi.)

Oraz. Fý, búıtip kórgen kúniń qursyn!

Jibek. Óıtip alǵan baǵasy da bar bolsyn. (Oraz, Qurmash, Jibek, Nazymdar ózara kúbirlesip sóılesýmen bolady. İshten taǵy bir stýdent shyǵady.)

Oraz (Káshkenniń janyna kelip). Eki oryn bosady. Káne, aqyn, táýekel dep endi men kireıin. Menen soń sen kir! (Káshken únsiz ornynan turady da, Orazǵa erip kirip ketedi.)

Kúlshe (shette). Káshken de menen boıyn aýlaq sala bastaǵan. Ne bolar eken munyń aıaǵy?

Jibek (qasyna kelip). Sen ne aıtyp otyrsyń?

Kúlshe. Meniń de bilgim, baqytty ómir súrgim, jaqsy adam bolǵym keledi, Jibek. Sol úshin de áreket etem... Ne pıǵylym jaqpaıdy senderge, nege shetke qaǵasyńdar?! Aıtshy, uǵyndyrshy!

Jibek. Seni shetke qaqqan adam joq. Ol seniń óz oıyń. Adam ómirdi durys uǵa almaı, adasyp bara jatsa, óz ortasynyń uǵymy burynǵydan bólek kórinip, oǵash tarta bastaıdy. Qashan óz qatesin uǵyp, qaıtyp úıirin tapqansha, ol adam ózin de, ózgeni de jaqtyrmaı, narazy bolady da júredi...

Qurmash (eki qyzdyń qasyna kelip). Endigi kezek senderdiki.

Jibek (nazdana qarap). Biz ázirmiz.

Qurmash (ol da kúlimsirep kózin qadap). O, dúnıe deseńshi, ón boıyma bir tamasha nur quıyldy ǵoı!

Jibek. Ol qandaı nur?

Qurmash. Kóz nury. (Jibek kúledi.)

Nazym (ázildep). Qandaı kózdiń nury?!

Qurmash (jaýaptan tartynyp). «Kózińnen aınalaıyn jaýtańdaǵan...» Qandaı tamasha óleń deımin! Osy bir joldyn, ózinde búkil bir qyzdyń ómiri jatqan joq pa?..

Nazym (kúlimsirep). Qaı qyzdyń?

Qurmash. Qaı qyz deriń barma... Áıteýir bir qyzdyń...

Nazym. Árıne, júrek sózin kózden uǵa alatyn qyz týraly aıtylǵan óleń bolar...

Qurmash. Múmkin... (Bir stýdent shyǵady, mynalar qarsy umtylady.)

I stýdent. Ne, ne boldy?

Shyqqan stýdent. Áli bilmeımin... Tórti bolatyn shyǵar.

II stýdent. Jaqsy degen baǵa alsaq ókinbes ek ózimiz.

I stýdent. Keshiktiń ǵoı, kóp surady ma?

Shyqqan stýdent. Kóp surady. Qaı qaıdaǵy joqty suraıdy.

III stýdent. Bet alystary tym qatty deseńshi.

Shyqqan stýdent. Atama!

III stýdent. Apyraı-á! Shońqımasaq ne qylsyn!.. Ivan Ivanovıch qalaı? (Qolymen qylysh jasap.) Burynǵysha bylaı... sastyrmaı... demeı me?

Shyqqan stýdent. Joq, burynǵydaı emes. Qataıyp ketken. Suraqty ústi-ústine qoıyp otyrǵannyń biri sol.

III stýdent. Totıdyq deseńshi. (Shyqqan stýdent ketedi.)

II stýdent (esikten syǵalap). Oraz jaýap berip bolypty. Jaı otyr... Eki kózi Káshkende. Ol basyn sıpalaı beredi, Tegi, jaýap bere almaı tur-aý deımin.

Jibek. Arzanda qun bola ma?

Kúlshe (oılanyp.) Iá, arzanda qun joq...

Qurmash. Osydan shyǵysymen sheshemniń halin bilip qalmaqshy... (Káshken shyǵady. Aıaǵyn mańyzdana basyp, úndeı qoımaıdy.)

Jibek. Jaqsylyq pa, jarqynym?

Qurmash. Iá?..

Kúlshe. Qýlap qaldyń ba? (Oraz shyǵady.)

Káshken. Óı, jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn!..

Oraz. Ýh, dúnıe bir jańa satyǵa, kóterildi-aý!..

ALTYNSHY KARTINA

Baljan men profesor úıiniń aýlasy. Alma aǵashtary gúl tastap, máýelep tur. Jemis pisken. Egilgen gúlder. Eki úıdiń arasyndaǵy kók-jasyl alańǵa stoldar qoıylǵan. Stoldar ústinde beti jabýly túrli taǵamdar, bótelkeler. Baljan stoldy tártipke keltirip júr.

Baljan. Mine, oqýyn da bitirdi. Men de dertten aıyqtym. Qıyspas kelinmen ajyrasar kún de jetti. (Paýza.) Bala ornyna bala bolǵan adamnan aırylý qandaı qıyn eń! Ómirimniń bazary taraǵaly turǵandaı kóńilim qobaljyp, oılasam basym máńgiredi. (Jibek shyǵady.)

Jibek. Siz sharshap qalasyz, men retteıin...

Baljan. Jibekjan, bir nárse surasam, aıtar ma ediń?

Jibek. Aıtqanda qandaı! Surańyz, sheshe.

Baljan. Otyrshy myna jerge. (Otyrady.) Qalaı dep oılaısyń, Nazym shynymen-aq meni tastap keter me eken? (Jibek úndemeıdi.) Nege úndemeısiń?

Jibek. Bul suraǵyńyzdyń jaýabyna qınalyp otyrmyn.

Baljan. Jaqsy, qınalmaı-aq qoı, balam. (Únsiz otyryp qalady. Dabyr estiledi.) Balalar da kele bastady. Úıge baryp ony-munyny rettemesem bolmas. (Ketedi. Kúlshe keledi.)

Jibek. Sen qyz, tez kelemin degeniń qaıda? Nege osynsha keshiktiń?

Kúlshe. Aıtaryn aıtsam da, betimnen otym shyǵyp, uıala, uıala áreń keldim... Jazǵyra kórmeńdershi, janym! Bárin de uǵynǵandaımyn qazir... Múmkin, uǵý da az shyǵar... Az dediń be, Jibek?

Jibek. Men eshteńe degenim joq.

Kúlshe. Betine qaraýǵa da júzim shydamaıdy. (Oraz ben Qurmash shyǵady, qyzdardy ańǵarmaıdy.)

Qurmash (aınalaǵa súısine qarap). Qandaı gúl-gúl jaınap ketken! Tabıǵat ta erekshe ásemdikke bólengen.

Oraz. Aqynbysyń degen, dúnıege jańa kelgen adamdaı beıqam bolyp turǵan túrin. (Kúlip.) Instıtýtty bitirip, kóńildi bir tyndyrdyń. Aınalanyń bári kózińe kúndegiden ózgeshe kórinip turǵany sodan bolmasyn?!

Qurmash. Joq, tabıǵat bir tamasha nárse ǵoı, Oraz! Munyń ómirine tereń boılap, syryna qana bilseń, talaı qyzyqqa batasyń. Myna túrli tústi gúldi qarashy! Ne degen ǵajaıyp ómir! Ne degen ásemdik! «Ker meni, uq meni!» dep árqaısysy kúlim qaǵyp turǵan joq pa..

Oraz. Tabıǵat! Gúl. Sóz be eken sol da! Sulýlyqty gúlden izdeme! Myna menen izde!

Qurmash. Sulýlyqty izdemeý kerek. Janmen uǵyp, kóre bilý kerek. (Jibek ornynan turyp jaqyndaıdy.)

Jibek. Gúl bitkenniń bári birdeı jaqsy bola ma eken?

Oraz. Al, gúl qumar jigit, jaýap ber!

Qurmash. Joq, Jibek! Onyń da jaqsy, jamany bolady. (Bir qyzyl gúldi alyp.) Máselen, mynaý eń jaqsy gúl. (Usynady. Jibek alyp ıiskeıdi.)

Jibek. Isi tamasha eken!

Oraz. Isi tamasha bolsa, qoldan túsirme!

Jibek. Súıteıin be?

Qurmash. Kókirekke taǵyp alsa múlde kelisedi. (Óz qolymen Jibektiń kókiregindegi tós qaltasyna qystyrady. Nazym keledi.)

Nazym. Qyz kókiregine qyzyl gúl qonypty ǵoı. Kimniń júregi desem eken muny?

Oraz. Qyz qaltasynda meniń júregim júrmeıtini ózińe málim ǵoı. Demek, túsinikti shyǵar.

Jibek (jymıyp). Bul qurǵyrdyń máni bolýshy ma edi?

Nazym. Qyz kezimizde solaı sıaqty edi. Endi umytyp ta qalyppyn. (Bári kúledi.)

Jibek. Báriń de búgin ázilshil bolyp ketipsińder ǵoı.

Nazym (baısaldy pishinmen). Syılasqan oryndy ázilge ne jetsin. Saǵynamyz ǵoı áli bir-birimizdi.

Oraz. Basqannan kóri, ásirese, Káshkendi saǵynamyn ǵoı deımin. Men barǵan mektepten ondaı aqyn tabyla qoıady deısiń be.

Nazym. Kúl-kúlme, Káshken jaman joldas pa. Onyń da saǵyndyratyn jaqsy qylyqtary bar. (Káshken kiredi.)

Oraz. Mine, myqtynyń ózi de keldi.

Káshken. O dostar, dostar! Senderdiń qadirleriń endi shyǵa bastady ǵoı!.. Aı, qudaı biledi, sendersiz men júre alatynyn, tegi. İshim pysyp, ólip qalatyn shyǵarmyn...

Oraz. Ásirese, meni saǵynarsyń, bálem!

Káshken. Qoı, seni saǵynýshy ma edim men!.. (Qushaqtap silkileıdi.) Oılasam, kúlkim keledi. Qandaı albyrt, qandaı ańqaý edik!.. Ne istemedik biz...

Oraz. Ásirese Kúlshe men sen ǵoı...

Káshken. Biz shyryq buzsaq, sender jónge saldyńdar. Osynyń ózi bir tamasha ómir emes pe! Áıtsede, Nazym, senen keshirim suraýǵa tıispin.

Nazym. Qoı, Káshken, ol ne degeniń? Dostyq nıetpen aıtylǵan artyq-kemdi sóz úshin kinálasyp jatqanymyz kelispes. Ótken isimizden árqaısymyz da azdy-kópti sabaq aldyq. Sonyń ózi qaıda jatyr.

Káshken. Aıtqandaı, esim shyǵyp júrip umytyp ketippin ǵoı, sheshemniń kóńili shat pa? Óziń eshnárse dediń be?

Nazym. Ne deıin, aýrýhanadan shyqqanynyń ózi keshe ǵana... (Basqa stýdentter keledi.)

Oraz. Jigitter men qyzdar, stolǵa jaqyndańdar!.. Otyryńdar. (Jurt otyrysa bastaıdy.) Kúlshe, sen nege otyrmaısyń? (Kúlshe otyrady. Profesor, dekan kiredi. Stýdentter ornynan týrady.)

Ivan Ivanovıch. Otyryńdar, shákirtterim, quttyqtaımyn bárińdi de! (Otyrady. Baljan kiredi.)

Baljan. Amansyńdar ma, balalarym?

Ivan Ivanovıch (Baljanǵa). Kileń jastyń ortasynda otyrǵan qandaı jaqsy, á? Shynyńdy aıtshy, jasaryp ketken joqsyń ba? Taǵy da bir qarap ótshi myna jas azamattardy.. Otyz jyl boıy osyndaı adamdardyń arasynda bite qaınap kelemin. Boıdaǵy bardy osylardyń júregine egýdemin. Al, bular da meniń qart júregime jańa kúı, jańa kúsh quıdy. Men úıretýshimin, ári úırenýshimin.

Dekan. Siz, Ivan Ivanovıch, bárimizdiń oıymyzdaǵy sózdi oryndadyńyz. Jas ómir bizdiń qaı-qaısymyzǵa da bolsa, kóp nárseni úıretkenin bárimiz de maqtanyshpen aıta alamyz...

---