Tyńdaǵylar
ÁTTEŃ...
...Kún sýyq edi. Qarly jaýyn sebelep quıyp turdy. Jumystan sharshap shyǵyp, onyń ústine bir ispen uzaq otyryp shuǵyldanyp kóp talyǵa qatty uıqyǵa ketken Vaná Podolskıı, kenet shoshyp oıandy. Ol alǵashqyda óziniń qaıda jatqanyn boljaı almaı, biraz oılanyp qaldy. Kórpesi sý-sý, ózi ábden tońǵan, uıqyly kózimen jan-jaǵyna qarady. Qap-qarańǵy tuńǵıyq dala. Dáneńe kórinbeıdi, eshbir dybys ta sezilmeıdi. Kúndiz eńbek mýzykasyn bir tynbastan saıabyrsyz taratyp baqqan alqap uıqyǵa ketken. Vaná aqyryn qozǵaldy. İńirde shatyrda jatqany esinde. Óziniń dalaǵa qalaı shyǵyp qalǵanyna tańdandy.
Qandaı kúsh muny dalaǵa shyǵardy? Ol qolymen aınalasyn qarmana bastady da, uıqyly kózimen shatyrdyń irgesinen syrtqa shyǵyp qalǵanyn endi uǵyp, kúlip jiberdi. Jalma-jan kórpesin kótere, atyp turyp shatyrdyń esiginen ishke kirdi.
— Bul kim? — dedi bir daýys.
— Men. Podolskıı.
— Ne ǵyp júrsiń?
Vaná bolǵan oqıǵany aıtýǵa yńǵaısyzdandy da:
— Jaı, — deı saldy.
Daýystaǵan adam sirińke shaqty.
— Kórpeńe jol bolsyn?..
Bul sovhozdyń bas mehanıgi Vladımır Kýzmıch Afanasenko edi.
Vaná úndemesten, ornyna kelip qısaıdy.
— Bilemin, bilemin, — dedi Afanasenko, — ondaı oqıǵa keshe túnde mende de bolǵan...
Ekeýi de kúldi.
Vaná bul túni qaıtyp uıyqtaı almady. Muzdaǵan denesin jylytpaq bolyp qasynda jatqan kórshisine tyǵyla túsip, kózin de jumdy. Biraq bul da kómektespedi. Basyna neshe túrli oılar kelip, eki jaǵyna kezek dóńbekshýmen jatty. Mana uıqy qysyp tez umytqan, janyn túrshiktirgen qolaısyz oqıǵa endi qaıtadan esine túsip, kóz aldyna kóńilsiz kartına jaıyldy...
Osydan eki-úsh kún buryn sovhoz komsomolesteriniń jınalysy ótkizildi. Osynda muny komıtetke sekretar etip saılady. Jınalys sońynda bastaýysh partıa uıymynyń sekretary Kalenıch ony alyp qalyp:
— Al Podolskıı joldas, iske kiris. Sovhozdaǵy negizgi kúsh te, júmysshylardyń kópshiligi de jastar. Alda solarǵa súıenip, solarmen jumys isteıtin bolamyz. Sondyqtan komsomol uıymyna artylatyn mindet te zor. Sender jumysty jaqsy isteseńder, mindet oryndalady. Nashar isteseńder, jumys aqsaıdy. Osy esinde bolsyn.
Sol jumys birinshi kúni-aq aqsady.
Kóktemniń qarasýyǵy jańa kelgenderdi qýsyryp jiberdi. Vagonshalarǵa jurt syımady. Al shatyrlar pana bolyp jarytpady. Onyń ústine bir jaǵynan tamaq ta mazalady. Ómiri jan baspaǵan tuldyr dalada ashana, nan pisiretin oryndar salyp alý men júmysshylardy azyq-túlikpen jabdyqtaýdyń ózi de úlken qıyndyqqa tústi. Keıde aq boran soǵyp, keıde qarly jaýynǵa aınalyp, qubylyp turǵan kóktem aıynda jolsyz túkpirge aýdannan, oblystan azyq-túlik, qural-jabdyq jetkizý ábden- aq ábigerledi. Jas kollektıvtiń aldynda: «jumysty eń aldymen neden bastaımyz?» — degen suraq turdy. Munyń jaýaby qysqa boldy.
— Úı salamyz...
Úı salmas buryn áýeli panalaıtyn jer úıler ornatý qajet edi. Bul jumysqa alǵashqy kúnderi jurttyń bári jumyldyryldy Mehanızatorlar da, jaı jumysshylar da, keńse qyzmetkerleri de qoldaryna kúrek- saıman alyp jabyla jer qazdy.
Mine, osy jumysta keıbireýlerden shı shyqty.
Keshe eki jigit jumysqa shyqpady. Olarǵa Podolskıı ózi keldi.
— Bularyń qalaı?
— Bul sol. Biz munda jer qazýǵa kelgenimiz joq.
— Ne, ne?
— Men radıspin.
— Men traktorıspin...
— Óz mamandyǵymyzdy bersin. Sovhoz basshylarynyń bul istep otyrǵany qylmys. Biz týra Moskvanyń ózine jazamyz. Kadrdy bulaı paıdalaný degen baryp turǵan tóreshildik, nemquraıdy qaraýshylyq. Bul, aıta berseń adamdy qorlaý...
— Já, jetti, — dedi Podolskıı túsin sýytyp, ásheıinde bir túrli móldirep turatyn súıkimdi kókshil kózi ot shashyp, qaımyjyqtaı juqa erinderi onan saıyn jymyrylyp, kórinbeı ketti de, bozǵyl betine kúp- kúreń qan oınap shyǵa keldi. — Kimge kerek mundaı qurǵaq demagogıa? Dál qazir mamandyq tańdap jatatyn ýaqyt pa? Qaıda adam kóbirek kerek bolsa, sonda baryp jumys isteý qajet bop turǵan joq pa?..
— Jaraıdy, sekretar, úgitke toqpyz...
— Men úgittep turǵanym joq. Men shynymdy aıtyp turmyn. Sovhozdyń irgesin salyp, tehnıkamen tolyq jabdyqtalǵansha basqa qaýyrt jumysta bola turmasqa shara joq. Osyny uǵý kerek. Sender basqadan artyqsyńdar ma, nege qaramaısyńdar, áne, anaý adamdarǵa. Onda neshe túrli maman júr. Al, olar sender sıaqty qurǵaq zań soǵyp, qıyndyqtan bas tartyp otyrǵan joq, belsheden saz keship, jumysta júr.
Osyny aıtty da, jer úı ornatyp jatqan adamdarǵa Podolskıı qadala uzaq qarap turdy. Tý dalada jańa ómir jasaýǵa jan-tánimen berilgen sol tamasha adamdardyń yntymaǵyna mynalar da bir kóz tiksinshi, múmkin, oı túser dep ol ádeıi nazar aýdardy. Alaıda, jan sala qımyldaǵan eńbek erlerdiń isi álgi ekeýine tıtimdeı de áser etpedi. «Bizge óz mamandyǵymyz kerek», — degennen jazbady olar.
Podolskıı úgittep te, renjip te, jaýapkershilikti ózderine arta tilek etip te kórip edi, onysynan eshteńe enbedi. Lajy taýsyldy, eshqandaı yqpal jasaı almady. Munysyna qatty qynjylyp, ózine yza da boldy. Aqyrynda: «Keshki saǵat 8 de Komıtetke kelińder. Sendermen sonda sóılesemiz», degendi ǵana eskertip, ishteı kúıinip, ishteı býlyqty.
Aıtylǵan ýaqytqa bular kelmedi. Komıtet músheleri kútip- kútip, úılerine tarady. Podolskıı komsomolesterdiń esep kartochkasyn rettep, olar ketken soń da uzaq otyrdy.
Bir kezde esik jaqtan tyqyr estildi. Kúndizgi radıspin deıtin jigit keldi, iship alǵan, qyp-qyzyl...
— Iá, Gorshkov, Komıtetke nege kelmediń? Joldasyń qaıda?
— Nemenege kelemiz?
— Sen komsomolessiń ǵoı, ony bilemisiń?
— Bolsam qaıt deısiń?
— Sendeıdi komsomol tártipke shaqyrady.
— Tártipke shaqyrǵanda, ne isteısiń?
Osy sıaqty kıkiljiń sózdermen Gorshkov ilip-shalyp, adamsha sóılesýge ılikpeı qoıdy. Podolskıı oǵan daýsyn kótere: «Sen óziń qaıda ósken, qaıda tárbıelengen jansyń?.. Mundaı ton moıyndyqty, turpaıylyqty saǵan kim úıretti? Komsomoles degen» deı bastap edi. Anaý sózin bólip:
— Ne. sony aıtshy, — dep shap etip, betten aldy.
— Maǵan ba, maǵan keregi, — dedi Podolskıı onyń kózine kózin qadaı sustanyp, — sendeılerge komsomoldyq ardaqty atty kirletpeı...
Anaý taǵy da kıip ketti.
— Qorqyttyń sen meni!.. Komsomoldan shyǵarmaq ekensiń ǵoı, Al shyǵara ǵoı.
Podolskıı onyń kózine taǵy bir qadala qarap, ishki dúnıesin barlady. Bul adamnan eshqandaı jan tolqyny sezilmeıdi. Uıalý, qınalý, kúıiný degenniń lebi de joq, dúleı keskinde, qatygezdenip, melshıip turdy.
Sekretar shoshynǵandaı, óńi buzylyp sala berdi. Aldynda komsomoles emes, áldeqandaı adam pishindi, jırenishti birdeńe turǵandaı, óne boıy shymyr-shymyr etti.
Budan keıin aýyzǵa sóz de túspedi. Jırenishti jan kóz aldynan ketkenshe asyqty.
— Ket! — dedi bir aıtqan sózi...
...Osy bir adamsymaq Podolskııdiń dál qazir kóz aldyna kep turyp aldy. Onyń sol bir sazarǵan sumpaıy turysy qanyn qaınatyp, tońǵan denesin onan saıyn titirkendirdi. «Mundaı da arsyzdar bolady eken-aý» dep oılady ol. — Kim jiberdi eken munda?..» Mundaıdy ol ómir boıy birinshi ret kórýi edi...
— Vaná, sen áli uıyqtaǵan joqsyń ba? — dedi Afanasenko onyń dóńbekship jatqanyn sezip.
— Uıqym kelmeıdi, Kýzmıch.
— Súıgen qyzyńdy saǵynyp jatyrsyń ǵoı, á? Áı, jastyq jastyq!..
Afanasenko Podolskııden nebary toǵyz jas qana úlken, 1925 jyly týǵan jas jigit bolsa da, úı- semásy barlyqtan ba, Podolskııler aldynda ózin «qart» esepteıtin. Mineziniń baısaldylyǵy ma, álde egdelikti, aǵalyqty, aqylshylyqty kórsetetin boıynda bir erekshe qasıeti barlyqtan ba, sovhozdaǵy úlken de, kishi de oǵan izetpen «siz» dep sóıleıtin de, ylǵı Kýzmıch dep ataıtyn. Munda bir ózimsingendik, jaqyndyq, jaqsy kórgendik seziletin edi. Sol Kýzmıch Vanáǵa da qadirli aǵa edi.
— Ol da bar, — dedi Vaná kúrsinip.
— Áli hat joq, pa?
— Joq.
— Shynynda da qıyn eken, dostym...
Vanányń kúrsinetin jóni bar-dy. Donbastan ózi tilenip, osynda, tyńǵa attanarda súıgen qyzy Nadámen kezdese almady. Qazaqstanǵa bulardy oblys ortalyǵy — Stalıno qalasynan attandyrdy. Sonymen ózi men Nadá turǵan stansıaǵa bular joldan soǵýǵa týra keldi. Stalınodan Nadáǵa telegramma berdi, biraq Nadá qarsy almady. Aldynan shyqqan joldastary onyń nege kelmeı qalǵanyn bilmedi. Júregimen júregim jalǵasty degen jan jaqyny, eń aıaýly adamy alys jolǵa shyǵarmaı, qaıyrly sapar tilemesten habarsyz qalýy jigittiń janyna qatty batty. Bul oǵan óte túsiniksiz jumbaq edi. İzgi mahabbat, tátti armandar lezde umyt bolǵandaı, qyz osy bir ǵana isimen súıgen jigitiniń kóńiline umytylmas qaıaý saldy. Týǵan jerden jigitimiz muńaıyp attandy da, týǵan jerge alǵashqy hatty muńaıyp jazdy. Onyń ústine sol bir haty jaýapsyz, áli kúnge habar-osharsyz ketip barady...
— Ómir degen qıyn eken, Kýzmıch, — dedi Vaná aqyryn kúrsinip.
— E, Vaná, Vaná! Qıynshylyqtyń bári de ýaqytsha nárse...
— Joq, men mundaǵy turmysymdy aıtpaımyn... jalpy, — dedi de, Vaná bógelip qaldy.
— Úı de salamyz. Nadádan da hat alamyz. Ony tyńǵa shaqyratyn da bolamyz. Vaná! Saspa, dostym.
Kýzmıchtiń daýsynan beıne jas balany ýatyp otyrǵandaı bir áldı sezildi. Buǵan Podolskıı ishinen renjidi... Men bir raqat izdep kelgendeı munysy qaı ýatý?.. Nadámnan jaqsylyq habar jetse sýyq shatyryń da, syzdy jer úıiń de maǵan záýlim saraıdaı kóriner edi. Átteń!..
PARTORG
Gorshkovtyń oqıǵasyn Podolskıı erteńine Kalenıchke aıtýǵa keldi. Kalenıch jańa ǵana bitken, ishi áli syrlanbaǵan sýyq keńseniń bir bólmesinde kónetoz malaqaıyn basa kıip, shylymdy ústi-ústine soryp, tunjyrap otyr eken. Óni juqa, qabaǵy qatyńqy osy júdeý adamnyń minezin Podolskıı tek sońǵy kúnderi ǵana ańǵara, bile bastaǵan edi. Shynyn aıtqanda, bul alǵashqy kúnderi oǵan ishteı renjip te júrdi. Tuıyq, ashylyp sóılemeıdi, jarqyldap kúlmeıdi, ózin ylǵı jabyrqaý adamsha tomaǵa-tuıyq ustaıdy. Podolskııdiń uǵymynda: partorg aqjarqyn, halyqqa juǵymdy, óte kóńildi adam bolýǵa tıis sıaqty kórinetin. Al partorg degenimiz de adam ekenin, olardyń da árqaısysynda ózindik minez, ózindik daralyq bolatynyn Vaná esepke almaıtyn. Ras, partıa ókili eken, ol basqadan ustazdyq qasıetimen joǵary turýǵa tıis. Jurtsha sezinip, qarapaıym jurtsha tirshilik etý degen onda bolmasqa kerek...
Kalenıchtiń minezine Podolskıı júre kele túsindi, dálirek aıtsaq, úırendi. Osy kóp sóılemeıtin, tuıyq adam jumysshylarǵa, ásirese, komýnıserge kóp uzamaı- aq unady. Qaıda barsa da, oǵan degen bir qurmet baıqalady. Onyń boıyndaǵy qasıetti de Podolskıı endi kóre bastady. Bul adam úndemeı júrse de (kerek jerinde, árıne, úndeıdi), isti tyndyra júredi. Podolskıı onyń ańǵarǵyshtyǵyna, sezgishtigine tań qalady, qaıda kemshilik bolsa, áldeqandaı is ornyna kelmeı jatsa, basqadan buryn oǵan úndemeı júrip sonyń kózi túsedi. Ásirese, adamdar múddesine degende jandy salyp jiberedi... Onyń ústine bul adam ómiri eki sóılemeıdi. Aıtsa, oryndaıdy. Basqalardan da sony talap etedi. Ári ádil, ári týrashyl minezi de qyzyqtyrady. Eshkimniń ajaryna, mansabyna qaramaıdy, kemshiligin betine aıtady da, durystyqty silteıdi... Podolskııdiń uǵymymen aıtqanda bul tuıyq adamǵa osy qasıetteriniń ózi-aq qurmet ákelgen edi...
Sol syrminez bola bastaǵan qadirli adamynyń aldyna kep, Podolskıı bógelip qaldy. Onyń ishteı qatty kúıinip otyrǵanyn kórdi. Muny ol tartqan shylymynan baıqady. Ashýlanǵanda, jumystan bir aqaý taýyp, renjigende ıakı bireýge qatty keıigende malaqaıyn basa kıip, shylymdy ústi-ústine tartatyn Kalenıchtiń ádeti edi...
Birdeńe aıtqysy kelip bógelip turǵan Podolskııge ol ózi burylyp:
— Nemene, Vaná? — dedi.
Podolskıı ótken túngi oqıǵany aıtty.
— Iá, endi ne isteý kerek dep oılaısyń? — dedi ol munyń ózine qadalyp.
— Sizben aqyldasa keldim... Menińshe, ony komsomoldan shyǵarý kerek qoı deımin.
— Nemenesin shyǵarasyń, — dedi ol sýyq jymıyp, — ol degen komsomoles ne eken? Bireýlerdiń ashyq, aýyzdyǵymen bıletti qolyna kezdeısoq túsirip alǵan bir sum ǵoı... uqtyń ba? Dereý ómir tarıhymen tanys. Kim bolǵan? Ne istegen? Bil. Maǵan sodan keıin kel. Sóz, is sıqyna qaraǵanda bul jastaıynan teris jolǵa túsken, qylmysqa úırengen, tirshiligi las, bizge kezdeısoq tap bolǵan jat element. Ádette, mundaı tarıhı uly iste jolbıkeler de kezdesedi. Olardy kezinde kórip, kezinde áshkerelep otyrmasa bolmaıdy. Saý organızmge ondaılar ý sebedi...
— Tez taıdyrý kerek qoı...
— Taıdyrýdy qoıa tur. Aıttym ǵoı áýeli bil, kim eken? Qoldanatyn sharamyzdy da onyń kim bolǵany sheshedi...
Budan keıin Kalenıch Podolskııge ár komsomolesti jeke- jeke zerttep, bilip otyrý, olardyń kelgen uıymymen hat jazysyp, pikirlesip turý qajettigin, al biraq komıtet mundaı jumyspen shuǵyldanbaı otyrǵanyn, alda bul másele umytylmaýyn eskertti.
Podolskıı ketken soń da Kalenıchtiń aýzy shylymnan bosamady. Densaýlyǵy nasharlyǵyna qaramastan, shylym ózine óte zıan ekenin bile tura, osyndaı keıigende, kúıingende, ol amalsyz papırosqa júgiretin. Muny óziniń bir úlken kemshiligine sanaıtyn... Bul, shynynda da solaı edi..
Ol búgin joǵary mekemelerdiń birine keıip, tútigip otyr. Buǵan sebep bolǵan jumysshy komıtetiniń predsedateli Fedor Petrovıch Martynenko. Jańa kollektıv qurýda komsomol uıymy men kásipshiler odaǵy, bastaýysh partıa uıymyna, dıreksıaǵa úlken tirek bolatynyn esepke ala otyryp, bul uıymdardyń dereý iske kirisýin talap etken. Komsomol uıymy eptep qozǵala bastaǵan sıaqty. Al kásipshiler odaǵynyń sovhozda bar-joǵy áli sezilmeıdi. Osyny ańǵarǵan Kalenıch sońǵy kúnderi Martynenkonyń óz basyn zertteýdi kolǵa aldy. Onyń uqqany mynaý boldy: bul kásipshiler odaǵynyń jumysy degen ne ekenin bilmeıtin, óte olaq qyzmetker. Bul biraq, áldeqalaı bireý emes, partıamyzdyń shaqyrýyna jaýap retinde ortalyq mekemelerdiń bir jibergen «qaıratker» bolatyn. Osyndaı jaýapty jumysqa bul sıaqty is bilmeıtin, kásipodaǵy jumysymen tanys emes joldasty jibere salýy, saıyp kelgende, Sentábr Plenýminiń qaýlysyna, tyn kóterý, jańadan sovhoz qurý máselesine ortalyqtaǵy keıbir joldastardyń ózi nemquraıdy qaraýshylyǵynan týǵan jaýapsyzdyq edi. Kalenıch, mine, osyǵan kúıindi. «Osyndaı jaýapsyzdyq qashan quryr eken?! Pálendeı maman bóldik dep shetke qaǵylǵandardy jibere salý joıylmaı, biz selolyq jerdiń mádenıetin kótere alarmyz ba?»
Martynenko keldi. Ol keshe jınalys ótkizýge egis basyndaǵy traktorısterge ketken. Kalenıch, mine, sony kútip otyrǵan.
— Fedor Petrovıch, qalaı, brıgadalarda jınalys ótkizdińiz be?
— Joq, ótkize almadym.
— Nege?
— Adam jınalmady...
Martynenkonyń bul ekinshi ret sátsiz qaıtyp oralýy edi. Ótken joly da osyndaı syltaý aıtyp, egin basyna bir túnep qaıtyp kelgen.
Kalenıchke oı keldi. Bul ózi kásipodaqtarynyń jumysyna olaq bolǵanymen bylaıynsha baısaldy, ar-uıaty bar adam.
Onyń ústine maman, agronom. Jumysta kóz boıaýshy deýge de bolmaıdy. Al odan jumysty qanshama qur talap etkenmen eshteńe ónetin túri joq. Munda bir sebep bar. Bul sebepti qalaıda bilý qajet. Osylaısha uıǵarǵan Kalenıch oǵan mynany aıtty:
— Jaqsy, Fedor Petrovıch, siz búgin jınalysta sóıleıtin sózińizge daıyndalyńyz. Erteń egis basyna ekeýmiz baramyz.
Erteńine brıgadalarǵa, aıtqanyndaı- aq ekeýi keldi.
Jurt jınaldy, jınalys bastaldy. Amal bar ma, Martynenkoǵa sóıleýge týra keldi. Kalenıch ózi oılaǵan maqsatyna jetti. Onyń nege jınalys ótkizbeıtinniń sebebine endi qandy. Baqsa, bul joldas kásipodaqtyń jumysynan eshteńe bilmeıtindigi bylaı tursyn, tipti eń aıaǵy jınalysty qalaı ótkizý, qalaı basqarý kerektiginen de habary az eken. Osydan baryp, jınalys ótkizýge, jurt aldyna shyǵyp sóıleýge júregi daýalamaı, qaradan qarap júrip qysylatyn bolǵan. Muny aıtýǵa arlanǵan...
Bir kúni ol birinshi ret top aldyna sóılep, jınalysty basqardy. Birte-birte kádimgideı erkin sezinip, ózin burynǵydan edáýir pysyq ustady. Bul oqıǵadan keıin Kalenıch ony sovhoz basshylarynyń bir otyrysynda qatty qorǵady. Ony bosatý kerek degende ol qarsy boldy. «Úıretemiz, tárbıeleımiz» dedi ol. Úıretý, tárbıeleýdiń basy jańaǵy edi.
Komsomol komıteti jóninde Kalenıch qatelesken edi. Jalpy alǵanda, komıtet jumys isteı bastaǵanmen, biraq. naǵyz óz dárejesinde qyzmet atqarýdan áli alys edi. Bul sekretardyń tájirıbesizdiginen nemese onyń bul jumysty qosymsha qyzmet retinde atqarǵandyǵynan ǵana emes, munyń odan basqa da eleýli sebebi bar-dy.
Komıtettiń quramyn saılarda Kalenıch te qatysty. Komsomolester quramǵa ózderi biletin, qolynan is keledi degen joldastardy usynyp jatty. Sonymen qatar isi, minez-qulqy áli tanys emes, tek sózi, júris-turysy pysyq keıbir komsomolesterge de senim kórsetildi. Sózge usta pysyqtyń bári isker bola bermeıtinin, ataq qumar, mansapqor keıbir qýlar sondaıda sulý sózimen kórinip qalýǵa tyrysatynyn jastar seze bermese de, Kalenıchtiń bilýi yqtımaldy. Biraq bilgenmen basqa lajy bolmady. Úndemegenderdiń ishinde ne jatqanyn ańǵarý qıyn edi, sondyqtan eti tiri, júris-turysy shıraq degen bireýler komıtettiń quramyna etti. Mundaıdyń kandıdatýrasyn Kalenıch te qostap, uıymdastyrý komıtetine óz pikirin bildirdi. Partıa uıymynyń ókili quptaǵan soń komsomolester bir aýyzdan qostap áketti.
Bilmeýdiń saldary keıin bilindi. Komıtetke ótkenderdiń ishinde tek syldyraǵan sózge ǵana usta, iske olaq, aıqaıǵa, daýryǵýǵa qumar, kózge túsýdi, jumys istegen túr kórsetip, bosqa júrýdi jaqsy kóretin berekesiz jalǵan belsendiler kezdesti. Alǵashqy bir májiliste- aq bul ańǵarylyp qaldy. Másele sheshýde komıtet múshelerinde birlik bolmady. Biriniń pikirine ekinshisi qarsy shyǵyp, qulaq aspady. Munyń aıaǵy komıtettiń bedelin túsirýge bet aldy...
Bul jaǵdaıdy birinshi ańǵaryp, birinshi daýys kótergen qatardaǵy komsomolester boldy. Olar jınalystarda komıtettiń jumysyn synǵa alyp, jeke músheleriniń basyndaǵy «keseldi» batyl kórsetip, batyl emdedi. Aqyrynda komıtetten mundaıdyń bir-ekeýin ketirýge deıin másele qoıyldy... Komsomolesterdiń talaby oryndaldy. Komıtet músheleri irikteldi.
BAEV
Sovhozda barlyq salada jumys qyzdy. Ár jaqty, úrtis istiń qarqynyn sýytyp almaý maqsatymen sovhoz basshylary mindetti bólip alysty. Dırektor Baldın jalpy basshylyq ústine eń basty ýchastokty — qurylys materıaldaryn aldyrýmen shuǵyldandy. Al qurylys salýdy basqarysý qurylys ınjeneri Rjovqa tapsyryldy. Bas agronom Týpalov jermen, egispen, Afanasenko tehnıkamen aınalysty.
Bul kúnderi sovhoz ornaǵan alqaptyń kórinisi de ózgergen edi. Ásirese, dala jańa bir kelbet taýyp, burynǵy aqtańdaq bozǵylt jondar ornyna jeldi kúngi teńiz beti sıaqty tolqı buıralanǵan qap-qara, tup-tutas joıqyn keńistik paıda boldy. Bul qara buıra keńistik kún saıyn aýmaǵyn úlkeıtip, Novosıbır oblysynyń shekarasyna qaraı sozylyp ketti. Bir jerden emes, ár jerden soqa tıip, osylaı qanat jaıǵan egistik keleshek baılyqty elestetip, tyń kóterýshi erlerdiń óz eńbegine degen senimin kúsheıtti.
Sol kóterilgen tyńǵa kóz tastap, kóńildi bir pishinmen adymdaı basyp kele jatqan Týpalov, kenet, qabaq shytyp, kilt toqtady. Bul kileń komsomol jastardan jaqynda ǵana qurylǵan 4 brıgadanyń jyrtyp júrgen ýchastogi bolatyn.
Basqalarynda jumys áldeqashan qyzsa da, bul brıgadanyń egistegi tarıhy jańa ǵana bastalǵan edi. Alǵashqyda traktorlar tolyq jetkizilip úlgermegendikten bul brıgadanyń músheleri buǵan deıin úı salýmen aınalysyp kelgen. Pavlodardan taıaýda traktor alyp qaıtqam soń ǵana olar tyńǵa birinshi ret soqa saldy...
— Baev, beri kel, — dedi Týpalov brıgadırdi shaqyryp...
Alasa boıly, jaǵy sopaqtaý kelgen, keıin qaıyrǵan qońyr shashy ájim túsken soń mańdaıynan, eki samaıynan alystap ketken, kelte muryn, qara tory jas jigit aıaǵyn asyqpaı basyp agronomnyń qasyna keldi.
— Munsha saıaz jyrtýǵa bola ma? Nemenege kerek bul? dep Týpalov jyrtylǵan jerden kóz almaı keıistik bildirdi.
— Soqa almaı jatyr, Ivan Nıkıtovıch.
Brıgadırdiń daýsynda yńǵaısyzdanǵandyq bolsa da, úni kúıbeńsiz nyq shyqty.
— Mine, qyzyq. Soqa almady dep jerdi qur aıǵyzdap shyǵý kerek pe. Kóteredi ekenbiz tyndy!..
— Jer aıǵyzdalmaıdy, tilinedi! — dedi Baev, sóz saptaýyna qaraǵanda aıtýynda áldeqalaı zil bar-aý dep qalar edińiz. Al, rasynda, ondaıdan záredeı de belgi joq-ty. Ózimen-ózi sóılesip turǵan adamdaı bappen, senimmen ol muny oılanyp aıtty.
Týpalov Baev syryna edáýir qanyq-ty. Onyń traktorıstik ónerin ózi biledi, al adamgershiligi, eńbek súıgishtigi, uıymdastyrǵyshtyǵy, tártiptiligi jer úı qazýda, úı salýda aıqyn kóringen. Bul bastaǵan traktorıster alǵashqy qıyn kúnde keremet tózimdilik kórsetken, biren-saran taısaqtaǵandarǵa yqpal jasap, eńbekte uıtqy bolǵan. Sondaı sanaly adamnyń jumysynan aqaý tabylýy Týpalovqa bir jaǵynan aýyr tıse, ekinshi jaǵynan onyń jańaǵy qorǵasyndaı salmaqty sózin estip oılanyp qaldy.
— Jumysymyz óz kóńilimizge de qonbaı jatyr. Taıaý kúnde bir ózgerister jasarmyz dep oılaımyz, — dedi Basv óz oılaǵanyn kelte qaıyryl.
— Ýaqyt ótip barady, Baev...
Agronom budan keıin úndemesten ilgeri ketti. Taǵy da min tabar ma eken, degen adamsha Baev odan kópke deıin kóz almaı, uzaq turdy. Týpalov qaıtyp burylmady. Baev odan kóz almaǵan kúıi traktorısterge qaraı aıandady.
Ivan Petrovıch Baev jasy áli otyzǵa jetpese de, kórgeni, bilgeni, bastan keshirgeni kóp, eńbekte, ómirde ábden ysylǵan alǵyr jigit edi. Onyń bul qasıetteri syr- minez adamdy bylaı qoıyp, birinshi kórgen, beıtanys adamnyń ózine de birden ańǵarylar edi. Bul adammen tez úılesetin, aqjarqyn, kishipeıil jan. Odan áńgime tyńdaýdyń ózi sondaı qyzyqty. Eger dámdes bop, sóılese qalsańyz, talaı qyzyq áńgimege qandyrady jáne tyńdaýshysynyń kóńil kúıin uǵa otyryp aıtady.
Sizdi qyzyqtyrmaıtyn jaılardan attap, túıindi oqıǵadan keregin oıyp alady. Onyń ústine áńgime qyzyqty bolsyn dep orynsyz ásirelemeı, aspaı-saspaı, kókeıińizge qondyra jaı ǵana bappen baıandaıdy.
Osyndaı sabyrly, oıly ozyq jigittiń jeke ómirinde kóp qaıǵyly jaılar bar edi. Ákesi Otan soǵysynda qaza boldy, úı ishi soǵys jyldarynda fashıs basqynshylardyń ýaqytsha tepkisine túsip, kúızeldi. Biraq er soldatty bul da jasytpady. Birtindep sol qaıǵylar umytyldy. Bir ǵana, bir ǵana qaıǵy umytylmaı keledi. Bul bóbek qaıǵysy, jar qaıǵysy. 1951 jyly Baev jar súıdi, úılendi. Keıin náreste kórdi... Biraq bul qýanysh uzaqqa barmady. Súıisip qosylǵan adamymen aralary birtindep sýyp, aıaǵy ajyrasýmen tyndy.
— Nelikten bulaı boldy? — degen suraqqa Baev oılana, qınala otyryp jaýap beredi.
— Bul qıyn suraq. Mundaıda kisi ózin kinálymyn dep eseptemeıdi. Baqytsyz semádaǵy baqytsyzdyqtyń basqaǵa jete, uǵyla bermeıtin túrli-túrli sebepteri bolady. Ony qazbalap, «men solaı edim, ol bulaı bolyp shyqty» dep kinány sergite aýdaryp jatýdyń da reti joq. Tyńdaýshy seniń óz aýzyńnan estip otyrǵandyqtan, mundaıǵa onsha ılana da bermeıdi... Sondyqtan qalaı deý kerek?.. Kim bilsin, múmkin, Semá qura almaǵan kiná mende shyǵar?.. Múmkin... Áıteýir tózip bolmas aýyr jaǵdaıǵa, taýsylmas kıkiljiń, kirbiń qarym- qatynasqa ushyraýym anyq... Bárin de, bárin de búldirgen áıelimniń ógeı sheshesi. Alǵashqy shataq ta sodan týdy. Aramyzǵa ot ta sonyń qyrsyǵynan tústi. Bul ózi uzaq jyr... Kóńilsiz jyr...
Jaıshylyqta áńgime aıtqandaı murtynan jymıa bir kúlip qoıyp, ıa bir maqalmen, ıa bir tapqyr sózben áńgimesin tuzdyqtaı otyratyn ádetin buzyp, ol bul sát tunjyrap tómen qaraıdy. Ylǵı kúlki baıqalyp turatyn dóńgelek qońyr kózderiniń aıasyna qaıǵy tolyp, edáýir únsiz otyryp qalady. Ókinishti qaıǵy men saǵynysh júregin qosyla eze túskendeı aýyr kúrsinedi.
— Áıelińiz jazyqsyz bolsa, qaıta qosylý kerek qoı.
—- Men sondaı tileımin. Ol kónbeıdi... sheshesi kóndirmeıdi...
Siz ómiri kórmegen, bilmegen alystaǵy, sonaý Moldavıadaǵy beıtanys jarǵa renjısiz. Mynadaı tamasha adamdy júdetip, jastar júregin uqpaıtyn ózimshil, qatygez, nadan shesheniń shylaýynda ketýi, sábıdi ákeden, ákeni sábıden bólýi, óziniń de, munyń da qýanyshyn, baqytyn aıaqqa basýy jón be edi. Erinen aǵattyq bolsa, bir jolǵa keshýi kerek emes pe edi!..
Dalada ómirdi jańadan jasap jatqan, jardyń sábıdiń, urpaqtyń jaqsy ómir súrýi úshin qıyndyqqa kónip, tyń qoparǵan erdiń, úlken júrekti azamattyń jaıǵan qushaǵyna qaıta oralý qorlyq bolǵany ma!.. Alystaǵy jar, oılandyń ba sen muny? Endi bir oılanyp kórshi!.. Ókpe, nazdardy osy bir úlken sezim qalaı umyttyrmas eken?! Bir kezdegi shoǵy mol ystyq júrek qaıtyp tutanbas eken!.. Eger, eger, súıgeniń ras bolsa, sóz joq, sóz joq, tutanady!..
Baev qosta demalyp jatqan traktorıst Grısha Tofanǵa keldi. Ol ózimen Moldavıadan birge kelgen, alǵashqy ret traktordy osydan oqyp úırengen, ári shákirti, ári eń bir jaqsy kóretin, qadirleıtin joldasy edi. Grısha uıyqtap jatty. Baev oǵan úńilip sál qarap turdy da, aıaǵyn eppen ushynan basyp keıin shegindi. Túnimen tyń kóterip, álgi ázirde ǵana qaıtqan dosyn oıatýǵa ol aıady. Ne isterge bilmeı, brıgadır sol betinde biraz turyp qaldy.
Dala jumysy bastalǵannan beri odan tynyshtyq qashyp edi. Bul traktor jumysynda, oqytýshylyq qyzmetinde ómiri saǵy synǵan nemese sońyna qolaısyz sóz erip kórgen jan emes-ti. Oqytýshylyq qyzmette úlgili, traktorıstik jumysta úzdik edi. Sol Baev, talaı ret traktor brıgadasyn bastap kórgen tájirıbeli Baev, tyńǵa soqa salǵan kúnnen bastap kúıinen jańyldy, kibirtikke tústi. Ol bastaǵan brıgada berilgen tapsyrmany oryndamaıdy. Týpalov aıtqandaı: aragidik aıǵyzdaý da bar. Osylardy kóre, uǵa júrip, brıgadada jumysty jolǵa qoıa almaı otyrǵany onyń arqasyna ótkir qamshydaı tıip, janyn osıdy... Nege jumys órbimeıdi? Tehnıkadan ba deıin dese, onysy múlde kóńilge qonbaıdy. Qýaty mol sý jańa tamasha mashınalar... oǵan shúbá keltirýdiń ózi uıat. Adamdardan ba?.. Buǵan da aýyz barmaıdy. Kóbi ózi biletin, birge qyzmet istegen, tyńǵa birge kelgen syrminez traktorıster... Ras, jumysy kóńilge qonbaıtyn, isinen sózi kóp, ókpeshil, bastyqtardy syrtynan jazǵyrǵysh, «anany uqpaıdy, mynany uqpaıdy» dep aıaq bassa narazylyq aıtyp kúńkildep júretin. Biraq óz qoldarynan eshteńe kele bermeıtin «bilgishter» de joq emes. Kóńili tússe, jumysty japyra istep, kóńili túspese, qyrsaýlanyp qalatyn biren-saran jigitter de este. İske yqlasty, bilýge qushtar, biraq traktorǵa erkin mashyqtanbaǵan Vıtá Dýchak sıaqty jas traktorıst te bar...
Osyndaı alýan túrli adamdar kollektıvin buryn tanys emes jańa jaǵdaıda, jańa jerde basqaryp, salǵan betten shyrqatyp áketý qansha tájirıbeli desek te, Baevqa ońaı tımegen edi. Ol kúni-túni damyl tappaı ábigerge tústi. Barlyq ýaqytyn egis basynda ótkizedi. Brıgada múshelerine tynbaı júrip aqyl da beredi, jumysty olardan talap ta etedi, keıde jeke traktorısterge qolma-qol kómektesip te jiberedi. Sonyń bári ózi oılaǵanyndaı jemis bermeıdi. Shubalan júris, irkis- tirkis sabylys, is ornyna kelmegen ónimsizdik azaımaı otyrǵany seziledi.
Baev munyń sebepterin ózinshe uǵynǵan da tárizdi. Tanys emes jańa jaǵdaıda, jas kollektıvte jumys bir arnaǵa túspeı, eńbek tártibi qalyptasqan daǵdyǵa kele almaı, birde olaı, birde bulaı aýytqýmen júrgendeı. Osyny tez arada júıege salý úshin sheber basshylyq, uıymdastyrýshylyq qabilet kerek. Bul qabilet bir ǵana onda emes, onyń kómekshisinde de bolýy qajet. Traktorıstermen qoıan-qoltyq aralasatyn, brıgadır belgilegen kúnbe-kúngi jumysty qolma-qol basqaratyn, júzege asyratyn, árbir traktorısten jumysty saǵat saıyn talap etetin, kollektıv múshelerin sanaly tártipke tárbıeleıtin eń aldymen brıgadırdiń kómekshisi bolmaq qoı. Baevtyń baıqaýynsha kómekshisiniń bul mindetin atqarýy bylaı tursyn, basqarý jumysynda buǵan eshqandaı sebi tımeı keledi. Júrýin júredi, aralaýyn aralaıdy. Biraq tyndyratyny shamaly. Bos ábiger, bos júris. Bul birdeńeni tapsyrsa, ornyna keltirmeıdi... Oǵan sengen jumystary erteńine oryndalmaı qalady. Baev oǵan renjıdi, keııdi. Qatty da, aqyrym da aıtady. Ol uıalǵan da bolady. Biraq, jemissiz uıalys.
Ol bylaıynsha jaman maman emes, traktordy jaqsy biledi. Biraq, basqarýǵa, uıymdastyrýǵa kelgende isi kóńildegi jerden shyqpaıdy. Onyń ústine minezi de tym jumsaq, kóńilshek, bosań, talap etý degendi odan sırek kóresiz.
Sonymen bul adam uıymdastyrý, basqarý jumysynan is júzinde shet qaldy. Onyń ornyna Baev qosarlanyp ózi júredi. Bul onyń kóp ýaqytyn alyp, naqty shuǵyldanýyna tıisti kóp máselelerine moınyn burǵyzbaı, aıaq-qolyn jipsiz baılaıdy. Sóıtip júrgende ýaqyt zymyrap óte beredi.
— Jaqsy, isker kómekshi kerek!..
Ary odan osyny talap etedi. Osyǵan ishteı qýlaı berilip, kómekshi suraýym kerek dep uıǵarsa da, áldenendeı oı túsip, bógeledi. «Munym sonda qalaı bolǵany? Nege kómekshige ǵana shuqshıamyn? Myna men qaıda qalamyn? Ózimniń dármensizdigimdi bireýge jaýyp, bárine de sol kinály deýge qandaı qaqym bar? Qalaı degenmen de brıgadaǵa shuǵyl ózgeris qajet. Budan ári tózýge bolmaıdy. Qap, Grıshanyń oıanbaýyn qarashy! Onymen aqyl qosý kerek edi. Múmkin...»
Kýzmıchtiń daýsy qulaǵyna shalyndy da, Ivan Petrovıch boıyn jıyp aldy...
NEGE BULAI?
Qurylys jumysynyń jospary artyǵymen oryndalyp jatsa da, jumysshylardy úımen jabdyqtaý sovhozda eń. bir qıyn másele bop aldy. Munyn bir sebebi bar edi. Sovhozdyń ortalyq turaǵy alǵashqyda 350 adamǵa eseptelgen-di. Qurylys ta, azyq-túlik te, basqa da kerek jabdyqtar osyǵan sáıkes josparlanyp, is, tirshilik kólemi shaǵyn ǵana bolyp belgilengen edi.
Dalada ornap jatqan jańa ómir bul mejeniń sheńberine syımady. Ol óz zańymen keldi... Áýelde jeke basy ǵana kelgender biraz jaıǵasqan soń, semálaryn aldyrdy, keıbir salt bastylar turmys qurap, úıli-kúıli bola bastady. Al, endi bireýler basta ýaqytsha kómekke kelip, artynan sovhozdyń turǵyny bolyp osynda turyp qaldy. Osyndaı túrli sebeppen jańa ornap jatqan qalashyqta adamdar sany az ýaqytta myńǵa siltep ketti.
— Bul — basynda oılanbaǵan, eskerilmegen qıynshylyq ákeldi. Úı jetpeý bylaı tursyn, azyq-túlik tapshylyǵy, ásirese, nan tapshylyǵy barǵan saıyn qatty seziletindi shyǵardy.
Sovhoz basshylary bas qosyp, bul máseleni talqyǵa saldy, oılasty. Budan týatyn qıynshylyqtardy da kórdi. Sonyń, bárin ólshep, salmaqtap kórgennen keıin olar óz tirshiliginiń qazirgi bet alysy, qulashy durys, al qıynshylyqtar ýaqytsha nárse dep sanady. Olar mynandaı qorytyndyǵa keldi: eshkimdi keri qaıyrmaımyz. Semásyn aldyrtamyn degenderge qarsy bolmaý bylaı tursyn, qaıta qolma-qol kómektesemiz. Bizge sol aldyrǵany durys. Jumysshylardyń semásy kóbeıýi qorqynysh emes, qýanysh. Olaı bolsa, barlyq kúshti úı qıynshylyǵyn jeńýge jumsaıyq. Al azyq-túlik, qosymsha qurylys materıaldaryn alý máselesin tıisti oryndardan suraıyq talap eteıik...
Sovhoz basshylarynyń oılaǵanynan másele áldeqaıda qıyn bolyp shyqty. Oblystyń sovhozdardy azyq-túlikpen jabdyqtaıtyn mekemeleri olardyń bul talaptaryna qarsy daý aıtyp, «zańǵa syımaıtyn is» dep qarady. Al sovhoz basshylary da qarap qalmaı olarǵa óz dálelderin kese-kóldeneń tartyp, talaptaryn oryndaýdy taǵatsyz tilep baqty. Aqyrynda oblys mekemeleri «buryn belgilengen normany kóbeıtý bizdiń qolymyzdan kelmeıdi» degendi aıtyp, ózderiń jaýapkershilikten arashalady. Budan eshteńe ónbesin bilgen soń sovhozdaǵy joldastar oblystyq basshylyq oryndarǵa aryz etti.
Solardyń tikeleı aralasýymen ǵana azyq-túlik tapshylyǵyn birtindep jeńe bastady.
Al qurylys materıaly jaǵynan sovhoz dál mundaı qıyndyqqa ushyramasa da, qolda bar múmkinshilikti paıdalanýda, úı salý isiniń qarqynyn kúsheıtýde taǵy súrindi. Shaǵyn kollektıvke eseptelip belgilengen qurylys jospary artyǵymen oryndalyp jatyr degen kúr aty bolmasa, úı salý qarqyny is júzinde sovhozda turmys múddesi tilep otyrǵan pakty talaptan kósh keıin qaldy. Buǵan eń birinshi kináli sovhoz emes, úı salýshy podrádchıkter edi. Sovhozda qurylys salý jumysy n jaz túsisimen kórshiles Novosıbır oblysynan kelgen podrádchıkter qolyna aldy. Olar sovhozben shartqa otyrdy. Sovhoz materıalmen, qajetti jumysshy kúshimen jabdyqtaıdy. Analar sovhozdyń kómegine súıene otyryp úı salady.
Kóp uzamaı-aq munyń bir úlken qolaısyz jaǵy baıqaldy. Bul porádchıkter óz aldyna mekeme. Olar sovhozǵa, sovhoz qarasty aýdanǵa ıakı oblysqa jumys jaǵynan da, qoǵam uıymdary tarapynan da baǵynyshty emes, tek ózi kelgen oblystaǵy tıisti oryndarǵa ǵana baǵynady. Sondyqtan úıdiń ıesi sovhoz bolsa da, qurylys isine sovhoz qol suǵýǵa, olardan jumys talap ete almady. Tek shartta kórsetilgen jaılardy syrttaı talap etýmen ǵana tynýǵa amalsyz májbúr boldy. Bul qıynshylyqtar qurylys jumysy oıdaǵydaı júrip jatqan jaǵdaıda seziler me edi, joq pa, ol óz aldyna áńgime. Al myna jaǵdaıda, qurylys jumysy olqylyqta otyrǵanda, munyń sezilmeýi tipti múmkin bolmady.
Qurylys bastyǵy Horoshov qolynan is kelmeıtin, maskúnem bireý bolyp shyqty da, dińkeni qurtty. Ol qurylysshylar kollektıvy basqara almady. Kúshti durys bólýdi, olardan is talap etýdi bilmedi. Jumys júıesiz, tártipsiz júrgizildi. Bir úıdiń irgesi qalanyp, endi bir úıdiń orny qazylyp baryp turyp qala berse, ekinshi bir úıdiń tóbesi jabylmaı, úshinshi úıdiń terezesi salynbaı, ylǵı osyndaı shala jumys kóbeıdi. Edenine taqtaı tóselmegendikten nemese pesh ornatylmaǵandyqtan, terezege áınek qoıylmaǵandyqtan, bitip turǵan kóp úılerdiń ózi iske qosylmaı, turyp qaldy.
Arqalaryna úı muqtajdyǵy batqan osy jaǵdaılardy kózimen kórip otyrǵan sovhoz kollektıvi ishteri qazandaı qaınaǵany bolmasa, eshteńe isteı almady. Horoshov bulardyń sózine qulaq aspady. Birdeńe deı bastasa: «Sender maǵan ámir ete almaısyńdar. Meniń óz mekemem, óz qojam bar. Men solardyń aldynda, Novosıbır partıa uıymy aldynda jaýap beremin», — dep aıǵaılap shyǵa keldi. Ol jalǵyz Novosıbır partıa uıymynyń aldynda ǵana emes, búkil halyq aldynda, jer úıde jatqan sovet adamdary aldynda jaýapty ekenin uqpady. Birneshe kún boıy «basy aýyryp» jumysqa shyqpaý oǵan ádetke aınaldy. Keıin, tipti, onyń shekesi qyzarmaı júretin kúnder sırek kezdesetin boldy. Qysqasy ne kerek, mundaı «basshylyqtyń» aıaǵy sovhozda jaǵdaıdy tuıyqqa ákep tiredi. Onyń jolsyzdyǵy, dármensizdigi, usqynsyz jaıynda sovhoz ǵana emes, aýdandyq partıa komıteti de Novosıbır obkomyna jazdy. Biraq odan tıisti qortyndy jýyq arada shyǵa qoımady. Sonymen Horoshov burynǵysynsha jyly ornynda júrip jatty.
Osyndaı qıyn kezde munda Qazaq SSR sovhozdar mınıstriniń bir orynbasary kele qaldy. Sovhozdaǵylar qatty qýandy. Erterekte osy sıaqty basshy joldastardyń biri bolyp, jergilikti naqty jaǵdaımen tanysyp shyqqan soń, sovhozǵa bir qatar materıaldyq kómek kórsetken edi. Úlken bastyqtardyń osyndaı kómegine eptep úırene bastaǵandyqtan ba. álde qıynshylyq arqaǵa batqandyqtan ba, sovhoz basshylary mınıstrdiń orynbasaryna jaǵdaılaryn aıtyp, bir qatar tilekter bildirdi. Ásirese, qurylys jóninde kómektesýdi surady.
Mınıstrdiń orynbasary anaý joldastaı emes, olardyń ótinishin ózgeshe tyńdady. Ol qabaǵyn túıip:
Álderine qaramaı, qulashty tym siltep jibergensizder. Úı-kúı jetpeı jatqanda semálardy aldyrýdyń ázirshe qajeti qansha edi? —- dedi de, aınalasyndaǵylardyń báriniń júzine kezekpen qarap ótti. — Aıtyńdarshy, osynsha qulashtaý ne úshin kerek boldy? Ne zorlady?
Kalenıch oǵan:
— Turmys múddesi zorlady... — deı bastap edi. Mınıstrdiń orynbasary onyń sózin bóldi.
— Úı salynbaı jaǵyp nege ǵana semányń kelýine ruqsat etesińder?.. Nemenege sendińder? Jaqsy, aldyrǵan ekensińder úı taýyp berińder! Basta birdeńeni oılaǵan bolarsyzdar...
Kalenıch mınıstrdiń orynbasarymen sózge kelip qaldy:
— Orynbasar joldas, siz keshirińiz, biz búginshe ǵana ómir súrgimiz kelmeıdi. Biz erteń úshin tirshilik etkimiz keledi. Esińizde bolsyn, bizdiń adamdar munda bir túnep ketý úshin kelmegen. Túpkilikti turýǵa kelgen... Jumysshylardyń sol nıetin qostamasqa, sovhozda olardyń turaqtanýyn qazirden bastap oılamasqa bizdiń sharamyz joq. Semásyz adam — turaqty kollektıvte ýaqytsha múshe. Semásy bir jaqta, ózi ekinshi jaqta júrgen turmys uzaqqa barmaıdy. Erteń ol, báribir, semásyna ketpeı turmaıdy. Biz búgin úı joq dep semásyn aldyrýǵa qarsy bolsaq, qysqa qaraı sovhozda kim qalady?.. Al semámen turý degen — birjolata myqtap ornyqty degen sóz. Demek, ol turaqty jumysshy, kollektıvtiń turaqty múshesi.
Kalenıchtiń sózine sál bógeldi me, álde basqa nárse oılap turdy ma, mınıstrdiń orynbasary bul áńgimege qaıtyp tereńdemeı, jalpy jumystaǵy kemshilikterdi aıtyp jáne bir nusqaýlar berip, sovhoz basshylarynyń tıegin «biraz burap» aldy da, pálen dep naqty eshteńe sheshpesten, jónine ketti.
Ol ketken soń Kalenıchke oı keldi. Ol komandırovkaǵa keletinder, ókilder týraly oılaıdy. Onyń esine KPSS Ortalyq Komıtetinen kelgen bir qatar joldastar tústi. Bulardyń kelýi sovhozda jańa betalys týdyrdy. Olar kóp máseleni qolma-qol sheship berdi, jumystaǵy kemshilikterdi tez kórip, ony jóndeýdiń joldaryn aıtty, aqyl qosyp, naqty is isteýge úıretti. Mine, bul naǵyz ókilder, kerekti ókilder. Mundaılardyń kelýin asyǵa kútesiń... Mundaı ókilder kelse, bir adym alǵa basasyń.
Onyń kóz aldynan ekinshi bir ókilder ótti. Ádeıi arnap alystan keledi, aralaıdy, kóredi, tilek aıtsań, bloknotqa jazyp alady. Sol betimen keıin attanady. Qaıtyp oralmaıdy? Qandaı kómek kórsetti? Ne tyndyrdy?.. Aıtý qıyn. Bul da eshteńe emes-aý, «talap ete» keletin, biraq eshteńeniń mánine qanbaı, jergilikti ómirdi zerttemeı, qur kórip shyqqanǵa, soǵyp ótkenge máz, pálendeı sovhozda boldym dep aıtyp júrýge ǵana kelgendeı «joryq» jasap óte shyǵatyndar da bar-aý...
Sovhoz qurylǵannan bergi az ýaqytta osyndaılardyń talaıyn kóripti ol. Munda bireý emes, eki júz segiz ókil bolyp ketipti. Onyń ishinde Moskvadan da, Almatydan da, Pavlodardan da, Mıhaılov aýdanynan da kelgen jańaǵy sıaqty «qonaq ókilder» de bar. Osylar komandırovkada júrgeni úshin memlekettiń myńdaǵan som qarjysyn shyǵarady. Onyń ústine, júzdegen kılometrge miniletin mashına, jaǵylatyn janarmaı, taǵysyn taǵy tolyp jatqan qosymsha shyǵyndardy qaıtesiz... Osyndaı shyǵynnyń keıin rýhanı jaǵynan bolsa da, orny tolsa, ókinbes ediń. İs júzinde olaı bolmaıdy. Ókil keledi, ony-muny suraǵan bolady, adamdardy jumysynan bóledi, bir qonady, eki qonady, ketedi. Bul kelisimen ortaq iske keltirip jatqan paıdasy da joq. Munyń ózi keıbir mekemelerdiń komandırovkaǵa arnalǵan qarjyny jyl aıaǵyna deıin áıteýir qalaı da jumsaý úshin ásheıin bireýlerdi kóńili aýǵan jaqqa jibere salýynan týatyn nárse emes pe eken?..
Kalenıch oılaǵan osyndaı paıdasyz ókilderdiń birine men osy sovhozda oıda joqta kezdestim. Ol úlken orynnan, BLKJO Ortalyq Komıtetinen keldi. Bul joldas Pavlodardan oblystyq komıtetiniń «Gazıgin» alyp, 250 — 300 kılometr jerdegi Mıhaılov aýdanyn aralaýǵa shyqty. Onyń negizgi mindeti — tyń jerge kóship kelgen bir semálardyń qal- jaıymen tanysý edi. Mundaı semányń biri osy biz áńgime etip otyrǵan XIX partsezd atyndaǵy sovhozda turatyn. Osy semámen kózbe-kóz sóılesýdi ári tyńdaǵy komsomol- jastardyń jaǵdaıymen tanysýdy maqsat etip, ol sovhozǵa jol tartty.
— Jaǵdaı qalaı? — dedi ol sovhozǵa kelip alyp.
— Jaǵdaı maqtarlyq emes, — dedi Podolskıı.
— Atap aıtqanda?..
Podolskıı basy qaıyrylǵan isterdi tizip jatpaı jumystaǵy negizgi kemshilikterdi baıandady. Osyny ókil joldas bloknotqa túgel jazyp aldy da, biraz «aqyl» aıtty.
— Jastar arasynda ishimdikke jol bermeý kerek. Kúresti kúsheıtýleriń kerek...
— Sekretardiń kútkeni bul emes edi. Juqa ernin jymyra kúlimsiredi de, ol:
— Jaqsy, kúreseıik, — dedi.
Anadaı jerde otyrǵan Kalenıch te myrs etip kúlip jiberdi. Ókil joldas muny elemedi. Kenet, óziniń qarny ashqany esine tústi.
— Ashana máselesi qalaı?
— Turaqty ashana bitpeı jatyr. Ýaqytsha ashana...
— Kóreıikshi.
Ol Podolskııdi jáne basqa komsomolesterdi ertip ashanaǵa keldi. Bul túski as daıyndap jatqan kez edi. Zalda bir ashana qyzmetshisi júrdi.
— Bul qalaı, jumys istemeısizder me? — dedi ókil, álgi áıelge daýys yrǵaǵynan irilikti ańǵartyp.
Onyń bulaı kelýi álgi áıelge unamady bilem, ókildiń betine adyraıa qarady da:
— Biz jumys isteımiz, istep te jatyrmyz. Múmkin, eshteńe istemeıtin óziń shyǵarsyń, — dedi de burylyp ketti.
Ókildiń úni óshti. Mashınaǵa otyryp alyp ol Mıhaılovkaǵa yzǵytty, aınalasyndaǵylarmen qoshtasýdy da umytyp ketti. Ony aıtasyz, óziniń kelgen jumysyn da «esinen shyǵardy». Ádeıi jolyǵýǵa túý alystan izdep kelgen semáǵa kirmesten, hal-jaıyn óz kózimen kórmesten ketip otyrdy. Onyń barlyq jerdegi isi osy bolsa, shynynda da, mundaı komandırovkaǵa ókinýge turarlyq edi. Ol sonda árkimnen surap jazyp alǵan málimet jıyp qana Moskvaǵa baratyn bolǵany ǵoı...
Aıtty, aıtpady, osy paıdasyz ókilder jaıyn myqtap oılasý kerek- aý!..
TASQYN
Basqalardyń jeke mekemelerdiń kómegine ǵana senip, ózdiginen talpynbaı otyra berýine bolmaıtynyn sovhoz kollektıv! alǵashqy kúnderdiń ózinde-aq uǵynǵan edi. Olar sovhoz jumysymen baılanysty aýdandyq, oblystyq jeke mekemelerden tıisti keregin talap ete júrip, óz qoldarynan keletin múmkinshilikti keń paıdalanýdy uıymdastyryp baqty. Azyq- túlik, baspana jónindegi alǵashqy bettegi kıyn jaǵdaıdy jeńýge, eń bolmaǵanda biraz jeńildetýge kúsh saldy. Bul rette ózine arnap jeke úı salýshylardyń bastamasy qyzý qoldandy. Olarǵa qolda bar múmkinshiliktiń bári jasaldy. Mundaı qurylyspen shuǵyldanýshylarǵa 90 myń som qaryz berildi, qurylys materıaldary bosatyldy.
Jumystyń sońynda, demalys kúnderinde jańa ornap jatqan qalashyqtyń batys jaq shetkeıinde ǵajaıyp bir jumys qyzyp, qatarynan birneshe úı irge kóterdi. Tutasa bastalǵan bul qurylystyń aýmaǵy qulashyn mol siltep, bir kılometrge deıin sozylyp ketti. Sóıtip, tártippen qaz-qatar jalǵasa salynǵan jeke menshikti úıler qaptady. Az ýaqyt ishinde nebári tórt-bes aıda sovhozdyń tikeleı kómegimen 52 semá ózderine osylaısha úı salyp aldy. Sol úıler qalanyń shetkeıdegi bir kvartaly sıaqtanyp qıǵashtala kelip, negizgi qurylysqa qanattasty.
Azyq-túlik tapshylyǵyn jeńýdi de sovhoz kollektıvi jaqsy oılastyrdy. Ár semáǵa kóktemde ýchastok bólindi. Bul ýchastoktar sovhozdyń kúshimen jyrtylyp berildi. Osy jyrtylǵan ýchastoktaryn árbir jumysshy semá óte uqyppen paıdalanyp, ózderine kerekti kartop, kapýsta sıaqty daqyldar ekti. Osylaısha eńbek etken 130-daı semá, ekken daqyldarynan kúzdigúni mol ónim alyp, qystyq azyq-túlikpen qamsyzdandy.
Jeke bastyń tirshiligi úshin ǵana emes, kollektıv músheleri ortalyq múddege de boıda bar óneri men kúshin qıdy. Ne nárse birinshi kezekte qajet bolsa, sony dereý qolǵa alyp, tyndyryp otyrý munda saltqa aınaldy. Kún jylynyp, jaz túsisimen poselkeniń shyǵysynda lezde stadıon ornady. Batysynda keleshek jyldyń qamy úshin bolashaq kóldiń orny qazyldy. Sovhozda úı sany kóbeıip, jaryqqa degen múdde týǵanda, Qaraev bastaǵan elektr monterlar nebári birneshe kúnniń ishinde búkil poselkeni Ilıch shamymen nurlandyrdy. Tyńǵa egilgen astyqty jınaýǵa jumylǵan kezde, 5 jabyq qyrman daıyn bop tura qaldy.
Sanaly enbektiń bul sıaqty mysaly kóp edi. Alaıda, talap- muqtajdyń kólemi úlkendigi sondaı: bir is oryndalsa, artynsha ekinshi, úshinshi is jalǵasa týyp, jańa qonystyń barlyq qajeti birden ótelý degen ońaı bolmady. Sondyqtan kúres qyzǵan ústine qyza túsýge tıis boldy.
...Qystan habar bilindi. Qońyr kúz qarly- jaýyndy sýyqqa aýysyp, jer úılerden jylý qashty. Ýaqytsha salynǵan sýyq ashanada tamaq ishken jumysshylardyń, jaıy sovhozdyń, úlkenin de, kishisin de túgel mazalady. Horoshovpen janjaldyń úlkeni de endi bastaldy. Sovhoz basshylary shuǵyl májilis shaqyryp, Horoshovpen resmı sóılesýdi kózdedi. Biraq, Horoshov bul májiliske ózi kelmeı, bir qatardaǵy qyzmetkerin jiberdi. Sovhozdaǵylar onyń qatysýyn, qurylysta týyp otyrǵan qolaısyz jaǵdaılardyń sebebin aıtýdy, keleshekte ne oılaıtyny týraly baıandaýyn talap etti. Biraq, olar qanshama kútse de, Horoshov tóbesin kórsetpedi. Shynynda, kórsetýge onda bet te joq, edi, aıtar sebep te az edi. Sondyqtan kózge túspeı «qutylýdy» maqul kórdi.
Májiliste pikir ekige jaryldy. Birinshi pikir mynany usyndy: «Horoshovqa senip otyra berýdiń kúni birjolata bitti... Erteńnen bastap, Horoshov basqarǵan podrádchıkterden jumysty sovhoz óz qolyna alsyn da, budan bylaıǵy jerde qurylys jumysyn ózi basqaryp, ózi júrgizsin...»
Ekinshi pikir: «Dál qazirgi qys kelip qalǵan qysyltaıańda bylaı etý iske paıda keltirmeıdi» — degendi eskertti. — «Ol qazirgi azdy-kópti júrip jatqan barlyq qurylys jumysyn jıyp tastap, qaıtadan, tyńnan bastaý bolady. Munyń ózi dál qazir bizdiń zıanymyzǵa shyǵady. Demek, Horoshovpen birjola qoshtasaıyq, onyń jumysyna ózimen kelise otyryp, batyl aralasaıyq. Nemenege basa kóńil aýdarý kerek, qaı kúshti qalaı bólý kerek, qaı qurylysty birinshi kezekke qoıý kerek? Sony retke keltirip, qurylys jumysynyń barysyn jańasha quraıyq. Ol úshin Horoshovqa aqylshy bolatyn adam bólý qajet...»
Bul pikirdi birinshi usynǵan Kalenıch boldy. Saıyp kelgende jurt osy pikirdi qoldady. Sonymen sovhozdaǵy negizgi kúshti toptastyryp, qurylys jumysyn táýlik boıyna toqtaýsyz júrgizý, Horoshovtyń qasynda otyryp alyp oǵan túrtpek salý, aqylshy bolý, sonyń atynan komanda berý Rjovqa tapsyryldy.
Rjov dereý iske kiristi. Ol eń aldymen ashanany bitirýdi qarastyrdy... İske yntaly, tek baǵyttaýdy, nusqaýdy, basqarýdy kútken, buǵan deıin óndirip eńbek etýge múmkindik ala almaı, qoldary jipsiz baılanyp kelgen qatardaǵy qurylysshylar jumysqa qýana kirisip ketti. Kúnde úni bir shyǵyp, bir óship turatyn elektrli ara da osy kúnnen bastap yzyńy kúni- túni bir tynbaı zyryl qaqty.
Taýdan tası aqqan erke ózen jolynda bir bógetke kıligip turyp qalsa, artynan ony buzyp etkendegi aǵysy sumdyq ǵajaıyp bolatyny esterińizde me? Qurylysshylardyń iske jumyla kirisken qımyly, bógelip turyp qalyp, lap bergen dál sol tasqyndy elestetti.
Asqaqtaı aqqan erke ózendi jańa arnaǵa baǵyttaı almaı, qaıta jolyna bóget bolǵan Horoshov sıaqty basqarýshysymaqtar qandaı jaman! Búkil aǵyndy baıaýlatyp tastamaı ma ondaılar. Bárinen de bizdiń keıbir jergilikti uıymdarymyzdyń osyndaılardyń qolynan is kelmeıtinin, halyq senimine saı emes, kezdeısoq qyzmetker ekenin kórse de, kórmegenge salynyp, orynsyz tózýi ıakı súıemeldeýi, qatardaǵy joldastardyń sózine, dabylyna qulaq aspaýy, úndemeı qoıýy ókinishti!..
Tek joǵarydan ǵana emes, tómennen estilgen jańǵyryqqa da dereý qulaq túrip, kezinde tıisti qortyndy shyǵaryp otyrsaq ár iste árqashanda sózsiz utqan bolar edik- aý. Horoshovtar onda rolsiz aktersha sahnada uzaq júre almas edi ǵoı...
KOMITET TALQYSY
Podolskıı túngi saǵat on birde oraldy. Ózimen birge jatatyn joldastarynyń bir-ekeýi uıyqtap qalypty, qalǵan úsheýi áli kelmegen... Kenerelerin jańbyr ezip, edeni syzdanyp, jer úıdiń ishi tipti burynǵysynan da kóńilsiz tartyp tur edi. Ábden úırengendikten be, álde anaý-mynaýdy elemeıtin ejelgi kóńildiliginen be, munyń biri de onyń qaperine kirmedi. Muryndy jaryp turǵan syz ısi de onsha kóp mazalamady. Ol búgin erekshe kóńildi edi. Tań atqannan beri birneshe joldasyn jańa úıge kóshiristi. Bularǵa da úıdiń qulaǵy kórinip qaldy. Endi biraz kúnde 70 adamdyq tamasha jataqhana bitedi. Sodan soń jer úımen birjola qoshtasady...
Ol koıkasyna otyrdy. Qabyrǵadan oıylyp jasalǵan sáre ústinde jatqan on shaqty kitaptyń bireýin qolyna alyp qaraı bastady. Bul partıa tarıhy edi. Sovhozdaǵy jumysshy qyzmetkerler túgel oqýǵa tartylǵan-dy. Bireýler keshki mektepke qatysady, bireýler úıirmede oqıdy, endi bireýler ózdiginen bilimderin kóteredi. Qysqasy, árkim bilim dárejesine, shama- sharqyna qaraı bilim kóterýdiń joǵaryda atalǵan túrleriniń bireýin óz erkimen tańdap alǵan.
Úıirmede oqıtyndar men ózdiginen daıyndalýshylar arasynda jumys jap-jaqsy bastalyp otyrsa da, keshki mektepke oqıtyndar jóninde muny aıtý qıyn edi. Túý basta kóp jastar oqýǵa jazylsa da, alǵashqy sabaqtarǵa solardyń kóbi kelmeı nemese birde qatysyp, birde qatyspaı qoıdy. Osy jaǵdaı aldymen partıa uıymyn mazalady.
— Podolskıı joldas, keshki mekteptegi- jaǵdaı qalaı? Jastar sabaqqa túgel qatysa ma? — dedi Kalenıch oǵan.
— Onsha maqtarlyq emes, Petr Efanovpch.
— Nege?
— Jumystan sharshap shyǵady. Tegi kóbi erinetin bolý kerek.
Keshki mektepte sabaq kún saıyn júretin. Munyń ózi, shynynda, aýyrlaý ekeni ras edi. Bul jaıdy Kalenıch túý basta-aq sezgen. Aptasyna úsh ıakı tórt ret oqytyp, eń bolmasa bir-eki kúndi bos bolatyn etse, áldeqaıda qolaıly ári tıimdiligin eskertip, ol mektep dırektorymen aqyldasyp ta kórgen. Biraq, joǵarǵy oqý oryndarynyń ınstrýksıasynda osylaı belgilengendikten, budan sıretýge mekteptiń qaqysy joqtyǵyn aıtyp, dırektor bul usynysty qabyldaı almaǵan.
— Bir klasty bir jarym jyl oqysa da, oqýdyń sapaly bolýyn, jumysshylardyń jappaı bilim alýyn oqý oryndary oılasýy kerek qoı. Baıaǵyda bir belgilengen tártippen otyra berýge bola ma. Naqty jaǵdaımen eseptesý kerek emes pe! — dep, Kalenıch dırektorǵa oı sala, oqý oryndaryna renish bildirdi.
Dál qazir ol Podolskııge talap arta sóıledi.
— Jumys istegen adamnyń bári de sharshaıdy. Ol ashyq másele. Alaıda, sharshadym dep bilim kótermeı ómirden artta qalyp qoıýǵa bolmaıdy ǵoı... Jastar arasynda bul jaıynda úgit- túsinik jumysyn júrgizý qajet. Al sen, týrasyn aıtý kerek, bul máselege jete kóńil bólmeı, shuǵyldanbaı júrsiń...
— Qol tıe bermeıdi, kende tipti úlgirmeımin... Sondyqtan keı jumysty keıinge qaldyra turýǵa týra kelip qalady.
— Esinde bolsyn, Vaná, myna jumysty búgin isteıin, ana jumysty erteńge qaldyraıyn degen oıdan aryl! Bul baryp turǵan qate. Adamdar arasyndaǵy jumystyń búgini men erteńi bolmaıdy. Jumystyń túri men qyry qansha kóp bolsa, onyń árqaısysy sonshalyq tutas óristeýdi, kezek kútpeýdi tilep otyrady. Onyń ústine tek óziń ǵana júrmeı, komıtettiń basqa múshelerin de iske jege bilý qajet. Onsyz eshteńe tyndyrmaısyń... Uıymdastyrý kerek... úlgirý kerek.
Iá, úlgirý kerek... osyny oılasa, Podolskıı ózinen ózi yńǵaısyzdanady, óz boıynan bir kemshilikterdi kórgendeı bolady. Bylaısha alǵyr, jalqaýlyǵy da joq, eshqashan erinbeıdi. Uzaq kúnge bir damyl da tappaıdy, talaı jerdi aralap, talaı jastarmen sóılesedi. Biraq súıtip júrse de, kóp jumystar bitpeı, solarmen aınalysýǵa ýaqyt jetpeı qalady. Ony aıtasyz, onyń mezgilimen tamaq ishýge de qoly tımeıtin kezderi bolady... Kalenıchke qarasa, olaı emes. Júris-turysy aýyr, jaı qımyldaıtyn bul adam asyqpaıdy, saspaıdy. Bul sıaqty erteden keshke deıin júre de bermeıdi. Soǵan qaramastan, ol bárin de úlgiredi. Leksıa da daıyndaıdy, kitap ta oqıdy, adamdardan jumysty da talap etedi... Munyń syry nede eken? — dep oılaıdy Podolskıı. Ony uǵynǵyń kelse, qaıratkerdiń, nasıhatshynyń qyzmetin, syryn, qoǵamdyq kúrestiń zańyn, aıla-tásilin bil degenge tireledi on. Muny qalaı bilýge bolady? Úńil, bozǵyl kók kitapqa! Jańa qoǵam qurýdaǵy partıamyzdyń kúres tarıhyn, baı tájirıbesin, adam tárbıeleýdiń jolyn, mine, saǵan sol úıretedi.
Buryn partıa tarıhyn oqyǵanda oǵan bul oı kele bermeıtin. Onda partıamyzdyń ótkendegi tarıhy baıandalatyn sıaqty sezilýshi edi. Endi bul tarıh basqasha oqylatyn bop barady. Odan keshegini emes, búgingini de, erteńgini de kóredi. San alýan, qıly, qıyn jaǵdaıda adamdar arasynda jumys isteýge, adamdarǵa jón silteýge, bastaýǵa úıretetin de birinshi qural osy bop alǵandaı. Sondyqtan qoly bosap ketse, qalam-qaǵazyn alyp, osy bir kókshil kitapqa — partıa tarıhyna úńiledi...
Búgin de, mine, sol ádeti boıynsha oqýǵa kiristi... «Bólshevıkter partıasy aýyl sharýashylyǵyn kollektıvtendirý jolyndaǵy kúresterde» degen taqyrypty dápterine jazyp qoıdy. Osy betti ashqanda, arasynan syrtyna ár áripteri marjandaı tizilip jazylǵan kók konvert shyqty. Ol konvertti qolyna ustap kúlimsiredi de, oń jaǵynda turǵan bir kitaptyń arasyna saldy. Sóıtti de, konvertti qaıtadan qolyna aldy, ishindegi hatty oqydy, taǵy kúlimsiredi.
Bul sonyń san ret oqyǵan haty edi. Basqa kitaptarynyń arasynda osy hatty jazǵan adamnyń qolynan shyqqan taǵy da birneshe hat jatyr. Biraq solardyń bárinen de oǵan osy hat erekshe ystyq. Óıtkeni bul hat — qýanysh habar jetkizgen alǵashqy hat. Munyń Stalınoǵa ketkenin estip, sol aradan shyǵaryp, óz qalasyna deıin birge erip kelýdi uıǵarǵan Nadá da artynsha kóp uzamaı sonda attanyp edi. Biraq joly bolmaǵan. Ol onda barǵanda, Podolskııler beri qaraı júrip ketken. Jolyǵysa almaýdyń barlyq sebebi sol ǵana bolatyn. Muny bilmegen Vaná bostan-bos qaıǵyryp, orynsyz renjip júr edi...
Vaná, úıdemisiń? — degen daýysqa Podolskıı jalt qarady. Bul oblystyq komsomol komıtetiniń osynda kelip bastaýysh uıymǵa kómektesip júrgen qyzmetkeri edi.
— Nemene, Kolá? — dedi Podolskıı ornynan ushyp turyp. Obkom qyzmetkeri:
— Keńseniń janynda tóbeles... — deı berip edi anaý jarysa:
— Kimder? — dep dalaǵa bettedi...
Sovhozda birli-jarym urys, janjal degen aragidik sezilip tursa da, naǵyz qyzyl sheke tóbeles sırek oqıǵa bolatyn. Tek alǵashqy kezderde mundaı birer oqıǵa bolǵan. Biraq, búkil kollektıv ondaılarǵa qarsy ún kóterip, aıasyz kúres ashqan, tyıǵan. Kollektıvten jyryla shyqqan tek Gorshkov edi, Kalenıchtiń tapsyrýymen komsomol komıteti onyń ómirbaıanyn, kim bolǵanyn, ne istegenin tekserip júrgende, ol ońbaǵan jumysqa shyqpaǵany bylaı tursyn, ekinshi ret keshirmesteı qylmys istedi.
Muny kórip sovhozdyń basshylary shuǵyl shara qoldanýdy maqul taýyp, buzyqty kollektıvten alastaǵan...
Sodan beri tynyshtyq edi. Myna oqıǵa qulaqqa múlde jaǵymsyz estildi.
Tóbelesti shyǵarǵan Bogatyrev degen komsomoles bolatyn. Ol araqty iship- iship, ólerdeı mas bolyp kóshege shyǵady da, kóringenge tıisedi. Sodan baryp janjal týady. Bir jigittiń etine daq salady...
... Komsomol komıteti erteńine Bogatyrevtyń isin qarady.
Bogatyrev ishkenine ókinish bildirip, aıybyn moınyna ala sóıledi.
— Bogatyrev, esińde me, osyndaı oqıǵa sende anada bir bolǵan, — dedi Podolskıı, — sonda da osy sózińdi aıtyp, ishpeýge ýáde bergensiń. Komıtet seniń sonyńdy eskerip, bir jolǵa kóshken. Biraq sen sózińde turmadyń. Búgin senimen basqasha sóılesýge týra keledi...
Bogatyrev eshteńe deı almaı tómen qarady.
— Sen jaıshylyqta bıazy jigitsiń. İshseń boldy ózgerip, izdeıtiniń janjal bolady. Sen osynyńdy bilesiń be? — dedi Kolá.
— Bilemin, — dedi ol mińgirlep.
— Bilseń, nege ishesiń?..
İshpeıin dep em, bolmady, zorlady...
— Kimder?..
— Qasymdaǵy joldastarym.
— Sol da sóz be eken. Bireý aıtty eken dep ishe berýge bola ma?..
— Qalaı ishpessiń.. Qatynbysyń? — dep kúlip, namysyma tıdi. Shydamadym. Bir bastaǵan soń árıne, arjaǵynda ózim de...
Ol tamaǵyna birdeńe turyp qalǵandaı arjaǵyn aıta almaı bógeldi de, uzyn moınyn tómen ıip, basyn salbyratyp jiberdi.
Meniń esime keıbir jastar arasynda oryn alǵan araq ishý jaıyndaǵy bir teris uǵym túsip ketti. Maskúnemdikke salyný degen bizdiń turmysymyzǵa sińgen nárse emes ekeni belgili. Bul eski qaıyrshylyq zamannan qalǵan turmystaǵy kóne sarqynshaq qoı. Osy sarqynshaq biren-saran kárilerimizdiń boıyna eski ómirden juqsa, jeke jaǵdaıdaǵy emi qıyn, asqynǵan dertke aınalsa, al jastar arasyndaǵy ishimdiktiń syry múlde basqa: bul albyrttyqtyń keıbir semádaǵy teris tárbıeniń, araqqa degen teris uǵymnyń, qoǵamdyq oryndarda kúrestiń azdyǵynyń jemisi. Jasyratyny joq. Jastar arasynda sońǵy kezderde araq ishý min, aıyp dep uǵylýy bylaı tursyn, qaıta maqtanyshqa aınaldy. «Qyzyqtaǵanǵa, ishkenge ne jetsin» degen sıaqty keı jerde áýmeserlik, daraqylyq tarady. Araq ishý osylaı maqtanyshty iske aınalǵandyqtan, qaltaly, seri jigitter restoranǵa barý, baılyǵyn, ónerin kórsetip, joldastaryn «otyrǵyzý» ádet bop ketti. Munyń aıaǵy araqqa degen áýestikti kúsheıtip, kóringen jerde toptalyp ishý, ishkenin bildirip, kóshede lepirip júrý — boıǵa jarasymdy, tabıǵı nárse retinde turmysqa juqalap kirip, qalyńdaı bastady. Jas jigitke ishpeý, nemese az ishý aıyp bop uǵylyp, ondaılardy jóni kelse, tálkek etý de zańdy qubylysqa aınaldy. Bogatyrevqa «qatynbysyń» degende, mine, osyndaı teris uǵymnan týǵany daýsyz edi.
Eger bizde mas bola araq ishý, qoǵamdyq orynda janjal shyǵarý, súıgen qyzyna iship kelý naǵyz baryp turǵan nadandyq ekenin ózimizdiń kúnbe-kúngi turmysymyzda, qarym-qatynasymyzda, uǵym- kózqarasymyzda aıqyn ańǵaryn otyrsaq, bizdiń sovettik moralǵa, etıkamyzǵa jat bul sıaqty jeke qylyqtarǵa ashyna, jırene qarasaq, ondaılardy kózge shyqqan súıeldeı áıgilesek ajýalasaq — maskúnemdik, buzaqylyq bizde birjolata joıylady. Ol úshin eń aldymen araqqa degen qazirgi keıbir uǵymdy ózgertý qajet. Mas bola ishý maqtanysh bolýdan qalyp, uıat iske aınalsyn, turmysymyzda meılinshe, sóket sanalatyndyǵy árbir adamǵa erkin jetip otyrsyn. Qoǵamdyq uıymdar osy jolda belsene qyzmet etsin...
Sovhoz komsomol komıtetiniń búrosy óziniń májilisinde, Mine, osyny nysana etti, Bogatyrevtyń sanasyna jáne osyny jetkizgendeı boldy:
— Bogatyrev, sen ózińdi ǵana emes, osynda kelgen bárimizdi, búkil donbastyqtardy masqaraladyń. Sony túsinemisiń? Donbastyqtar týraly jaman sóz estigen jerin bar ma? Estigen joqsyń ǵoı!.. Biz osynda attanarda tyńǵa baramyz degen aryz 1500-ge jetip edi. Solardan bes júz adam ǵana tańdalyp alynǵany esinde me? Sol bes júzdiń biri myna sensiń!.. Nege keldiń, ne úshin jiberdi? Araq iship búldirsin dep jiberdi me?..
Podolskıı onyń betine qadala qarady.
— Ne istediń sen?..
Budan keıin komıtet músheleri Bogatyrevtyń Donbastaǵy aýrý sheshesin eske aldy. Oǵan úlken áser etken oqıǵa da osy aradan kelip týdy.
— Jap-jas jigitsin. Biraq sende adamgershilik joq pa dep qorqamyn. Aýrý sheshen seni oılap, jatsa-tursa esinde saqtaıdy, ańsaıdy. Sen bolsań, tapqanyńdy araqqa salyp, kollektıvti jırendirip, azyp júrsiń. Sende ar bolsa, aqyl bolsa, araqqa shashqan aqshańdy aýrý anaǵa jiberer ediń. Osynda kelgeli oǵan bir tıyn aqsha salǵan joqsyń. Qaıdan bilsin, balam aqsha jiberedi, kómektesedi dep ol baıǵus kútip júr ǵoı...
Oblystyq komsomol komıtetiniń qyzmetkeri usynys jasady:
— Bogatyrevtyń osy qylyǵynyń bárin aıtyp, sheshesine hat jazý kerek. Bilsin balasynyn ońbaǵandyǵyn...
Bogatyrev muny estip jany shyǵyp kete jazdady. Jarǵaq qulaǵyna deıin qyp-qyzyl bolyp:
— Ótinemin, jazbańyzdar. Aýrý baıǵus qaıǵydan óledi ǵoı!.. Budan bylaı qaraı tatpaıyn araq. Senińizder! Synańyzdar... Eger, endi aýzyma alǵanymdy kórseńizder, betime túkirińizder... Suraımyn, jazbańyzdar!..
Komıtet músheleri birine-biri qarady.
— Bogatyrev óziniń jırenishti isin uǵyp, shyn kúıindi, mundaı dertten saýyǵýǵa, qaıtyp jumysqa ýáde berdi, komsomoldyq sózin berdi. Sondyqtan bir jolǵa keshirip, anasyna jazbaıyq degen mende usynys bar, — dedi Podolskıı. — Buǵan qalaı qaraısyzdar?..
Kópshilik daýys Podolskııdiń usynysyn qostady...
JASTAR ÚNİ
Sovhoz jastarynyń asyǵa kútken armany da júzege asty. Mekteptiń dál janynan uzaq ýaqyt salynyp, bitpeı kelgen klýb ta tóbesi jabylyp, terezeleri qoıylyp, kádimgi úı túrine keldi. Tek ishin syrlaý, tóbesin shatyrlaý jumysy ǵana qaldy. Biraq, oǵan qarap jatpaı-aq, klýbty bittige eseptep, kórkemónershiler sol kúnniń keshinde- aq, konsert berip saldy. Kesh bolsa, qaıda bararǵa bilmeı, ekeý-ekeý qoltyqtasyp, úı-úıdiń arasynda ersili-qarsyly, eshqaıda syımaı qoıatyn jastar búginnen bastap ol hálden qutyldy.
Klýbpen jalǵasa, birneshe iri qurylys júzege asty. Sándi, saltanatty magazın sapqa qosyldy. Eń aldymen uzaq saǵyndyrǵan ashananyń jyry aıaqtaldy. Birden alpys shaqty adam qatar otyra qap tamaq iship shyǵatyn jaǵdaıǵa qol jetti. Jetpis adamdyq záýlim jataqhana da bitýge jýyqtap, jer úıde jatqan jeke basty jastardy qýandyra bastady. Jaz boıy salynǵan tolyp jatqan turǵyn úılerdiń qataryna qyzyl kirpishten taǵy da kóp páterli eki úlken úı qosyldy.
Munyń bári sovhozda qurylys jaǵdaıyn edáýir jeńildetkendeı sezildi. Biraq soǵan qaramastan, taǵy da bir jaılar oılaǵan adamnyń júregin maı ishkendeı kilkite berdi. Muny birinshi oılap, mazasyzdana bastaǵan 4-traktor brıgadasynyń músheleri boldy.
Olar alǵashqy kibirtikten birte-birte qutylyp, eńbek maıdanynda keń arnaǵa túsken-di. Brıgadırdiń olaq kómekshisi aýystyrylyp, qolynan keletin jumysqa jiberilgen. Kómekshilikke basqa brıgadadan komsomoles Ilá Stoıý kelgen. Munyn ústine brıgadada eńbek tártibin buzýshy keıbireýler kópshilik talqysyna túsip, bir búıirge tartý, shashaý shyǵý degenderge qarsy kúres kúsheıgen.
Aqyrynda birtindep iske mashyqtaný, kollektıvtik yntymaq qalyptasý kelip týdy, qatań tártip ornady. Sodan soń birte- birte eńbek ónimi de artyp, brıgada berilgem tapsyrmany oryndaý bylaı tursyn, kele-kele asyra oryndaýǵa shyqty. Sol sol-aq eken, mundaǵy komsomoles- jastar barǵan saıyn qulashty siltedi de otyrdy. Tyń kóterýde de, egin jınaýda da olar sovhoz boıynsha alda boldy. Kóshpeli qyzyl týdy da solar jeńip aldy. Qurmet taqtasynan da solardyń famılıasy aı saıyn túspedi.
Mine, eńbek maıdanyndaǵy betalys osylaı bolǵandyqtan, Baev keremet kóńildi edi. Alǵashqy sátsizdigi de aldaqashan umytylǵan. Kóńil degenińiz ornyqqan. Tek jalǵyz ǵana «átteńi» bar-dy. Uzaq túnderde tek sol ǵana kúrsindiredi. Ol alystaǵy áıeli men kishkentaı balasyn oılaıdy. Tabysýdy tilep áıeline hat jazǵan. Al biraq, jardan jaýap joq... Kim biledi, sol bir syrly hat jolda shyǵar?.. Ne dep keler eken? Lúpildegen júrekti qýanta ma, ıakı muz ǵyp qatyra ma? Biler me edi, onyń da júreginiń soǵysyn! Álde, tipti, bul ózi bitken jyr ma? Joq, bul orynsyz shúbá. Jalǵyz bul deısiń be, ol da saǵynǵan bolar... Saǵynbaý degen múmkin emes qoı...
Osylaısha qanshama saǵynsa da, er jigit qaıǵyǵa berilmeı, dostarynyń arasynda ózin kóńildi ustady. Qol bosap ketse, barlyǵy bas qosyp Grıshanyń úıine jıylady. Grısha da, onyń áıeli Nadá da dostaryn qýana qarsy alyp, dastarqanyn keń jaıady. Ivan Petrovıch bir jymyń etip murtynan kúlip qoıyp, áńgimege kirisedi. Sodan soń-aq, kúlki bastalady. Qashan kórseń de olar osylaı dýmandatady da jatady.
Kúzdiń qarasýyǵy biline bastasymen Ivan Petrovıch ta, onyń traktorıst dostary da áldenege mazasyzdanyp, bir túıtkil suraqqa dýshar boldy. Qys bolsa jaqyndady. Ton degenińiz endi qata bastaıdy. Dala jumysy bylaısha aıaqtalady. Traktorlar toqtaıdy. Jóndeý jumysy bastalady «Mine qyzyq! Jóndeý jumysy bastalady deıdi! Bul jumys sonda qaıda júrgizilmek? Saqyldaǵan qyzyl shunaq aıazda, tútegen surapyl boranda, panasyz mynadaı ashyq dalada júrgizilmek pe? Aıtýǵa ońaı shyǵar. Bir tetigin burap kór. Qolyńdy qaryp tússin. Ondaı jaǵdaıda qaı bir sapaly jóndes bolmaq!..
Kóńilge túıtkil salyp, 4-brıgadany mazalaǵan mine, osy jaǵdaı edi. Adamdardy úımen jabdyqtaýdyń qamynda júrip, traktor parkin jasaýǵa sovhozdyń murshasy kelmedi. Endi ne isteý kerek? Bul jaǵdaıda tehnıka kelesi kóktemdi sapaly jóndeýsiz qarsy alady. Bıyl ol úsh myń gektar tyń kóterýdiń ornyna sovhozda on tórt myń bes júz gektar kóterilip batyrsa, bul eń aldymen sol tehnıkanyń arqasy emes ne... Durystap jóndelmegen traktorlarmen ne bitiresiń? Osyny sovhoz basshylary qalaı dep oılaıdy eken?..
Jumysqa min taǵý, syn aıtý ońaı. Sovhoz basshylary sen baıqaǵan bul jaǵdaıdy kórmeı otyr deımisiń? Qazir moıyn burýǵa mursha bar ma, amaldary quryp otyrǵan joq pa? Shyn myqty bolsań, sovhozdyń búgingi haline sózińmen emes, isińmen bolys...
Baevtardyń aldynda osy maqsat turdy. Osydan keıin olar tamasha is bastady. Barlyq bos ýaqytty, demalys kúnderdi olar jóndeý masterskaıasyn salýǵa arnady. Sovhozǵa salmaq artpaı, buǵan kerekti qurylys materıaldaryna deıin olar ózderi tapty. Shym oıdy, shóp tasydy, aǵash jetkizdi. Osylardan qysqy jaǵdaıda qysylyp, qymtyrylmaı, jóndeý jumysyn oıdaǵydaı júrgizetin jyp-jyly masterskaıa turǵyzdy.
Komsomol- jastardyń bul bastamasyn sovhozdaǵy qoǵam uıymdary ile qoldap, kóterip ákete almady. Basqa brıgadalarda masterskaıa salýmen eshkim shuǵyldana qoımady. Naǵyz qoldap áketetin, mehanızatorlar arasynda jappaı qozǵalysqa aınaldyryp jiberetin bul is: «Baevtar erledi. Mine, bulary jigittik» degen sıaqty qur ǵana súısingen maqtaý sózder aıtylýdan ári uzamady.
Ásheıinde sezgish, mundaı isterge durys mán bergish Kalenıch te, mehanızatorlardy tikeleı basqaryp otyrǵan Afanasenko da, jar qulaǵy jaıshylyqta jastyqqa tımeıtin Podolskıı de osy joly sýyrylyp shyǵa qoımaı, áldenege shabandap qaldy... Al Baldın bolsa demalysqa ketken-di...
Men bul sovhozda keıin bola almadym. Sondyqtan jastardyń bastamasy nemeı tynǵanyn, shynymdy aıtsam, bilmedim. Qalaı deısizder? Sol bir tamasha bastama kishkentaı bastaýdan aqqan bulaq sýyndaı órbimeı, shynymen-aq, sol qalpynda qaldy ma eken? Álde az irkilisten keıin sondaı talaı bastaýlardyń qaınar kózi arshylyp, tus-tustan jylymdap aǵyp jalǵasa kep bir arnaǵa toǵysyp, úlken ózenge aınaldy ma eken? Iá, sóz joq úlken ózenge aınalýǵa tıis. Basqasha bolýy múmkin emes...
XIX partsezd atyndaǵy sovhozdyń adamdaryn esime alsam, kóz aldyma Baevtar keledi de, solarǵa qyzyǵa úńilemin. Bulardan solardy kóremin. Minezi, túri, jasy, mamandyǵy, ulty — alýan túrli, biraq maqsaty bir osy adamdardyń bárinen ortaq bir qasıet tanylady. Olar maǵan beıne bir adam sıaqty bop elesteıdi. Mundaı yntymaqshyl adamdardyń ilgerileı beretinine saıyp kelgende kúmándanbaısyń.
You Might Also Like
