InfoHub Logo

— Áı, qoıasyń ba, — dep Minaıdar basyn kóterip aldy. — Jetti ǵoı... Kisini orynsyz kúıdiresiń?!

— Men birdeme aıtsam kúıesiń de qalasyń-aý, — dep qatyny Marjankúl, ashýly qarqyny basyla túsip, kúmiljip sóıledi.

Marjankúl báseńdegen sol Minaıdar da kenet kelgen ashýdy ydyratyp, surlanǵan betine azdap qan júgirgendeı bolyp, tikireıgen kózin Marjankúlden aýdardy. Kishkene úndemeı otyrdy da, ashýynyń tarqaı bastaǵanyn bildirgisi kelgen adamdaı:

— Kisi tiline kóp eresiń, sonyńa ashýym keledi. Bolmasa urys shyǵaratyn osynda ne bar? Jalǵyz men be, jurttyń bári de, baryp jatyr, — dedi.

Sońǵy sózdi aıtqanda Minaıdardyń ashýy túgel tarap, qalypty kúıine kelip edi. Marjankúl osy qalpyn sezgendeı bolyp, o da burynǵydan jumsara túsip:

— Jurttyń báriniń de baryp jatqany ras-aý, onyń úshin ashýlanbaımyn ǵoı... Meniń qytyǵyma tıetini Sary shesheıdiń úıine jıylatyndaryń, basqa úı quryp qalǵandaı sonyń úıine jınalýyn qarasaıshy?.. Osy bar ǵoı, oılasam ishim ot bolyp janyp ketedi. Sary shesheı aıtady deıdi: «Qojalyq ózimniń ámeńgerim. Qojalyq tiri turǵanda ketiktiń basqasyna moıyn bura alman» dep aıtady, deıdi. Sen úıine barǵan soń eki kezin senen aıyrmaı qaraıdy da otyrady ǵoı... Sonyń úshin kúıemin, — dep Marjankúl, júnin tútip otyryp, Minaıdarǵa shyn syryn aıtty.

Minaıdar shyntaqtap jatqan kúıi, keńkildep kúldi. Ketik tisinen tili jylmańdap shyǵyp turdy.

—It-aý, keshe urysqanda saqalyń sapsıyp ne betińmen barasyń degen joq pa ediń? Endi búgin ekinshi túrli ǵyp úlgirtipsiń ǵoı...

—Ony aıtqanym da ras edi. Keshe atam úıinen ot alaıynshy dep barsam, birsypyra kisiler jınalyp, sóılep otyr eken eptep qulaǵymdy salsam, qaýqyldaq úıindegi qaınaǵa kúlip: «Minaıdardyń naǵyz oqıtyn kezi ǵoı, tisi jańa túsip júr» deıdi. Sony esitkende múlde kúıip ketip edim, dep, Marjankúl bu joly kúle sóıledi.

Manaǵydaı emes, ekeýi de ashýlaryn tastap, jadyrap sóılesýge aınaldy. Sharýashylyqtaryn da sóz qyp qoıdy jazdaı jumysqa jegilgen jalǵyz attyń yńyrshaǵy aınalyp, jegýden qalǵanyn, jalǵyz buzaýǵa aıyrbastap alǵan qońyr toqtynyń salmalyq etiniń bitkenin aıtysty Marjankúl unnyń bitkenin, shaıynyń sońyn búgin qaǵyp salǵanyn aıtty. Minaıdar erteńine qalaǵa barmaqshy boldy.

— Oqýyńdy qaıtesiń?

— Oıbaı-aý, sol bar eken ǵoı, báse, qaıtem? — dep Minaıdar Marjankúlge qarady.

— Sen qalaǵa baryp kelgenshe seniń ornyńa men oqı turamyn, — dep Marjankúl jymyńdady.

— Seni oqytpaıdy ǵoı.

— Nege?

— Áıelderdi bólek oqytatyn kórinedi.

— Áıel dep bólekteı beretinderi nesi eken? Birge oqyta berse birdemesin jeı me ekemiz? Áli kúnge kemitýleri qalmaıdy, — dep Marjankúl nazalanǵandaı bolyp sóıledi.

Minaıdar taǵy keńkildep kúldi:

— «Slaboda» esile tústi me, «slabodanyń» da orny bar shyǵar, shyraǵym, «slaboda» bolǵanda áıelder betimen kete bersin demeıtin shyǵar.

— Betimen ketkeni nesi, oqyǵanda betimen kete me eken. Ondaı bolsa seniń de oqymaýyń kerek qoı.

— Biz erkekpiz.

— Áıeldiń jazyǵy ne?

— Áıeldiń jazyǵy áıeldigi. Áıeldi qudaı o basynda kem jaratqan. Erkekpen birdeı bolam deý adasqandyq.

— Qoı, shyraǵym, muny óz oıyńmen aıtyp otyrsyń. Byltyrǵy saılaýǵa keletin kózildirikti «tóre» ne aıtyp edi, esińde bar ma?

— Ne aıtyp edi?

— Áıelder erkekpen teń adam degen; áıelder jumysty erkekpen birdeı istesin degen.

— Jumysty birdeı isteý me... jazdy kúni bel oraqpen shóp shapqanda, meniń shapqanymdy tyrmamen jıyp úlgire almaıtynyńdy bilemisiń?

— Kúshińdi aıtyp maqtanbaı-aq qoıshy, erkekterdiń kúshti ekenin bilemiz... Tóreniń ondaǵy aıtqany — erkektermen birge áıelder de aýylnaı bolyp basqara alady degen.

— Bárekelde, aýylnaı bolsańdar qıratarsyńdar.

— Nesi bar, jaman Nesipbaı qurly isteı almas deısiń be, aýzynan sózi túsip byljyrap júrgenine qaramaı, o da aýylnaı bolyp júr ǵoı...

— Jaraıdy, aldaǵy saılaýda seni aýylnaı qoıamyn. Ázirge týr, shaı qoıshy, — dep Minaıdar kerilip baryp keregesine basyn tiredi. Marjankúl tútip otyrǵan júnin jıyp, qazan peshtiń aldyna bardy. Qozǵa kómip qoıǵan shoqty shypshamen qazyp, jaınatyp shyǵaryp, tamyzyq salyp úrgishtep jandyrdy, úrýdiń ekpinine shydamaǵan maıda kúl burqyrap dan tóbesine kóteriledi.

Minaıdar jatqan kúıi terezege qol sozyp, kók tysty bir kitapty qolyna aldy. Bul — «Birinshi klastyń oqý quraly» edi. Saýatsyzdardy oqytý úshin aýdannan muǵalim kelip, mektepti, osy aýyldan ashqan. Minaıdar da kirgen. Jasy otyz tórtte. Kúre tisiniń ekeýi qatarynan túsip, sóılegende tili jylmańdap kórinip turady. Minaıdar oqýǵa jazylǵanda qurbylary, qaljyńdap:

— Naǵyz oqıtyn keziń, tisiń jańa túsip júr ǵoı, — dep tálkektep edi.

Minaıdar olardyń tálkegin elegen joq. Marjankúldiń qarsylyǵyn da joıyp keledi. Onyń esil-derti hat taný, qol qoıa bilý.

— Qaıteıin, obalym ákeme bolsyn! Jasymda oqytqan bolsa, jurt qatarly men de qaǵaz shuqyp otyrar edim! — dep talaı arman qylǵany bar-dy.

Minaıdar kitaptyń birinshi betin ashyp jiberip, sabaǵyna kóz saldy. Badyraıyp turǵan áripter. Qarasyn jeke-jeke tanıdy. Biraq, qosyp oqý jaǵyna shorqaq. Áıtse de azaptanyp birinshi bette jazylǵandy súrinip-qabynyp oqyp shyǵýǵa jaraǵan edi. Kitapty qolyna alysymen bastap taǵy kiristi. Aldyn men jeke áripterdi aınaldyrdy. «Az» degen sózdi qosyp daýsyn sozyp aıta bergende, qazan peshtiń aýzynda otyrǵan Marjankúl jalt qarap:

— Neni aıtasyń, otqa salǵan tamyzyǵym ba? — dep edi.

— Óı, quryp qal! — dep jymyńdap, Minaıdar aýnap túsip jatty.

***

...Minaıdardyń kúndegi ádeti — keshki shaıdy iship bolǵan soń kók kitapty qolǵa alady. Shamnyń jaryǵyna tóne túsip, jymyńdap jatyp oqýǵa kirisedi. Oqýdy bastaǵanyna eki aıdan asyp ketken. Áriptiń bárin de tanıdy. Biraq badyraıtyp iri jazǵan jazý bolmasa, jybyrqaı jazǵan jazýdy aıyra almaı, maltyǵyp qalady...

Marjankúl shynyaıaq, samaýyrdy jınap bolyp, kúndegi qalpymen Minaıdardyń janyna keldi. Minaıdar kitaptyń ústine qaǵazyn salyp, ótken ómirinde kúrek ustaýmen sekıgen qolyn qalam ustaýǵa eriksiz kóndirip, badanadaı qyp shımaıdy salyp jatyr edi.

— Munyń ne? Taǵy da óz atyń ba jazyp jatqanyń?

— Bul «Minaıdar Dosaqaev» degen sóz bolady, — dep Minaıdar jymyń etti.

— Atamnyń aty qaısy?

— Mynaý tómengisi...

Marjankúl úńilip qarap otyrdy da:

— Meniń atymdy jazshy, qandaı bolady eken, kóreıin, — dedi.

Minaıdar arbańdatyp Marjankúldiń atyn jazdy. «Marjankúl» degen jalǵyz aýyz sóz qaǵazynyń birsypyra jerin alyp ketti.

—Qalamyńdy ákelshi, men jaza alar ma ekem, — dep Marjankúl Minaıdardyń qolynan qalamdy aldy. Minaıdarmen qatarlasa etpetinen jatyp, ez atyn jazyp kórmekshi boldy.

— Óı, «m»-nyń shoqparyn tym úlken qyp jiberdiń...

— Qoıshy, seniki de sondaı ǵoı, — dep qyzarańdap, Marjankúl moınyna almady.

Qatarlasa jatqan soń biriniń beti birine tıdi. Minaıdar demin jaqyndata túsip Marjankúldiń betinen súıip aldy.

— Áne, bul endi sóıtedi... Birdeme istep jatqanda aınaldyrmaı-aq qoısań qaıtedi eken? — dep Marjankúl jymyńdady.

...Túnniń edáýir ýaqyty ótken. Aýyldyń bári de shamdaryn sóndirip, qalyń uıqyǵa kirip jatyr. Jalǵyz-aq Minaıdardyń úıiniń shamy sóngen joq. Marjankúl ekeýi kók kitap pen qaryndashty kezek ustap, bir árip bolsa da tanyǵansha qumar bolyp jatyr. Kók kitaptyń ishindegi badanadaı áripter qazaq eliniń qarańǵy túkpirinen oqýshy tapqanyna máz bolyp, jymyńdap kúlip turǵan sekildi...

1928

---