InfoHub Logo

Úsh perdeli, tórt sýretti drama

QATYSÝSHYLAR:

Shapshańbaı – basqarma aǵasy.
Kúnjan – onyń áıeli.
Súndet – esepshi (schetovod).
Paryz – ótirik «belsendi».
Janbol – kolhozshy (partızan)
Báken – kolhozshy.
Aqsúırik– onyń áıeli.
Qamza – komsomol uıasynyń burynǵy hatshysy, muǵalim.
Jupar – sońǵy hatshy.
Xaıdar – komsomol.
Ótemis – komsomol.
Qarǵabaı – kolhozshy, jas bala jigit.
Dáýren – kolhozshy.
Taltańbaev – ókil.
Jaqsylyq–raıkomnyń jańa hatshysy.

BİRİNİSH PERDE

BİRİNSHİSÝRET

Eki esik: biri birinshi bólmede, ekinshisi tysqa shyǵady, uzyn ústel, oryndyqtar. Ústel ústi burqyraǵan qaǵaz. Buryshta shkaf. Esik jaq shashylǵan túrli ydystar. Ústel, oryndyqtardyń arqalyqtaryna balanyń jaıalyqtary jaıylǵan. Shymyldyq ashylǵan kezde Súndet ústelge tósin tireı, shot qaǵýmen otyr.

Súndet (ashýly). Al, qudaı atty da qaldy: bir shyqqan emes esebim. Maǵan kerek san myń tórt júz otyz, bylaı salsam da jetpeıdi oǵan, olaı salsam da...

Kúnjan (kórshi bólmeden basyn shyǵaryp). Senbisiń salyp jatqan? Sonsha daýryǵyp... Balamdy shoshyttyń.

Súndet (kúlimsirep). Menen be?

Kúnjan. Daýysyńnan.

Súndet. Aınalsam-aý qasyńnan... (Esikke júre berem degende.)

Kúnjan (bezerip). Qoı, qoı... Masqara-aý, tapa-tal túste... (Súndet turyp qalady.) Osy eldiń jigiti qyzyq, óı... Basqa elde de bolyp kórdik qoı... (Súndet tomsaryp, esebine shuǵylady. Kúnjan kúlimsireı túsip.) Dúkenge bardyń ba, áı?

Súndet. Bardym.

Kúnjan. Báteńke kelip pe?

Súndet (salqyn). Kelipti.

Kúnjan (eleń etip, jaqyndaı túsedi). Kelipti deısiń be, eı? Túsi qandaı? Tumsyǵy qandaı, jaıpaq pa, súıir me?.. (Ústelge súıenip, kúlimsireı qarap.) Ýádeń esinde me?

Súndet. Myna esebimdi umytsam da, ony umytpaspyn. Senesiń be, myna shotty qaǵyp otyrǵanda sonyń árbir tasy sen bolyp kúlimsireıdi maǵan. Senesiń be?.. (Eleýrep umtylam degende, Kúnjan yrshyp esikke barady. Súndet ústeldegi qaǵazyn shashyp alady.)

Kúnjan. Betim-aı, osy eldiń jigiti qyzyq, tal túste... Basqa eldiń jigiti búıtpeıdi. Qarabas elinde turdyq qoı, sonda bir shotavot boldy.

Súndet. Tap mendeı ǵoı, á?

Kúnjan. Sendeı me? (Kúlimsiregen kúıi bólmesine ketedi.)

Súndet (az-kem turyp shashylǵan qaǵazyn jıady). Qap, ıttiń qatyny esebimdi bylyqtyryp ketti-aý. Meıli, qaı bir durys esep, qondyra salarmyn bir sıfrdy.

Tystan júgen ustap Janbol kiredi.

Janbol (keıigen túrde) Áı, basqarma qaıda? (Súndet Janboldy elemeı, shot qaǵýǵa kirisedi.)

Janbol. Qaq, qaq! Sartyldat! «Qulqý-qulqý dep qoradaǵy qoıdy qurttyń» degen eken... (Otyryp.) Basqarma qaıda edi?

Súndet. Júrgen jerinde. (Shot qaǵady.)

Janbol (unatpaı qarap). Ýa, toba, osyǵan da tálkek bolǵanym ba? (Kúrsinip.) Tálkek boldym. Birdeme aıtaıyn desem «al, kontr boldyń» dep, shaq etetin bolypty. Aınalyp keteıin-aý, aspan aınalyp jerge tússe, men kontr bolarmyn ba? Birinshi – keńes úkimetin óz qolymnan ornatyssam, ekinshi – Álibıge otrád bolyp alashtyń azý tisin syndyrǵan bolsam... (Ýhlep.) Áı, basqarma qaıda deımin?

Súndet (shatynap). Maǵan jumys istetpeısiń ǵoı, sirá. Al qurysyn esep. Al izdeıin basqarmany.

Janbol. Ýa, toba... Sóılesip kór bularmenen? Jeke basymnyń qamy úshin mazalasam eken-aý bulardy. Birinshi – Esbergen qudasyna baramyn dep at surap minip, ony zoryqtyryp, jolǵa tastap kelip otyr; ekinshi – sıyr bitken syqyrlap qorada tur, ne shóbi joq, ne sý ishken joq; úshinshi – osy úıdegi adyraq kóz kelin... Áı, tyńdashy, osy úıdegi adyraq kóz kelin... (Kúnjan esikti ashyp tyńdap turady, Janbol ony sezbeıdi.) Kórer kózimshe bir mashınanyń qalǵanyn qıratyp álgide ǵana úıine ákeldi. Osy kelindikin bólek qaǵazǵa túrte salshy.

Kúnjan (ashýly). Túrtkize almassyz!

Janbol (jalt qarap). Túrtkizemin, kelin!

Kúnjan. Túrtkize almassyz! Eregisemin dep, el aqtap ketip júrersiz. (Kenet qushyrlana umtylady.) Ne degen adam edińiz, balanyń jaıalyǵyna otyryp... (Janboldy arqadan ıterip, jaıalyqty alyp ketedi.)

Janbol (basyn shaıqap). Áttegene!..

Súndet (mysqyldap kúlip). Bólek túrtip qoıdym, sovsem bólek...

Janbol (shimirkenip). Áı, qoıamysyń? (Kijinip, ushyp turady.)

Súndet (shotty súıreı qashyp). Keńsede qol jumsaǵan úshin bes jyl túrme.

Janbol. E, kolhozshyny tálkek qylǵan úshin neshe jyl?

Tystan Shapshańbaı kiredi. Shapshańbaı.Bu ne?Áı?

Súndet (shotty ústelge alyp uryp). Short znaet, jumys isteýden qaldym, shyǵarmaımyn esepti.

Shapshańbaı. Nege shyqpaısyń qýyp? Tura qal: tyńdattyń ba josparyn? Tyńdat. Túski taýyq shaqyrdy ma? Jaz: «jeltoqsannyń jıyrma tórti kúni, besin kezinde, Janbol Jaýqashar ulyna tyńdatady, údetpeli jospardyń on bes puty» de. (Kúnjan esikten qarap turady.) «Súndet Súgiraly ulynyń jarysqa shaqyrýy boıynsha mindettelgen on bes puty de... Dediń be? Kóreıin sosyn...

Kúnjan. Ábden qıratarsyń.

Shapshańbaı (burylyp). Ket ári!

Kúnjan.Áne, qoqandady maǵan, eı albasty! Júr beri, balany kóter. (Ketedi.)

Shapshańbaı (esikke bara berip burylyp). Áı, ázildep túsinbe. Bul Taltańbaıdyń tártibi... (Súndetke.) Tóleımin degizip, barmaǵyn basqyzyp al. (Ketedi. Janbol esikke qarap basyn shaıqaýmen otyrady.)

Súndet (bir qaǵazdy asyǵys jazyp. Janbolǵa usynady). Barmaǵyńdy bas mynaǵan!

Janbol. E, neniń aqysy?

Súndet. Menimen jarysasyń.

Janbol. Al, senimen jaryspadym, onda qaıtesiń?

Súndet. Qontyr bolasyń onda.

Janbol. Men qontyr bolam ba? Men, men...

Tystan Taltańbaev kiredi. Shlápa, aq jaǵa, kózildirik, bileginde taıaq. Kózi janarynda – úı qabyrǵasyndaǵy urandarǵa úńiledi.

Janbol (oǵan birsypyra qarap alyp). Álgi Taltańbaev tap osy bolar ma, á?

Taltańbaev. Schetovod, jeńgeı úıde me?

Súndet (jaǵynyp). Úıde, ám sizdi kútip otyrǵan bolar.

Taltańbaev kórshi bólmege kiredi. Janbol basyn shaıqap, shyǵady.

Súndet (esikke birsypyra qarap otyryp, kúrsinip, shotty sart etkizedi). Osy da qabattasyp... (Taǵy sart etkizip.) Jańa ǵana úıiriltip kele jatqanda... (Qaǵazyn qobyratyp, óleń aıtady.)

Tekti baıdyń balasy em ýyz emgen.
Kez bolyp qara kúnge basqa tóngen.
Tepkisinde kedeıdiń ólgim kelmeı,
Qańǵyryp ketshi edim shyǵyp elden.
Baspana typ kalqozdy jaǵaladym,
Schetovoıattyq qyzmetti saǵaladym
Kez boıaýǵa jaraıtyn ónerim bar,
Sart ta surt myna shotty qaǵa alamyn.
Shapshańbaı kórshi bólmeden bala kóterip shyǵady.

Shapshanbaı.

Báý-báý-báý,
Aınalady ákesi-aý.
Ákesiniń balasy-aý,
Ashýlanshaq mamasy-aý.
...Janbol ne dep ketti, áı?

Súndet. Seni túrmege tyǵam dep ketti.

Shapshanbaı (shoshshyp). Qoı-áı, úreıin almashy kisiniń. Onsyz da zárem joq... Áı, Súndet, men nege qorqa beremin osy, á? (Dalada shań-shý, bular eleńdesedi.)

Áıel daýsy.Kórermin óltirgenińdi! Senen buryn ólsek...

Tystan Báken, Aqsúırik, Paryz kiredi.

Paryz (ashýly.) Purtokolde myna ıtterdi. (Tymaǵyn ústelge alyp uryp.) Ýh... Osy ıttermen yryldasam dep-aq...

Shapshanbaı.Nege, nege?

Paryz. Tyńda, úıine bardym. Egizektiń Embergeni qasymda. Bylaı dedim: «Joldas Báken Shómishbaev, men seni jarysqa shaqyramyn jıyrma bes put astyqqa», – dedim. (Bákenge.) Osylaı dedim ǵoı, á?

Aqsúırik. Astyǵymyz joq bolsa, nemen jaryspaqpyz?

Paryz. Toqta. Sonsyn aıtqanym: «Jaryspasań bólshevık emessiń», – dedim. Dedim be? Konchın! Kalakaıtyńdy bilmeımin, meniń «ımenıem tempýdi kúsheıtý, men tempýdiń adamymyn»,–dedim. Dedim be? Qosh... Al joldas Shómishbaev bólshevık bola almady. Postoı, qalaqaıtyndy bilmeımin, bólshevık emes eken. «Astyǵym joq», – dedi, osylaı dediń ǵoı, á?

Aqsúırik. Joqty bar desin be?

Paryz. Á... Turyp tur, jeńge, seniń sybaǵan keıin? Qosh... «Endeshe úıińdi tintemin», – dedim. Tintip kelip kettik. Abyroı bolǵanda sýyryp almaıyn ba...

Shapshańbaı.Súndet. Qansha? Qansha?

Paryz (oılanyp). Úsh puttan asar ma eken, á, Báken?

Aqsúırik. Betim-aı, eki tabaq astyqty...

Shapshańbaı. Tabyldy, boldy, tártip solaı. Jaz, Súndet! (Súndet dereý jazady.)

Aqsúırik. Betim-aý, ashtan ól deımisińder, qýyryp jep otyrǵan astyǵymyz.

Shapshańbaı.Úkimet astyǵyn nege qýyrasyń, á? Ol tártipti kim berdi, á?

Súndet. Báken, sosıalnyı polojenıeńdi aıt?

Báken (sasyp). Joq... Satyp alǵan emes, masaqtyń bıdaıy.

Paryz. Tasta, postoı kalakaıtty!

Súndet. Sosıalnyı polojenıendi aıt deımin.

Báken. Joq, joq, satyp alǵan emes.

Súndet. Endeshe, qulaq dep jazam.

Aqsúırik. Kótek!

Paryz. Jaz, qulaq dep.

Aqsúırik. Qoı ári, senen ótip bizge kelip pe qulaqtyq?

Súndet (jazyp otyryp). Bireýdi lıchnyı askarbıt etken úshin bes jyl túrme.

Aqsúırik. Ádira qal, senen buryn túspespiz. Qalqozdyń mal-múlkin qurtyp sen de bos júrsiń ǵoı.

Súndet. Úkimet adamyn qaralaǵan úshin on jyl túrme.

Báken. Tynysh turshy, qatyn.

Aqsúırik. Qoı ári, osylardan qorqyp... Tamaq ishý qylmys bolsa, aldymen basqarma aıdalsyn. Qatyny kúnine on taba nan pisiredi, biz on kúnde bir taba nan taba almaımyz...

Kórshi bólmeden Taltańbaev shyǵady. Shapshańbaılar ábigerlenip, ústeldiń tórinen oryn beredi.

Taltańbaev. Mynalar kim, erbıip turǵan?

Paryz. Quq qylyp jatyrmyz, úıinen astyq shyǵyp.

Taltańbaev. Solaıma? Qatyr bálemdi!

Aqsúırik. O neniń aqysy?

Taltańbaev.O neniń aqysy! Bilgińiz kele me? Ol aqysy astyq tyqqanyńyzdyń. Onyń úshin aıdatamyn Temirhan Shoraǵa., Bilemisiń Temirhan Shorany?

Aqsúırik. Sizdeı bilekti emespiz.

Taltańbaev Aqsúırikke túılige qarap, teńselip júredi. Kórshi bólmeden Kúnjan qarap turady.

Taltańbaev (Aqsúırikke túılige qaraı túsip). Ym-m... sózin kórdiń be? Otyzynshy jyly bes júz úıden qalqoz quryp, qys ishinde kıiz úıden qala saldyratynymda tap osy syqyldaı bir áıel shapyldap...

Paryz. Oıpyrm-aý, sizben be?

Shapshańbaı. Alǵan shyǵar jazasyn,á?

Taltańbaev (ústelge súıene turyp). Joldastar! Tyǵyz tártip beremin, údetpeli jospar jıyrma tórt saǵat ishinde oryndalady, ponátno? Onyń úshin ne isteý kerek? Vot, bylaı isteý kerek. Máselenkı, úı salsa, onyń aldymen tórt aıaǵyn turǵyza ma? Tórt aıaǵyn turǵyzady, ıaǵnı qadaıdy. Ponátno? Sosyn stenasyn qalaıdy. Sonan krıshasyn pokryvat qylady... Ponátno? Bu da sol: aldymen tórt aıaqtan bastaý kerek. Oryssha aıtqanda nız deıdi. Naǵyz apasnostnızda jatyr, ponátno? Bir kitaptan oqyǵany bar... Ymm... da vot bylaı: «kapıtalısıcheskoe hozáıstvo órbıdi, deıdi, – nızdan», ponátno?

Paryz. Paı, paı, paı, paıym-aı!..

Súndet. Quıyp-aq jiberdi-aý.

Taltanbaev (qyzyp). Sonyń úshin munyń nızin qoparyp, tamyryn julyp, e... súıtip ketpese, e... Bul qaýlap janǵan órt bolyp, órt pojar... Bul solaı bolady, ponátno?

Shapshańbaı (eleýrep). Ábden panatnaı.

Taltańbaev. Endeshe myna kisilerdi qamaı salyńdar, sýyq saraıǵa!

Aqsúırik. Kótek!

Paryz (ushyp turyp). Jumysyń bitti, jeńge, júresiń!

Paryz ıtermelep shyǵarmaqshy bolady. Aqsúırik qarsylasady. Báken Aqsúırikti tartqylap esikten shyǵarady. Jań-juńmen ketedi.

Shapshańbaı (olar ketken soń basyn shaıqap turyp). Áı-áı, áı, skandal qatyn eken tá... (Súndetke.) Purtokolindi myqtap jaz, budan bosanatyn bolmasyn.

Taltańbaev (úı ishinde teńselip júrip). Ardaqty jeńge!

Shapshańbaı.Áı,áı, qaıdasyń! (Kúnjanǵa.) Saǵan aıtady, saǵan.

Taltańbaev (Shapshańbaıdy ıyqtan qaǵyp). Daragoı Shapshańbaı! Jeńgemmen ózim uǵynysam, ty ne meshaı.

Kúnjan (Shapshańbaıǵa). Saǵan aıtady, saǵan, saǵan...

Taltańbaev. Velıkolepno, ha, ha, ha ... Interesno... (Kúnjanǵa.) Qolyńyzdy saǵynyp...

Shapshańbaı.Á, á... o ne?

Kúnjan. Qoı deımin, túsinbeısiń.

Taltańbaev. Pravılno...Túsindirip jiberińizshi, jeńge.

Kúnjan (esikti jamylyp). Ol ma? Ol qoıý shaı.

Taltańbaev. Paı-paı-paı, jeńgem-aı!

Shapshańbaı. Má, mamasy, ala ket.

Kúnjanǵa balany ustatady. Kúnjan tyrjyń etip, balany alyp ketedi.

Taltańbav (esikte turyp). Áı, shatavot! Tumsyǵyńdy salbyratyp, keshegi sıprdy áli daıyn qylǵan joqsyń. Erteńge daıyn qylmasań, keńirdegińdi julyp alamyn, ponátno?.. (Súndet basyn shulǵyp, keńirdegin ustaıdy.) Darogoı Shapshańbaı! Jalpy aıtqanda, ty ne meshaı...

Bólmege ketedi. Súndet aýyz ashyp esikke qaraýmen bir sypyra otyrady.

Shapshańbaı (onyń, janyna otyryp, shyntaǵymen túrtip). Keńirdegiń kerek bolsa, sıpryndy shyǵar.

Súndet. E... aıta beredi mundaılar. Byltyrǵy bir ókil Janbolǵa: «Shekeńdi shaǵyp, mıyńdy alamyn» dep edi, Janboldyń mıy ázir ózinde.

Shapshańbaı.Onyń ornyna seniń mıyńdy shaqsyn. Mı joq sende, nege shyqpaıdy esep?

Súndet. Naǵyz mısyzsyń. Shyn esepti kórmeısiń, ótirik, esep ber deısiń; qalqozdaǵy úıiń qyryq, ony júzge jetkiz deısiń; barlyq malyń qyryq bes, ony myńǵa jetkiz deısiń.

Shapshańbaı.Qoı, á, jańaǵy ókil emes pe?

Súndet. Ókildin mısyzy bolmaıdy dep pe eń?

Shapshańbaı (shoshyp). Oı, ant uryp ketken... Aman qutylaıyq, aýzyńa ıe bol. (Aqyryn baryp esikten tyńdap, ornyna keledi. Kúrsinip.) Áı, Súndet, osy men nege qorqa berem, á? Bireýge qyzýlanyp qatty sóz aıtyp qalsam, artynan sol kisiniń kóńilin tapqansha asyǵam. Asyǵatynym – qorqam, nege olaı, á?

Súndet. Adamshylyǵyńnyń joq bolǵany.

Shapshańbaı. Qoı, adamshylyǵym joq bolsa, úsh jyldan, beri qalqozǵa bastyq bolar ma em? Oıynyń kelmesin... (Súndettiń janyna otyryp.) Qane, men de shyǵarysaıyn esebińdi.

Súndet. Sal shotqa: júz qyryq bes.

Shapshańbaı.Bul ne?

Súndet. Mal sany.

Shapshańbaı. Joq, joq... Kónbeımin, myń qyryq bes dep salaıyq.

Súndet. Bolmaıdy.

Shapshańbaı. Salaıyq deımin.

Súndet. Bolmaıdy, talaı esep berip júrmin ǵoı.

Shapshańbaı. Shyn sıfr berip júrgen bolarsyń.

Súndet. Atama, ómirge shyn sıfr berip kórgem joq. Ótirikke de ep kerek: bar malyń qyryq bes, oǵan júzden artyq qalaı qosasyń?

Shapshańbaı (basyn sıpap). Tym az...

Tystan Qamza kiredi. Bular ym qaǵysyp, Súndet qaǵazyn búrkeıdi.

Qamza. Aý, basqarma otaǵasy, jurtqa jaǵalaı jospar berip jatqanyń qalaı?

Shapshańbaı. Taltańbaevtyń tártibi.

Qamza. Jospar berýge ókildiń qandaı qaqy bar?

Súndet. Astyq tyǵyp otyrsa she?

Qamza. Á, ondaıdy kópshiliktiń jıylysymen ashyp, talqysyna salý kerek. Qaıda ókiliń?

Shapshańbaı.Tys... Tynyǵyp jatyr.

Qamza. Tynyqqandaı tas qazbaǵan shyǵar. (Kórshi bólmege ketedi.)

Shapshańbaı. Shataq boldy ma? Qamza neqyp úndemeı qalady dep em-aý!

Súndet. Osynyń keńirdegin julsa eken.

Shapshańbaı. Mynanyń ba? Munyń keńirdegin qudaı da jula almas... Men basqarma bolǵan jerde partıa men komsomol uıymy bolmasa eken dep, qudaıdan jatsam da tileımin, tursam da tileımin. (Basyn shaıqap.) Áı, endi... (Kenet eleńdep, esikke baryp tyńdaıdy.)

Súndet. Jaı ma, áı?

Shapshańbaı (aqyryn basyp ornyna keledi, basyn shaıqap). Shoshyndym: shaq-shaq etedi. Taltańbaevtyń mıyn shaǵyp jatyr ma dersin.

Súndet. Shyn ba, áı? Onda Paryzǵa shamala deý kerek eken, Taltanbaevty tentekke shyǵaryp júrse...

Shapshańbaı. Shyǵarady, shyǵarady. Komsomol bir shýlamasyn de... Talaı talqysyna túskem. Oıbaı, Súndet-aı...

Súndet. Júr, Paryzǵa jolyǵaıyq.

Ekeýi ketedi. Az tynys. Kúnjan samaýryn kóterip shyǵyp, tutatady, óleń aıtady.

Kúnjan.

Kóılegimniń etegi keste-keste,
Sen, qalqataı, túsesiń ylǵı eske.
Keler me ediń shynyńmen kúlim qaǵyp,
Kele ǵoı dep men aıtsam búgin keshke.
Kóılegimniń etegi búrme-búrme,
Men jeńilgen jan emen birme-birge.
Kúıdiresiń ot qylyp, órtendirip,
Kózdi qadap, beý qalqam, kúlme-kúlme...

Kúnjan (kúlimsirep). Ókildi aıtam-aý, kózin qadaıdy kelip, qadaıdy kelip... «Aýdandarynda táýir báteńke bar ma?»–desem, «Nesheýi kerek ózińe?» – deıdi. Men aıttym sosyn: «Ylaýlap tasymaı-aq, bireý bolsa da», –dedim. «Bireýge qanaǵat qylarsyz ba?»– deıdi de kúledi, kúledi de kúledi.

Tystan Jupar kiredi. Kúnjan túsin ózgertip, qyryn qaraıdy.

Jupap. Qamzany kórdiń be, jeńgeı?

Kúnjan. Eshkimniń kúzetshisi emespin.

Jupar (ańyryp az turyp). Ne istep otyrsyz?

Kúnjan. Sendeı tóre emespin, úı túıtigi.

Jupar. Men qashan tóre bolyppyn?

Kúnjan. qoı ári, qyz basyńnan tepsinbeı, úlgirersiń...

Jupar (tańdanyp). Qyzyq ekensiń, tepsinip ne aıttym?

Kórshi bólmeden Taltańbaev pen Qamza shyǵady.

Taltańbaev (sóıleı shyǵyp). Da... da... Men aıtamyn saǵan. Komsomol uıasynyń hatshysy bolsań, mindetińdi durys uǵyn, ponátno? Údetpeli jospardy oryndatýǵa ókil kerek pe? Kerek. Sol ókilińiz myna paqyryńyz. Pojalýısta, mandatty kórsetýge de bolady. Ym-mm... (Qaltasynan mandatyn alyp, pensne kıip, oqıdy). Máselenkı, bylaı degen: «Kovsem partıınym ı komsomolskım organızasıam okazyvat tov. Taltanbaevý» (Barmaǵymen nusqap.) «Tal-tańbaevý vsemernoe sodeıstvıe» – ponátno? Taltańbaev myna paqyryńyz bolady, tanys bolyńyz. (Qolyn usynady.) «Vsemernoe sodeıstvıege» túsinesiz be? Ol bylaı. Ymmm... Iaǵnı, dúnıe júzindegi bolýy múmkin, bolǵan múmkinshiliktiń bárin Taltańbaev joldasqa boldyryp, bárin soǵan úıip, súıtip bárin boldyryp shyǵýǵa degen, ponátno?.. Esinde bolsyn, bul eń aqyrǵy, eń kúshti, ıaǵnı, ámmeniń ýchastıesi kerek bolǵan eń reshıtelnyı boı. Bul saǵan syn. Oryndap shyqsań, deımin: «molodes!» Oryndamasań, deımin: «Daesh bıletti».

Jupar. Bıletti bere qoısaq...

Taltańbaev (Juparǵa túnere qarap). Madam,ǵapý etińiz, kimmen sóılesip turmyn men?

Qamza (kúlimsirep). Bul kisi komsomol múshesi, Jupar deıtin belsendimiz.

Taltańbaev. Ochen prıatno, molodoı kadr... (Ústeldi nusqap.) Pojalýısta... (Jupar kúlimdep otyrady.)

Qamza. Taǵy da aıtaıyn sizge: bıletti biz bermespiz de, siz ala almassyz. Astyq daıyndaý jóninde partıa dırektıvin múltiksiz oryndap keldik. Budan bylaı da oryndaımyz. Negizgi astyq jospary artyǵymen oryndaldy. Údetpeli jospardy ábden qabyl alamyz. Sonyń úshin aıtatynym: osydan on shaqyrym jerde partıa uıasy bar, habar tıgizeıik. Qalqozshylardyń jalpy jıylysyna salyp, qabyldalyq. Túsinik bereıik, kópshilik arasyndaǵy jumysty kúsheıteıik. Sony istesek, astyq tyǵyp otyrǵandy qalqozshylar kópshiligi ortasynan shyǵaryp beredi. Munyń birin istemeı, keńsede otyryp úı basyna jospar berýińizge men qarsymyn! Qaıda barsam da osyny aıtam... Paryz deıtindi biz qalqozdan alastaǵanbyz. Ol belgili sodyrly soıqan. Ol kádimgi Kókjaldyń balasy. Ony ákelip belsendi qylǵanyńyzǵa kónbeımiz. Bul partıa jolyna qaıshy. Bul qaskúnemderdiń isteıtin jumysy. Biz, komsomoldar, partıa joly úshin kúresemiz.

Qamza osylaı bastaǵannan Taltańbaev shalqaıyp, eki qolyn jelkesine qoıyp, Kúnjanǵa qarap, ysqyryp óleń aıtqan sekildenip otyrady.

Jupar (Qamzaǵa). Kimge aıtyp tursyń sen?

Qamza (kenet toptap). E, myna Taltańbaev joldasqa.

Jupar. O kisiniń sóz tyńdaıtyn ýaqyty joq kórinedi ǵoı.

Taltańbaev. Ǵapý etińiz, qaryndas... (Ústeldi uryp.) Vot chto, qazirgi saǵattan komsomoldar mobılızovan, ponátno. Sondyqtan... (Kúnjanǵa telmirip.) Shaıyń ázir me, jeńgeı?

Kúnjan. Sózińiz bitse, shaı ázir.

Taltańbaev.Sóz bitti... (Bólmege ketip bara jatyp.) Traı-raı-ram, raı-raı-ram...

Kúnjan Juparǵa qarap tyrjyń etip, samaýryndy kóterip o da ketedi. Az tynys.

Qamza (ańyryp). Soǵylǵan ba mynaý ıt?

Jupar. Ony qoı, meni tyńda. Aqsúırik pen Bákenniń saraıǵa qamalǵanyn estidiń be?

Qamza. Ne deıdi? Qamaýshy kim?

Jupar. Paryz.

Qamza. Paryz? Ymm... Aqyrynda kelip qalkozshylardy qamaýǵa kiristi me ol? Endi qaıttik? ( Úı ishinde az-kem júrip.) Jupar, keshegińdi anyqtadyń ba?

Jupar. Beker bilem ol.

Qamza. Kim aıtty beker dep? Seniń jumsaǵan adamyń Ótemis qoı, ıá? Tez-aq anyqtarsyń.

Jupar. Ótemiste jazyq joq, komsomol atynan tapsyrylǵan jumysty ótep-aq keledi.

Qamza . Bilem qalaı óteıtinin. Ótemis sıaqtylarǵa senip jumys tapsyramyz dep urynyp júrmiz biz.

Tystan taıaq súırep Janbol kiredi.

Janbol (esikte turyp). E, báse, ózim de oılap em, túbinde tirelip otyrǵan shyǵar Qamza dep.

Qamza (kúlimdep). Túbekke tirelýden alyspyz.

Janbol. Endeshe ne kútip otyrsyz? Birinshi – Báken jazyqsyz saraıǵa qamaldy; ekinshi – «Bárindi de quq qylady, odan da qashyp qutylyńdar» degen eldi ósek qaptady; úshinshi – Paryz bir top adamdy sońyna ertip, jurttyń sandyǵyna sheıin qıratyp tintip júr; tórtinshi – astyq tyǵyp otyrǵan adamdy bildim, jıylysyńdy shaqyr; besinshi...

Qamza. Toqtańyz. Dereý atqa minińiz de ıacheıkanyń hatshysyn shaqyrtyp kelińiz. Partıa men komsomol uıymynyń jalpy jıylysyn istep, máseleni sonda talqylaıyq.

Janbol (jaırańdap). E, durys, á, báse, mine, buǵan túsinem. Mine, buǵan túsinem.

Janboldyń sózi aıaqtalmaı Ótemis eleýsiz túrde kirip, esikte turady. Janbol men Qamza shyǵady.

Ótemis (Jupardy esik aldynda toqtatyp). Ne týraly, á?

Jupar (ashýly qarap). Sóılespeımin senimen. Nege anyqtamadyń keshegini?

Ótemis. Ne degen qyzyqsyń: astyq tyqpaǵan bolsa, men qalaı anyqtaımyn?

Jupar (Ótemiske qadala qarap). Tyqqan astyǵy joq deısiń ǵoı,á?

Ótemis (apalaqtap). Apyr-aý endi... (Jupar úndemeı shyǵyp ketedi. Ótemis ańyryp.) Oı, qyzyq osylar. Osynshama buldanǵandaı ne ótkizip qoıyp edi maǵan? E, tipti... (Ústel janyna kelgende, jerde jumarlanyp jatqan qaǵazdy kórip, alyp oqıdy.) Ehe, Súndettiń qoly, óleń jazypty, tura qal... (Otyryp oqıdy.)

Qalqamnyń qasy qara, kózi qara,
Bolǵanmen kózi qara, isi sara.
Álden-aq ot tutandy júregime,
Bul dertim ne bolady bara-bara?!

Mássaǵan, bul soǵylǵannyń kúımeı júretin kúni bolsaıshy... (Kenet oılanyp, kúlimdep, qaǵazdy búktep qoınyna tyǵady.) Toqtaı qal, bir kerek qaǵazyń qolyma tústi, túneýgi oljadan ortaq qylmasań, bermeımin, – deıin oǵan...

Kórshi bólmeniń esigine baryp syǵalap turady, áıel men erkektiń qosylyp sajan áni estiledi:

Aıttym sálem, qalamqas,
Saǵan qurban mal men bas.
Saǵynǵannan seni oılap,
Aǵar kózden ystyq jas.
Senen artyq jan týmas,
Týsa týar artylmas,
Bir ózińnen basqaǵa
Yntyqtyǵym aıtylmas.

Ótemis (jaınańdap). Ýa, qyzyq munda eken...

Kórshi bólmege ketedi. Birsypyra bos. Tystan dabyrlasyp Shapshańbaı men Súndet kiredi.

Shapshańbaı (qyzyp sóılep). Álgi, álgi... Sen bilesiń ony... Álgi fermanyń maıyn qazynaǵa jóneltemiz dep, kespekke salyp qoıǵanymyzda sony buzdyryp, on kılo maı áketip edi ǵoı bireý.

Súndet. Bildim, «Torytaı» de ony, byltyr sonyń soǵymyna tory taıdy soıyp berip ek qoı.

Shapshańbaı. Ie, ıe, sol, sol jigit te bizdiń qatyndy maqtap... bizdiń úıde jatyp edi ǵoı.

Súndet. Meniń tańdanatynym – óziń buryn batyraq boldym deısiń, osyndaı baıdyń qyzyn alýdyń...

Shapshańbaı (jymyńdap). Tym sorly batyraq emes em.

Súndet. E, e... Kóje toǵym bar edi deseńshi.

Kórshi bólmede qosylyp salǵan án.

Bir ózińnen basqaǵa

Yntyqtyǵyn aıtylmas.

Shapshańbaı (surlanyp). Áı,bul ne?

Súndet (kúlimdep.) Úı seniki, óziń bilmeseń... Álde jeńgeıdi maqtap jatyr ma eken?

Shapshańbaı surlanyp, kórshi bólmeniń esigine barady: Súndet qaǵazyn qopsytyp, shotty qolyna alady.

Súndet. Túrt, shaıtan, túrt! (Shotty sart etkizip qaǵady Shapshańbaı ashýly túrde bólmesine kiredi. Súndet oǵan qaraı qalyp). Naǵyz aqymaq-aý, á... qyryp tastaıtyndaı bolyp qushyrlanýyn, kórersiń, balasyn kóterip qazir qaıta shyǵady... (Kerilip) esinep, jambastaı jatyp, aıaǵyn ekinshi oryndyqqa salady? Gazetti jyrtyp mahorkadan úlken ǵyp shylym oraıdy. Súıtip jatyp óleń aıtady.)

Degen soń atym Súndet, atym Súndet,
Kolhozdyń malyn qurttym bolyp indet.
Bolǵan soń qalqoz malyp quldyratyp,
Aq tileý ony taǵy maǵan mindet.
Kelgende aq tileýge ónerpazbyn,
Kúnine on-on besten akt jazdym.
Talaıdyń shyǵararmyn janazasyn,
Áli de dám buıyryp tursam az kún...

Tystan Paryz kiredi.

Paryz. Buıyrar dám. Ózińniń janazań shyǵarylmasyn. Súndet (basyn kóterip alyp). Qoı, áı...

Paryz. Saraıǵa qamaǵan Bákendi shyǵaryp aldy. Úıin tintip júrgen meniń brıgadamdy eriksiz taratty. Súndet. Kimder ol?

Paryz. Komsomoldar.

Súndet. Qudaı atypty ǵoı.

Kórshi bólmeden Shapshańbaı bala kóterip shyǵady.

Shapshańbaı.

Báý-bóý-bóý,
Aınalady ákesi-aý,
Aınalady ákesi-aý,
Ózine tartqan balasy-aý.

Súndet (Paryzǵa). Endi qaıttik?

Paryz (oılanyp). Daıynda qaǵazyńdy.

Shapshańbaı (eleńdep). Áı, o ne?

Paryz Jaz. (Paryz sózin úzip aıtady. Súndet jazǵanyn daýystap oqyp otyrady.) «Komsomol uıasynyń hatshysy Qamza Qaýǵabaev... Úkimet nusqaýyn buzyp... partıa tártibin qıǵashtatyp... Ońshyl-solshyl bolyp... baı-qulaqtyń agenti bolyp... úkimet dushpany, ıaǵnı jaýy... astyǵyn sandyqqa tyqqan... qýyryp jegen Báken Shómishbaı ulyn saraıdan shyǵaryp aldy ruqsatsyz...» Jazdyń ba? Meniń qolymdy qoı. «Paryz Paıǵambaryn». Qoıdyń ba? Taǵy qaǵaz al. (Súndet qaǵaz daıyndaıdy. Paryz oılanyp sózin bastaıdy.) «Janbol Jaýǵashar uly... Tártipke baǵynbaı... Jarysqa qarsy shyǵyp... údetpeli jospardyń jaýy bolǵandyqtan... qalqozdan alastatylsyn». Jazdyń ba? Buǵan úsheýimizdiń de qolymyz qoıylsyn! Shapshańbaı! «Báý-báý» dep balańmen bola berme, buǵalyq moıynǵa túsýge jaqyn. «Paryz ben Súndet jurtty jarysqa shaqyrǵanda, sol berem degen astyqtaryn ózderi berdi me eken, sony tez anyqtaý kerek» dep komsomoldar brıgada qurǵaly jatyr deıdi, uqtyń ba?

Súndet. Oı, «berildi» dep men átmet soǵyp qoıdym, mine, mine. (Qaǵazyn qopsytady.)

Paryz. Toqta. Saraıdaǵy astyqty ólshese qaıtesiń?

Súndet. Ondama, onda... (Jelkesin qasıdy.)

Paryz. Júrińder, myna aryzben Taltańbaevqa kiremiz. «Arıstovat» degizip, tártip soqqyzyp alsaq, sosynǵysyn ózim bilemin.

Paryz aldyńda, Shapshańbaı sońyńda úsheýi kórshi bólmege kiredi.

Shymyldyq.

EKİNSHİ PERDE

BİRİNSHİ SÝRET

Alysta jyrtylǵan jer, soqa, qostardyń sýreti. Sahna túbinde qapshyqpen úıgen tuqym, qasynda kúzetshi. Sahnanyń bir jaǵynda qostyń esigi, onyń aldyńda ot jaǵylyp, mosyǵa sháınek ilýli. Sahna ortasynda dingektiń basynda qyzyl-qara taqta. Orta beldegi jalpaq taqtaıǵa Jupar qabyrǵa gazetin japsyryp jatyr. Aqsúırik ot basynda is tigip otyr Shymyldyq shashylǵan soń azdan keıin bireýdiń baryldaǵan daýsy estiledi.

Birinshi daýys. Ay, kúzetshi qaıda? Ýa, Ermaǵambet, nege sýǵarmaısyń kólikti.

Ekinshi daýys. O kim-áı, meni shaqyrǵan?

Birinshi daýys. Hege sýǵarmaısyń deımin kólikti?

Ekinshi daýys. Ne jumysyń bar, sýǵaraıyn, sýǵarmaıyn, moe delo.

Birinshi daýys. Á, qudaı atyp ketkenniń sózi! Erteń soqany moınymyzben súıremek shyǵarmyz, á?A

Jupar (qaǵazyn japsyryp alyp, alysyraq turyp qaraıdy). Jeńeshe, áý jeńeshe!

Aqsúırik. Áý, shyraılym.

Jupar. Myna gazetime Taltańbaev taǵy baılanysar ma eken?

Aqsúırik. Men nesin bilippin?

Jupar.Joq tyńdashy, mynaý bas maqalam. «Eginniń sanymen birge sapasyn qýý» degen. Durys emes pe?

Aqsúırik. Durys bolar.

Jupar. Mynaý Paryz brıgadırdiń soqa aıdaǵan túri. Jeńeshe, sýretin kórshi kelip.

Aqsúırik (turyp). Salyp ta qoıdyń ba? (Úńilip qarap.) Bátir-aý...

Jupap. Mynaý jyrtqan jerleriniń túri ǵoı: soqa ár jerden bir tıgen.

Aqsúırik. Shyraılym-aý, mynany estidiń be sen? Esbergen baqa bar ǵoı, qudaıdyń jalmaýyzy, sol keshe qalaǵa aparyp bir qap astyq satypty.

Jupar. Qoıshy?

Aqsúırik. Ras.

Astyq kúzetip otyrǵan Haıdar dombyra shertip án salady.

Men balasy em kedeıdiń jalba jeńdi.
Keńes ornap, basyma baqyt keldi.
Qas dushpanǵa túıligip qandasatyn.
Bul maıdan myń dal sanar mendeı erdi.
Komsomolmyn, kúzette talǵan emen,
Taıtalasta qatardan qalǵan emen.
'Tapsyrylǵan jumysty taldap istep,
Ómirde jaman ataq alǵan emen.

Aqsúırik. Óı, aınalyp keteıin... Haıdardy aıtam-aý, tún boıyna óleń aıtýmen shyǵady. (Aq súırik ot basyna baryp, isine kirisedi).

Jupar (oılanyp). Haıdar, oý Haıdar!

Xaıdar. Áý? (Bir qolynda dombyra, bir qolynda saıası saýat shtaby, Jupardyń qasyna keledi.) Keldik, taqsyr.

Jupar (onyń qolynan kitapty alyp qarap). Saıası saýat kitaby ma? Oqyp júrmisiń?

Haıdar. Qol tıse, oqyǵandaımyn-aý... (Gazetke úńilip.) Paı-paı, bizdiń salǵan sýret qalaı? Jupar, durystyǵyńdy aıtshy, naǵyz sýretshi emespin be? Áı, myna bir jeriń bos tur ǵoı, men óleń jazyp bereıin, á.

Jupap. Túneýgideı ǵyp qyzǵa ǵashyq bolady.

Haıdar.Qoı-á, ene boıy dep pe eń meni? (Otyryp jazbaqshy bolady.)

Jupar. Sabyr et. Esbergen ǵoı tuqym sebýshi. Sony baqylaýǵa Ótemisti belgiledik. Esbergen keshe bir qap astyqty qalaǵa satyp kelipti, bul qalaı?

Xaıdar (shoshyna qarap). Á, solaı ma? Aıtpap pa em: «Ótemis naǵyz órtep jiberetin adam, komsomoldan on shaqyrym alys qýý kerek» dep.

Jupar. Bylaı etsek... (Oılanyp.) Ótemisti sol soqadan almastyryp, onyń ornyna Salyqty jibersek, qarsy bolmaısyń ba?

Xaıdar (júginip alyp). Búro múshesi dep menimen sanastyń bar ǵoı, Ótemiske jumys tapsyrýyńa udaı qarsymyn. Janym- aý, óziń oılashy: osy tuqymnyń jalǵyz dánin jatqa jem qylmaımyz dep, jan ushyryp biz júremiz. Qaıdaǵy soǵylǵandarmen aýyz jalasyp ol júredi... komsomolda joq Qarǵabaı qurly septigi tıdi me sonyń? Kórgen, bilgen, sezgenin Qarǵabaı bizge kelip aıtady... (Sahna túbine kóterile qarap.) Qarǵabaı, áı Qarǵabaı! Kele ket munda.

Sahna túbinen bata jigit Qarǵabaı kele jatady.

Xaıdar. Esbergen áńgimesin osyǵan suraıyqshy, sezgen bolsa, jasyrmaıdy. (Haıdar oǵan burylyp.) Áı, sen mynany sezdiń be, Esbergen bir qap astyqty satty degen sybys bar.

Qarǵabaı (oılanyp turyp). Sezdim.

Haıdar (Juparǵa). Estip turmysyń?

Jupar (oılanyp). Durys. Erteń myna Qarǵabaı men Salyqty janyńa alyp, osy jumysty sen anyqtap shyqqansha tuqym urlandy eken, urlaýshylar kimder eken. Sodan keıin...

Haıdar. E, osylaı deseıshi maǵan.

Janbol sahnaǵa taıaq súıretip shyǵyp, Aqsúırikke kidiredi.

Janbol. Mynalar neǵyp jatyr?

Aqsúırik. Gazet jazyp jatyr bilem.

Jupar (jalt burylyp). Aǵaı-aý, neǵyp kórinbeı kettińiz?

Janbol. E, kóringende men ne isteımin? Gazet jaza almaımyn.

Jupar. Aqylyńyzdy aıtar edińiz?

Janbol. Aqyl bar ma mende? Aqylym bolsa, qalqozdan shyǵyp qalyp, qańǵyryp júrer me edim? Aqyl senderde. Gazet jazyp, ony taqtaıǵa japsyryp, jaýdy muqatyp-aq jatyrmysyńdar. Muqap-aq qalypty, ha-ha-ha...

Jupar. Aǵaı-aý, endi...

Janbol. Aınalyp keteıin-aý, sen gazet jazǵan eken dep, jaý muqar ma? Birinshi – jaýyń tamyrlanyp shaıqy bolyp alsa; ekinshisi – jegi qurttaı ishińdi keýlep jep jatsa...

Jupar. Sizdińshe emi ne?

Janbol (qatýlanyp taıaǵyn kóterip). Onyń emi mine! Jelkesin úzseń ǵana úni óshedi onyń.

Aqsúırik. Daryldaq-aý, soǵystan basqa bileriń bar ma seniń?

Janbol. Maıdan bolǵan son, soǵys kerek! Basqandy men bilmeımin. (Juparǵa.) Jaza ber, qaraǵym, jaza ber. (Janbol ketedi.)

Haıdar (jaırańdap). Jupar, Jupar, shyǵyp qaldy, shyǵyp qaldy. (Oqıdy.)

Jyrtqan jerdiń shyǵaly kúndiz shany,
Jybyrlaǵan kóp adam soqa mańy.
Eńbek dese, ekpindep, entelemeı,
Qalqanyn tózedi eken neǵyp jany?

Sahnaǵa dábdirlep Shapshańbaı shyǵady.

Shapshańbaı.Kelip qaldy, oıbaı, kelip qaldy. Taltańbaev. Doklad, soqa. Ýaı, jınalyńdar, jınal, jınal!.. (Dáýren, Ótemis, taǵy bireýlerdiń basy qyltıyp, qostyń janynda otyrady. Juparlar da sonda barady. Shapshańbaı aptyǵyp.) Otyra qalyńdar. Soqa týraly jańa tártip. Taltańbaevtyń tártibi... Báken, sandyǵyń bolsa, beri shyǵar. Qap, qazaqshylyǵymyz-aı, sypaıy qonaqqa oryndyǵymyz da joq.

Sandyqtan ústel isteıdi. Paryz ben Súndetti ertip sahnaǵa Taltańbaev shyǵady, aq jaǵa, bileginde taıaq.

Taltańbaev (sandyqqa otyryp, jaǵalaı qarap). Báriń de amansyńdar ǵoı, á?

Shapshańbaı.Aman-aq, óte kúıli... Al jıylys ashyq. Sóz aldy Taltańbaev joldas.

Taltańbaev shylymyn tutatady. Kózildirigin kıedi. Paryz ben Súndet gazetke úńiledi.

Aqsúırik (Bákenge). Basyndy qaǵyp almas, batyra-batyra aıt: «tuqym urlanbasyn» de, «tuqymdy basqarma mańyndaǵylar urlaıdy» de, «egindi babyna keltirip, durystap sebemiz» de.

Paryz. Aıtshy, Súndet, osy qyz nege óshigedi maǵan?

Súndet. Jaý bolǵan soń.

Paryz.Jo-oq... Osy qyz nesin biledi deısiń sonyń?

Súndet. Baıaǵynyń qyzy deme, qyz ózgergen.

Paryz. Ózgergen joq.

Súndet. Ózgermese, mynaý ne? (Gazetti nusqaıdy.) Kimniń qulmanyń ashyp otyr? Baıaǵynyń qyzy osyny isteı alyp pa edi?

Taltańbaev. Tovarıshı! Men tún ishinde keldim. Nege? Tártip bere keldim, ponátno? Tempi joq soqada. Sabotajdyq, sodyrlyq kúsheıdi... (Aqsúırik Bákendi túrtkilep otyrady.)

Báken. Ne aıt deısiń, bir sózine túsingem joq.

Aqsúırik. Óz sezindi aıt!

Taltańbaev. Massanyń arasynda jumys joq. Qaıda bizdiń komsomoldarymyz.

Paryz. Komsomoldar bizdi qaralap gazet shyǵarady, osyny basa ótińiz.

Taltańbaev. Pravılno, bizdiń ýdarnıgimizdi, predannyı aktıvimizdi qaralap, massanyń kózinde aptarıqasyn túsirip... Ponátno?

Jupar. Qylmysyn búrkeı almaspyz.

Taltańbaev. Ǵapý etińiz, qaryndas, múmkin bolsa dokladty perevıvat qylmasańyz...

Súndet (Paryzdy túrtip). Qadalyp keledi, qadalyp keledi... Óshiktire tús.

Taltańbaev. Komsomoldyń bul isin sryv dep túsinemiz. Buǵan jol berilmeıdi. Soqa bitiriledi. Bul meniń tártibim, ponátno? Buǵan jaýapty bolady Paryz Paıǵambarov. Tovarısh Paıǵambarov, ponátno?

Paryz. Ponátno...

Taltańbaev. Neshe kún srok kerek?

Paryz. Srok ne, srok?.. (Oılanyp.) On bes kún.

Taltańbaev.Malades! Mine sosıaldy qurylystyń ekpindi eri. Basqarma, daýysqa sal!

Shapshańbaı.Al ponátnyı boldy. Ay, jamaǵat, Taltańbaev tártibin daýysqa salam, al kóterińder biriń qalmaı!

Aqsúırik (julqynyp). Sóz ber maǵan!

Shapshańbaı.Ne aıtpaqshy eń? Eı, eı, skandal qatyn ekensiń, á.

Paryz. Sóz berme, postoı, kalakaıttyń orny bul emes.

Shapshańbaı.Al, bitti, bitti. Bári ponátnaı. Báriń de endi. Paryzdyń qaramaǵyndasyńdar...

Jurt daýryǵady. Paryz Taltańbaevqa birdeme aıtady.

Taltańbaev. Qane?

Paryz. Mine. (Gazetti nusqaıdy.)

Taltańbaev. Sypyr!

Súndet gazetke umtylǵanda Haıdar tirep týra qalady.

Haıdar.Tak... Tak. Kózińdi ashyp qara.

Paryz. Salyp jiber jaqqa.

Taltańbaev. Tys-s... Tártippen... (Taqtaıǵa baryp Súndetke.) Sypyr, alyp júr.

Jupar (surlanyp). Munyńyzdy ne dep túsinemiz? Taltańbaev (ara qarap). Komsomoldardy jınap erteń keńsege kelińiz, sol jerde tártip berem, ponátno?

Haıdar. Á, bolmaıdy, aǵaı. Máselen men tuqym kúzetshisimin.

Taltańbaev (oǵan jalt qarap). Ne deısiń? Qaıta aıtshy.

Xaıdar (ańyryp). Men tuqym kúzetshisimin. Taltańbaev (Shapshańbaıǵa qadalyp). Sen be saılap júrgen?

Shapshańbaı. Joq, joq... komsomoldar, mynaý Jupar... Taltańbaev (kúlimdep). Siz balańyzdy áldıleý men bolsańyz... (Paryzǵa.) Tuqymǵa sen jaýaptysyń.

Paryz. Maqul. Erteńnen bastap kúzetshi ózgeriledi.

Jupar (selt etip). Ózgerilmeıdi. Taltańbaev. Apy etińiz, qaryndas...

Jupap. Tuqym kúzetin basqaǵa bere almaımyz! Haıdar. Aman saqtaýǵa mindettimiz.

Súndet. Ám jáne urlaımyz deńiz. Haıdar. Jupar. Kim urlaıdy? Taltańbaev.Tys-s.Tártip berildi. Júr, basqarma...

Taltańbaev pen Shapshanbaı shyǵady. Paryz ben Súndet sybyrlasyp, kúlimdesip, sahnanyń shetinde toqtaıdy.

Paryz. Oılap turmyn.

Súndet. Ne dep?

Paryz.Taltańbaevqa aıtyp, myna qaryndasty ala júrsek.

Súndet. Ám jáne?

Paryz.Sen et astyrsań, araq daıyndasań.

Súndet. Ýh, shirkin, qyzdy qushaqtap otyryp, men án salsam...

Paryz (Súndetti ıyqtan ustap). Toqta, myna Ótemiske tapsyrdyq ba, «Búgin túnde Haıdardyń qaıtseń de qapysyn tap!»– dediń be?

Súndet. Dedim, ám jáne...

Paryz. Endeshe... Qaryndasty eptep qonaq qylamyz.

Súndet. Áı, búgin bolsyn. Men ózine qyzyǵyp bara jatqan sıaqtymyn, ǵashyq bolyp júrmeıin.

Paryz. Toqta. Búgin túndegi bizdiń bitiretin jumysymyz sondaı kúshi bolady... Sezemisiń? (Kúlimdep.) Asaý qaryndas erteń quryqsyz kolǵa turatyn bolady...

Súndet. Á, bildim. (Ekeýi máz bop ketedi.)

Aqsúırik (ot basynda otyryp Bákenge). Ádira qal-aý, erkek bolǵanyń qurysyn!

Báken (qosqa arqasyn súıep otyryp). Orynsyzǵa kirisesiń.

Aqsúırik. Oryndy ǵyp sen aıtshy, men kirispeıin. (Bul, ekeýi ózara sóılesedi.)

Haıdar(taqtaıdy oralyp). Vot gazet...

Ótemis. Áı, nege jyrta beredi gazetimizdi, á? Qolynda elý kerek edi jańa.

Haıdar. E, bireý ustap qaldy ma seni?

Ótemis. Sender ursa beresińder, unatpaısyńdar meniń isimdi.

Jupar (Ótemiske). Bara tur, keıin sóılesermiz.

Ótemis. Nege?

Haıdar.Aıtyldy,tyńda. Ketemisiń? (Haıdar umtyla túsedi.)

Ótemis (surlanyp sheginshektep). Áne, ylǵı osy... Qýǵyn... Tize... (Ketedi.)

Jupar. Haıdar, jazý kineshken qaıda seniń?

Xaıdar.Óleńimdi kóremisiń? (Qoınynan knıjka shyǵarady.) Sen tym qatty synaısyń. (Knıjkany berip.) Qyz týraly jazǵanda men ony eńbekke baılanystyram, osy jaǵyn esker.

Jupar. Knıjkanyń qaǵazyn alam. Álgi gazetti tún boıy qaıta jazyp shyǵam. Tańerteń. sen sýretin salasyń... Sonsyn, túski demalysta komsomoldardyń jıylysyn ótkizemiz.

Haıdar. Qoı-á, e, men óleń jazbaı ma ekem?

Aqsúırik (daýystap). Shyraılym-aý, túsindirshi myna aǵańa... (Jupar olarǵa burylady.) Erkekpen áıel jumysty birdeı istese, úlesti birdeı alady ǵoı, ıá?

Jupar. Birdeı alady.

Báken. Alarsyń!..

Aqsúırik. Aıtpaqshy, ıe, shyraılym-aý, budan meniń eńbek kúnim artyq, bul soqa ustaýmen otyrady, men úsh par ógizdi jalǵyz aıdaımyn. Menikin bólek jazǵaısyń.

Jupar. Bólek jazýly.

Aqsúırik. Meniki artyq qoı, ıá?

Jupar. Azdap artyq.

Bóken. Meniki eńbekke sanalmaıtyn shyǵar, á?

Aqsúırik. Sen jeńil jumystasyń.

Dáýren keledi.

Dáýren. Aý, Jupar-aý, álgi Taltańbaı ne myjyp ketti, tártip dep? Endi qalaı aıdamaqshymyz soqany?

Jupap. Burynǵysha aıdaısyń, babyna keltirip sebesiń. Biraq tezdetý kerek.

Dáýren. Tezdetip baǵamyz ǵoı. Sen, Jupar, sonaý Myrzabek degen balany meniń janyma qosshy, Paryzǵa qarsy turýǵa jaqsy bolsyn. (Kúlimdep.) Komsomoldarǵa rıza bolyp júrmin. Betiń bar, júziń bar demeı, aıtady da shyǵady. Biz kakoı adam... Á, Aqsúırik, birdeme deımisiń?

Aqsúırik. Erkek emessiń, ebeleksiń, – deımin.

Dáýren. Ras, ebelekpiz. Pý dese ushyp ketemiz, á?Jaman adambyz. Báken ekeýmizden meniń soqamda júrgen kók at artyq. Shóldese, sýǵa shabady, qaıyrsań da boı bermeıdi. Biz keregimizdi aıta alamyz ba? Kakoı short adam. Maqul dep, shulǵı beremiz. Qoıandaı júregimiz joq. Álgi Taltańbaıǵa Jupardan basqamyz aýyz asha aldyq pa? Asha almaımyz. Qoı, kózimniń shyrymyn alaıyn. (Kete berip oralyp.) Jatyp em, kózim ilinbedi, oıladym kelip, taǵy ne pále boldy, shynymenen osy egin durys sebilmeı me dep... Endi tynyshtaldym.

Ketedi. Onyń artynan Jupar ketedi.

Haıdar. Ay, Jupar, knıjkemdi bere ket.

Jupar (toqtap). Gazet shyqpasyn deısiń be? Basqarmadan surasam bermeıdi, men qaǵazdy jerden qazbaqshymyn ba?

Jupar ketedi. Haıdar jabyńqy, úıgen tuqymnyń ústine otyryp, dombyra shertedi. Báken qosyla ketedi.

Aqsúırik (Bákenge). Bas jaqta meniń kitabym bar edi, áı, beri tastashy. (Qostan laqtyrylǵan kitap dalbalanyp shashylyp, ot basyna túsedi.) Ne kórińdi, sorly, jóndep áperseń birdemeń kete me?

Báken (qostan). Molda bola qalarsyń.

Aqsúırik. Senen buryn hat tanyp shyqsam, ne jumysyń bar? (Aqsúırik kitap oqıdy, Haıdar án salady.)

Haıdar.

Kelmeıdi qalqany aıtpaı sózdiń nashy,
Árkimniń ózine ystyq zamandasy.
Jetkizip enbek qunyn eki júzge.
Ekpindi brıgadanyń boldy basy.
Búırek bet bizdiń qalqa, orta boıly.
Sóılese sózi myrdaı tereń oıly.
«Ekpindi erge joldas bolamyn», – dep
Ýádesin ózimizge berip qoıdy...

Moınynda qus myltyq Janbol kele jatady.

Janbol. Ýa, páli, komsomolym, qıratyp jatyrmysyń? (Aqsúırikke kelip.) Baıyń qaıda?

Aqsúırik. Uıqyda.

Janbol. Oıatshy.

Aqsúırik. Kerek bolsa oıatyp al.

Janbol. Qudaı atqan qatynsyń-aý... Báken, ay Báken!

Báken. Ne bar?

Janbol. Beri shyq. (Aqsúırikke.) Molda bolyp jatyrmysyń?

Aqsúırik. Seni oqytýǵa jaraımyn.

Janbol. Qudaı senen oqytpasyn.

Aqsúırik. Oqyǵanyńdy sezbeı de qalarsyń. Erkekpin dep qur edirendeısiń, ne kelip júr qolyńnan?

Janbol. Aǵyz, aǵyz... Keńes úkimetin sen ornatqan shyǵarsyń?

Aqsúırik. Jalǵyz sen de emes ornatqan. Soǵysta bolǵanyńdy puldaı berme. «Maıdanǵa birge baraıyq» dep sen aıtypsyńda, men ermeı qalyp pa em?

Báken (qostan shyǵyp). Munyń bylshylyn qaıtesiń, jumysyńdy aıt.

Janbol (Bákendi ońasha aparyp). Tez kıin!

Báken. Nege? Qaıda baramyz?

Janbol. Birinshi – qaıda baratynymyzdy surama; ekinshi – tez kıin. (Báken ańyryp qasyna keledi.)

Aqsúırik (eleńdep). Óne, eı? Bir jaqqa baramysyń?

Báken (qostan). Jumysyń bolmasyn. Áıel degen ot basymen bola bermes pe?

Aqsúırik. Ot basynan shyǵamyn dese, arqandap qoımaqpysyń.

Báken (qostap). Shynjyrlap qoıarmyn.

Aqsúırik. Adyra qal... Baıaǵydaı «tamaǵymdy asyra» dep, qolyńa qarap otyrǵan men joq, eńbek qylsam, ózim de tabam.

Janbol. Biraq baı tabylmaı júrmese...

Aqsúırik. Adyra qal, adam quryp qaldy degen. (Báken kıinip shyǵady.) Aıt deımin, áı?

Báken. Jumysyń bolmasyn!

Janbol ekeýi ketedi. Aqsúırik dereý bulardyń ókshe izin ańdyp, sahnadan ketedi. Haıdar án salady.

Haıdar.

Týady tań aldynda Esekqyrǵan,
Shatabot eńbek kúnin esep qylǵan.
Jarysta uly dúbir ozbady dep,
Jan bar ma komsomoldy ósek qylǵan?
Jan qalqa, meni súıseń jarysqa tús,
Enbektiń maıdanynda kórinsin kúsh.
Ataǵyń ekpindiniń almaı turma,
Degenin qosylaıyq, tym asyǵys.

Jupardy ertip Aqsúırik shyǵady.

Jupar. Jóndep aıtshy, qaıda ketti deısiń?

Aqsúırik. Tak osylaı qaraı.

Jupar. Jaı jumys bop júrse...

Aqsúırik. Qoı ári, bozbalashylyq isteıdi deıtin jas emes, bir sumdyǵy bar. Tez júr...

Jupar. Haıdardy da ala ketemiz be?

Aqsúırik (Haıdarǵa). Ornyńa bireýdi qoı da, júre ǵoı.

Haıdar. Bolmaıdy, joldas, bireýge tapsyrý úshin myna astyqtyń bárin ólshep, aktymen berý kerek.

Aqsúırik. Qudaı ursyn.

Jupardy jeńinen súırelep áketedi. Az tynys.

Xaıdar (ornynan turyp, esinep). Tuqym kúzetýdi ońaı deıdi-aý, munyń bir mysqalyn kem shyǵarsam, komsomol bolǵanym qaısy? (Esinep.) Qap, óleń jazatyn knıjkemnen aıryldym-aý.

Aldyńǵy jaǵyna shuqshıady. Buǵan qarsy Ótemis kele jatady.

Ótemis. Áı, Haıdar-aý... Haıdar. Jaqyndama.

Ótemis. Ýa, qoıshy... Sóıleseıikshi bir. Haıdar. Kúndiz kel.

Haıdardyń art jaǵynan eki adam eńkeńdep qapshyqqa jaqyndady.

Ótemis. Áı, osy ǵoı men komsomolmyn...

Haıdar. Ket deımin, tyńdaısyń ba, joq pa?

Ótemis Ketpeımin, sózim bar.

Haıdar. Bar, bar... Aýlaq. Endi birdeme kórersiń.

Haıdar tóne túsedi. Ótemis shegine beredi. Belgisiz eki kisi eki qap tuqymdy arqalap ketedi. Sahna syrtyńda Ótemistiń daýsy.

Ótemis. Bularyń zorlyq, asyra silteý. Men de komsomolmyn, men de kedeıdiń balasymyn...

Haıdar. Bar, bar... Keıin sóılesermiz...

Sahna Qarǵabaı kelip, úıilgen astyqqa qarap turady. Haıdar oralyp keledi.

Haıdar. Álgi bir ıt. Túnge qaraı mańyma jolatqym kelmeıdi ózin. Juparǵa áldeqashan aıttym, osyny komsomoldan alastaıyq dep.

Qarǵabaı. Ay, astyǵyń túgel me osy? Haıdar (astyqqa qarap, úreılene túcedi). Ay...Ay... Qarǵabaı-aý...

Qarǵabaı. Kúzette turyp, qapty bere me eken?

Xaıdar. Apyrm-aý.. Jana ǵana... (Astyqtyń ústine otyra ketedi.) Endi qaıttim?

Qarǵabaı.Shoshyma, izin sezdim.

Haıdar. Á, á... Qaıda, qaıda? (Apalaqtaıdy.)

Shymyldyq.

EKİNSHİ SÝRET

Dala Qala sahnasyn da aǵashtyń ishi qyp kórsetýge bolady. Qara kóleńke. Paryz sahna ortasyńda úreılenip qaraýmen turady.

Paryz (yshqynyp). Súndet deımin... Súndet deımin... Kelshi, birdeme qaraıa ma?

Súndet (shyǵa kelip). Qane, qane?.. (Oda qaraıdy.) Sona bireý me, qoı, buta bolar. Qorqyta bermeshi, jalǵyz istegen urlyǵymyz ba... (Nasybaı atyp.) Áı, erteń keshke jıamyz ǵoı, á? Jumataıdyń qyzyn aldyraıyq. Nesiptiń kelinin aldyraıyq... Embergendi jibersek, qýyp keledi ǵoı. (Qarqyldap kúlip.) Áı, Embergenge «eńbekkúnińdi arttyryp jazam» deseń bolǵany.

Paryz. Tasta deımin, postoı qala qaıtty.

Súndet. Qazir, qazir... Embergen ashyp jatyr... (Daýystap.) Embergen, tezdet! Topyraǵyn alysyraq tastaǵaısyń. (Paryzǵa.) Áı, Jupar araq ishpeı júrmes pe eken?

Paryz. Apyrm-aý, barshy.

Súndet. Qazir, qazir... (Kete berip.) Jupar júregime tiken sıaqty qadalyp...

Paryz. Júregiń qursyn!

Súndet (sahnanyń syrtynan). Júrekpen oınama, áı.

Paryz (birsypyra qaraýmen turyp). Bolasyńdar ma, áı?

Súndet. Urany ashtyq. Nemen bólemiz, áı?

Paryz. Bórikpen bel. Má, meniń qalpaǵymmen. (Qalpaǵyn laqtyrady.) Embergenge basa sal, eńbegi bar ǵoı. (Súndettiń «bir, eki, úsh» – dep sanaǵan daýsy estiledi.)

Paryz. Búgin túnde biraz tuqymnyń kózin joısam, erteń «túgendep ber», –dep komsomolǵa salmaımyn ba álekti. (Nasybaı atyp jymyńdaıdy.) Qudaıǵa shúkir, belsendisi bolyp aldyq. Kereginiń ózi de osy edi.

Súndet (daýystap).  Kel, áı, boldyq.

Paryz dereý ketip, azdan keıin Súndet ekeýi qap arqalap shyǵady.

Paryz (entigip). Tomardyń myna basymen ketemiz be?

Súndet. Malshyǵa kezdesip júrermiz, myna basymen keteıik.

Paryz. Iá, sát!

Umtylyp júre berem degende, myltyǵyn kezep Janbol men Báken shyǵady.

Janbol. Á, jaýyz!

Paryz (shalqalaqtap qapty tastap jiberip). Áı, áı, mynalarǵa ne joq? Á, baı-qulaq, tuqym urlaǵaly júrsińder-aý, á?

Janbol. Astapyraldaı, myna ıtte din joq eken ǵoı! Paryz (baspalatyp). E, tuqym urlamasań neǵyp júrsiń? Bilem senderdi. Súndet, protokolde! Jaz deımin: «sosıaldyq tuqymǵa qol saldy jaýlar» de. Postoı kalakaıt nenady. Jaz tez...

Janbol men Báken ańyraıysady. Paryz sóılep turyp, Súndetpen ymdasyp, ekeýi kenet tura qashady. Janbol sasyp qalyp, myltyǵyn oqtaǵanda, ot almaıdy. Sahna syrtynda Paryzdardyń daýsy: Attan, attan!», «Tuqym urlandy, tuqym urlandy... Attan!..»

Janbol (ańyryp, myltyqty jerge alyp urady). İshińdi uraıyn, osy myltyqty qural dep... (Otyrady.)

Báken (sasyp). Sorladyq, bittik. Qudaıdyń zaryn qyldym ǵoı saǵan: qorqaqtaý adammyn ǵoı, osyndaıǵa meni áýre qylma dep... Qap! Apyrm-aý, endi. (Jaltaqtap.) Men bylaıyraq baryp, tyń tyńdaıyn... (Syrylyp kete bastaıdy.) Janbol. Báken!

Báken (sahna syrtynan). Qazir, qazir...

Az tynys

Janbol (basyn kóterip). Al kóre qaldym, pále salatyndary kelsin!

Sahna syrtynda shań-shuń daýys.

Bákenniń daýsy. Qazir kelem deımin,qatyn,apyrm-aý saǵan... Saǵan...

Sahnaǵa Jupar shyǵady. Bákendi eteginen súırelep, Aqsúırik keledi.

Aqsúırik (sóıleı keledi). Qorqaryń bar,nege eresiń oǵan? Joldas bolǵan soń nege ólmeısiń birge?

Janbol (jalt qarap). Aý, aý, e... Aqsúırigim apyrmaý, jigit ekensiń ǵoı, uǵa almaı júr ekem ǵoı.

Aqsúırik. Betim-aý, astyq!

Janbol. Qoryqpańdar, ury emespiz, mynaý Paryz ben Súndettiń urlaǵan astyǵy.

Jupar (ańyryp). Aǵaı-aý, bularyń ne?

Jupar. Ury ustadyq dep, olar daýryǵyp júr ǵoı.

Janbol. Endi árıne, biz qaralanamyz. Mynaý myltyq birde atylady, birde atylmaıdy. Jańaǵy jerde tabanda jatqyzaıyn dep em, ot almady. «Ustaǵanyń ras bolsa, myltyǵyń bar bola turyp, nege aıryldyń?» – deıdi ǵoı.

Jupar. Bizge nege aıtpadyń, aǵaı-aý?

Aqsúırik. Báse... Oılary buzyq bulardyń.

Janbol. Olaı deme, Aqsúırik, qate boldy. Ózim-aq ustarmyn dep em. Bastan aıtaıyn, Jupar, Taltańbaı keldi de, tas-talqanymyzdy shyǵardy ǵoı: birinshi – Qamzany aýdanǵa aıdap jiberdi; ekinshi–meni buzyqsyń dep qalqozdan shyǵardy; úshinshi– sender úgit degen birdemeni taýyp alyp, tym ýaqsyp kettińder. Bárine de ókpeledim. Sodan beri solardyń izin baǵatyn da júretinmin ǵoı, keshe tap osy jerde bir ura astyqtyń tyǵylǵanyn sezdim. Muny tyǵýshynyń ishinde Ótemis komsomol da bar, qalaı ókpelemeıin senderge?

Aqsúırik. Jón-aq. (Juparǵa.) Muny qaıtemiz endi?

Janbol.Turmandar, pálesin jeke kóreıin, Báken, sen de júre ber.

Báken.Óte durys... (Syryla jónelgende, Aqsúırik ony eteginen ustaı alady.)

Báken (shoshynyp). Áı, qatyn-aı, oıyńnyń basqalyǵyn istediń-aý.

Aqsúırik. Áı, shirik! Qashan basqa edi oıym?

Jupap. Súıtińder, qosqa aparaıyq.

Janbol. Quryp qalǵyr Aqsúırik, osy jerde bir múdirttiń-aý... Báken, arqala qapty. Komsomolmen qanattaspasaq, biz endi ólemiz. (Ózi bir qapty arqalaıdy.)

Báken (qapty kótere almaı). Qatyn... Salyp jibershi.

Aqsúırik (qatýlanyp). Beri ákel! (Qapshyqty julyp alyp, arqalaı jóneledi.) Joldastyqqa jaramaıtyn jarym!

Báriniń sońynan Báken shyǵady.

Shymyldyq.

ÚSHİNSHİ PERDE

BİRİNSHİ SÝRET

Birinshi perdeniń sahnasy. Pesh aldyńda Kúnjan nan ılep otyr. Mańy shashylǵan ydys.

Súndet (shotty tars etkizip, basyn kóterip). Jeńgeı, aý jeńgeı!

Kúnjan (burylmaı). Aqyryn. Kereń dep bildiń be meni?

Súndet. Áı, jeńgem-aı, ish órtenip barady, sonyń syrtqa tesip shyqqan lebi ǵoı. (Kúrsinedi.)

Kúnjan. İshiń kúıse, tuz jala.

Súndet. Solaı deıtinińizdi bilem.

Kúnjan (kúle qarap). Soǵan ashýlana qalǵanyń.

Súndet. Júrek jara, júrek, júrek. Kúnjan. Qoı ári... Áı, dúkenge bardyń ba? Súndet. Bardym.

Kúnjan. Báteńke kelip pe?

Súndet. Kelipti.

Kúnjan (qaraı qalyp). Kelipti deısiń be, eı? Túsi qandaı? Tumsyǵy qandaı, súıir me, jalpaq pa?

Tystan Shapshańbaı kiredi.

Shapshańbaı.Osy úıge nan ılemeı-aq qoısań da...keńse bolǵan soń, bireý keledi, bireý ketedi.

Kúnjan. Keregi joq kisińniń. Balaǵa bar, jylap jatyr.

Shapshańbaı kórshi bólmege ketedi.

Súndet. Jeńgeı, aý jeńgeı.

Kúnjan. Báteńke áperesiń be?

Súndet. Aqshań bar ma deseıshi.

Kúnjan. Qoı ári, osy qalqozdyń bar malyn óz qolyńnan bitirip shyǵarypsyń, sende aqsha bolmasa, sýda balyq ta bolmas.

Súndet (shoshynyp). Kúnjan-aý, shyn aıtyp otyrmysyń?

Kúnjan. Men emes, jurt aıtady.

Súndet. Máselen kim?

Kúnjan.Bári de aıtady. Byltyrǵy kelgen raıkom de, raııspolkom de, Taltańbaev ta...

Súndet (úreılene túsip). Ne deıdi sonda? «Sotqa berý kerek» deı me?

Kúnjan.Qoı ári, soǵan bola sottap... (Kúle qarap.) Epti jigit dep maqtasyp otyrady.

Súndet (jaılanyp). Meni maqtaǵanyn jekkórmeıtin shyǵarsyń?

Kúnjan. Nege jek kóreıin.

Súndet. Janyńa jaqyndaıynshy. (Ornynan tura bergende.)

Kúnjan. Belim-aý, tapa-tal túste.

Súndet ústeldi oralyp júre berem degende, tystan kirgen Taltańbaevqa soqtyǵysady.

Súndet. Á, ǵapý etińiz, ǵapý etińiz.

Kórshi bólmeden bala kóterip Shapshańbaı shyǵady.

Shapshańbaı.

Báý-báý-báý,

Áldıleıdi ákesi-aý,

Báý-báý-báý.

Taltańbaev (ústeldiń tórine otyryp, jymyńdap). E, báse, jeńgeıge súıtip kómektes. Sen bar toı, áı. (Kúlip.) Men baıqap júrmin, bala baǵýǵa olaqsyń.

Shapshańbaı (jaırańdap). Aınaldyq balasynan... Ákesiniń balasy, áketaıynyń balasy...

Taltańbaev.Eto eshe vopros.

Shapshańbaı. Súıedi ákesi. Ósiredi ákesi. Oqýǵa beredi ákesi. Ákesi qusap kolhozdy basqarady balasy...

Taltańbaev.Toje vopros.

Shapshańbaı. Emizesińbe, mamasy?

Kúnjan. Aýlaq.

Shapshańbaı (Taltańbaevqa). Jeńgeń skandal...Tártipke baǵynbaıdy...

Taltańbaev. Eto da. Jumys ezedi, jumys – áıeldiń jaýy, osobenno qazaq áıelderin. Kent áıelderin kórseńiz...

Kúnjan. Olar qaıtedi?

Taltańbaev (kózin qadap). Tyraı-tyraı, raı-raı, tam- tam-tam... Da... Solaı, jeńge.

Kúnjan. Olardaı bolý úshin ne isteýim kerek?

Shapshańbaı. Myna balańdy emizýiń kerek.

Kúnjan. Al qabattasty. Óı peri!

Shapshańbaı.

Báý-báý-báý,
Sheshen almaıdy-aý,
Báý-báý-báý.

Bákendi ertip Paryz kiredi.

Paryz (daýryǵa kirip). Taltańbaev joldas, Báken bólshevık eken. «Bólshevık bolsań, komsomoldardyń urlyǵyna kýá bol» dedim buǵan. Osylaı dedim ǵoı, á? «Bolaıyn», – dedi sabaz.

Shapshańbaı. Á,sabazym!

Súndet.Otyra qalyńyz, Báke. (Oryndyq usynady.)

Taltańbaev (Paryzǵa). Ol,shyraq, myna paqyryńyzdyń basshylyǵynyń arqasynda. Durys basshylyqtyń arqasynda shyǵyp otyrǵan belsendi bul.

Súndet. Ám jáne kótermeleýińizdiń arqasynda...

Paryz.Joldas Taltańbaev! Siz tártip berseńiz, men sonaý aıyptylardy...

Taltańbaev.Da... (Kerilip.) Aldymen raıkomǵa raport jazý kerek. Jańa hatshy kelgen deıme-aý. Jańa kisige jumys jaǵdaıyn tanystyryp qoımasaq. Tártibi qandaı bolady...

Shapshańbaı. Súıtińiz, súıtińiz, bólshevıktik qarqynmen jumys atqaryp jatqanymyzdy aıtyp qoısańyz...

Taltanbaev (kóterińki). Ózderińe báıge alyp bereıin be, á? Shyǵaraıyn ba aýdandaǵy birinshi kolhoz ǵyp?

Paryz. Súndet.

Shapshańbaı. Shyǵaryńyz, shyǵaryńyz!.. Taltańbaev (Kúnjanǵa). Siz aıtyńyz,jeńgeı, turama súıtýge? (Kúnjan qylymsyp betin syzyp otyrady, Paryzdar oǵan telmirip)

Shapshańbaı. Aıtshy, qatyn, «turady» deshi.

Kúnjan (kúlip). Turady, turady.

Taltańbaev.Endeshe kiristik. (Qalam-qaǵazyn durystap jazady, jazǵanyn oqyp otyrady.) Raport. Bólshevıkshe kúrese bilýimiz arqyly... Sonymen baılanysty... Ám jáne tap jaýynyń shańyraǵyn ortasyna túsirip ustaýymyz arqyly... ám jáne tonyn aınaldyryp kıgen komsomoldardyń...

Paryz (kúlimdep, Súndetke). Komsomol qoryqpaıdy degeniń qaıda, qalaı sastyrdym Juparyńdy túnde.

Súndet. Ras, jaman sasty.

Paryz. Dininiń berigi-aı kápirdiń. Sonsha sasqanda da jalyna bilmedi-aý.

Súndet. Ám jáne tilin tartpady, á?

Paryz. Qyrqarmyn tilin, myna dýdar basym aman bolsyn. Munyń qalamy – meniń qalamym, myna jazyp jatqan sóziniń bári – meniń júregimdegi sóz.

Súndet. Áı, aıtshy qudaıshylyǵyńdy! Búgin toılaımyz ǵoı, ıá? Soqadan par atty dotartyp altyn, men Paltaýǵa araqqa jiberdim.

Paryz (Súndetti ıyqtan ustap). Toılaımyz! Embergenge tapsyrdym, kópke qaraı qyz-kelinshekti topyrlatyp qýyp kel dep.

Súndet. Aıtshy qudaıshylyǵyńdy, Jupar meniki bolady ǵoı, á?

Paryz (tasyp). Seniki, ne surasań da berem búgin. Kóp ýaqyttan bergi jantalasqan jumystyń búgin ushyǵyna shyqqandaı boldym.

Súndet. ÝH, tasty júrek! Men baqyttymyn.Jyrlaımyn. (Súndet bastap, Paryz qosylady.)

Biz jasaımyz:
Baılyq, ataq –
Bárin tyqtyq qaltaǵa.
Men belsendi ýdarnıkpin,
Myna múshe alqaǵa.
Burys isti búrkep, qymtap
Jurt kózinde sútteı aq.
Jarysqandy qıratamyn,
Taltańbaev bizge jaq.

Shapshańbaı (sekirip). Oh, oh!

Taltańbaev (basyn kóterip). Vot chto, bárińde myna úıge shyǵyńdar. Ato meshaıt etesińder.

Shapshańbaı.Súıteıik,súıteıik... Júrińder...

Shapshańbaı, Paryz, Súndet, Báken, Ótemis ketedi.

Kúnjan (kúle qarap). Men de keteıin be?

Taltańbaev. Alda saqtasyn, sizdi ne degen adam qýar? (Kúlimsirep qarap otyryp.) Jeńgeı! Velıkıı okean tolqyndap, kóbigi aspanǵa atyp, jıegine lyqsyp, shapshyp jatady. Ponátno?.. Meniń júregim de sol, siz bir ońnan soqqan jibek jel boldyńyz da, ońasha qalǵan saıyn oı teńizin tolqyndatyp, lyqsytyp, alqymǵa ákep tyǵyp, býlyqtyryp... Ponátno?

Kúnjan (qylymsyp). Tym qatty aıttyńyz-aý.

Taltańbaev. Ymm... Tym qatty deısiz be?

Kúnjan. Betim-aı, ylǵı uıat sóz...

Taltańbaev.Sypaıysy qandaı bolady?

Kúnjan (kúlip). Keshegi bir aıtqanyńyz.

Taltańbaev. Sol sózden shyǵasyń ǵoı,á?

Kúnjan. Áıelińizdi qaıtesiz?

Taltańbaev.Áıel degenin maǵan pershatke almastyrǵanmen bir, eskisin tastaımyn, jańasyn kıemin... Ýaǵada ǵoı, á?

Kúnjan. Bolsyn...

Taltańbaev (oryndyǵyn súırete kelip Kúnjannyń janyna otyrady). Qashan ketemiz sonda?

Kúnjan. Qashan deısiz be? (Oılanady.)

Kórshi bólmeden bala kóterip Shapshańbaı shyǵady.

Shapshańbaı. Báý-báý-báý, áldıleıdi... (Sybyrlasyp otyrǵan Taltańbaev pen Kúnjanǵa qadala qarap.) Ym-m... Tym srochnyı jumys eken, ponatno boldy. (Qaqyrynady.)

Taltańbaev (burylyp). Ný, ty... (Turyp qaǵazyna barady.) prámo ne znaıý. (Qaǵazyn súırep kórshi bólmeniń esigin ashady.) Áı, shyǵyndar beri, men baram onda.

Bólmedegiler shyǵady. Taltańbaev sol bólmege kiredi. Paryz ben Súndet sybyrlasyp, kúlip turady. Báken men Ótemis tysqa shyǵady. Az tynys. Kúnjan burtıyp kórshi bólmege betteıdi.

Shapshańbaı (balany Kúnjanǵa usynyp). Ala ket mynany. Kúnjan. Áı peri! (Ketedi.)

Shapshańbaı (shatynap). Al deımin, eı (ol da ketedi.)

Súndet (máz bop kúlip). Áı, jyndy ózi, osy kúnge sheıin dym sezbeı keldi.

Paryz. Qazir seze qaldy dep turmysyń?

Syrtqy esikten garmon kóterip Embergen kiredi.

Paryz. Á, Embergen...

Embergen. Kirgizeıin be?

Súndet. Oıbaı, ákel!

Embergen syrtqy esikti ashady, bir qyz, eki jas áıel kiredi. Bular esik aldyńda uıalyp turady.

Embergen Súndetterge baryp sybyrlasady.

Qyz. Masqara-aı, endi qaıttik?

Birinshi áıel (kúrsinip). Jurt betine qaraýdan qaldyq qoı!

Ekinshi áıel. Qoıyńdarshy,zamandas qurbylar...

Birinshi áıel. Qoı ári...

Súndet (jazý ústeline shyǵyp otyryp). Embergen, basta! (Áıelderge.) Áı, beri kelinder. E, adam kórmep pe edińder?.. (Embergen garmon tartady. Ekinshi áıel olarǵa jaqyndaıdy, anaý ekeýi qozǵalmaıdy. Án.)

Jan qalqa, súıdiresiń, kúıdiresiń,
Aldynda altyn basym ıdiresiń.
Kúlseń– kún, qýanyshym júrek jaryp,
Qaıǵyrsań qabaǵymdy túıdiresiń.
Kúlshi, qalqam, kúle ǵoı,
Kúlmegeniń kúná ǵoı,
Qansha aıtqanmen, zamandas,
Qadrimdi bile ǵoı

Sońǵy taqpaq qaıtalap aıtylady. Súndet oryndyqtan qarǵyp túsip, shapanyn jyryp tastap, tapyrlap bılegen bolady. Syrtqy esikten Jupar, oǵan taıaý Haıdar kiredi. Haıdardyń basy aq shúberekpen tańýly. Garmon, óleń kenet toqtalady.

Súndet (entigip, kúlimdep, tósin ashyp,Juparǵa). Sizge yntyq júrek.

Jupar (surlanyp). Tart tilindi. Malǵun! Ket bylaı aldymnan! (Súndet shoshynyp sheginshekteı beredi.) Qyz (umtyla túsip). Jupar, qutqar bizdi! Jupar (oǵan burylyp). Qaıta ber.

Birinshi áıel men qyz qýanysyp shyǵa jóneledi. Ekinshi áıel jaltaqtap, o da shyǵady. Jupar men Haıdar kórshi bólmege kiredi. Az tynys.

Paryz (Embergenge). Áı, álgiler ketip qalmasyn, shaqyr. Senderdiń úreılene qalatyndaryń-aı...

Embergen ketedi.

Súndet (ústel ústine shyǵyp otyryp). Paryz, men Juparyńnan bezdim.

Paryz. Talasyp júrersiń.

Súndet. Atama, kózi tý syrtyńnan shyqty ma eken dep edim. No kez!.. Álgi Haıdardy tym qatty urǵyzyppyz-aý!

Súndet mahorkeden úlken ǵyp shylym oraıdy. Paryz eki aıaǵyn ústelge salyp, basyp qabyrǵaǵa tirep otyrady.

Paryz. Súndet, budan bir-eki jyl buryn ne oılap eń, shynyńdy aıtshy.

Súndet. Men be? Kámpeskege ushyrap, jer aýyp ketem ǵoı dep oılap em.

Paryz (kúlimdep). Jer basyp júrmiz, á?

Súndet. Ám jáne budan bylaı da basarmyz!

Tystan Jaqsylyq pen Qamza kirip, esikte ańǵarylyp turady.

Jaqsylyq. Bul ne kórinis? Biz qaıda kelip turmyz osy? Qamza. Bul kense. Mynaý schetavod. (Súndet ústelden túse bastaıdy.) Anaý Paryz deıtin belsendi.

Paryz basyn kóterip durystalyp otyrady. Jaqsylyq ústelge jaqyndaıdy. Súndet sheginshektep shkaf jaqqa yǵysady. Birsypyra ýaqyt birine-biri qaraýmen otyrady.

Jaqsylyq (Súndetke). Basqarma aǵasyn kórýge bolar ma eken?

Súndet. Ám jáne ókil joldasty da ma? (Kórshi bólmeniń esigin ashyp.) Basqarma, ókilge kerek boldyńyzdar.

İri adymdap Taltańbaev, balasyn kóterip basqarma shyǵady. Jupar men Haıdar shyǵa kelip Qamzaǵa júgiredi.

Jupar. Haıdar. Qamza! Keldiń be? (Qamzany eki jaqtan qushaqtaıdy. Máz bolysady.)

Taltańbaev (Súndetke). Apy etińiz, men kimdi kórem? (Jaqsylyq oǵan tiksine birsypyra qarap). Raıkom hatshysyn kórip tursyz.

Taltańbaev (selt etip, sasyp). Oıbaı-aý, týý... (Sasqalaqtap qolyn usynady.) Taltańbaev bolam. (Paryzdar úreılenisedi, Kúnjan da shyǵady.)

Jaqsylyq (salqyn ǵana qolyn berip). Sizdi kim jiberdi munda?

Taltańbaev (apalaqtap). Á, pojalýısta, mandat. (Mandatyn beredi. Jaqsylyq alyp oqıdy.)

Súndet (Laryzdyń qulaǵyna sybyrlap). Sumdyq bolmasa ıgi edi deımin.

Paryz (oǵan sybyrlap). Men de oılap turmyn. (Ekeýi biriniń qulaǵyna biri kezek sybyrlap turady.)

Jupar (Qamzaǵa). Surama, sumdyq deımin.

Qamza. Bárin de jańa esittim.

Haıdar. Myna meniń basymdy jarǵanyn esittiń be?

Qamza. Qalqozshylardy shaqyra keldik, qazir jınalys ashamyz. (Terezege qarap.) Á, Janbol kelipti, júr, soǵan baraıyq.

Úsheýi shyǵyp ketedi.

Taltańbaev (qalbańdap). Pojalýısta, pojalýısta, Súndet, shyǵar esebińdi.

Shapshańbaı (umtylyp). Shyǵar, shyǵar... Úı ústelge.

Súndet dereý tartpasynan qushaq-qushaq qaǵaz shyǵaryp, ústelge úıedi.

Jaqsylyq (tańyrqap). Bularyń ne?

Taltańbaev.Basqarma. Esep,esep... Kolhozdyń jumysy.

Jaqsylyq (salqyn, ornynan turyp). Muny tekserýge brıgada keledi. Júr, basqarma, aldyma tús, kórset jumysyńdy. Qazir kolhozshylardyń jıylysy bolady, esebińdi ber.

Taltańbaev. Pojalýısta, pojalýısta. Basqarma, tasta balandy.

Shapshańbaı. Má, mamasy, má, má... (Balany Kúnjan alyp, bólmege tastap shyǵady. Esikten Jaqsylyq shyǵady.)

Shapshańbaı ( Taltańbaevqa esik aldynda). Maqtaı kórińiz meni, maqtaı kórińiz... Sózińiz em ǵoı...

Bular da shyqty.

Paryz (esikke baryp qaıta kelip, Súndetke). Esittiń be? Qazir jıylys isteıdi bular.

Súndet (shoshynyp ushyp turady). Qoı-áı... Quryppyz onda!.. (Paryz ketedi, Súndet qaǵazǵa súıenip otyryp qalady.)

Kúnjan (terezeden syrtqa qarap, kúlimsirep). Týý... kele beredi, kele beredi, birinen ekinshisi táýir. Kelgende aqyra, jekire keletini nesi eken? Shaı qaınatymǵa barmaı, jaıylyp túsip, «jeńgeılep» asty-ústińe túse bastaıdy-aý. Taltanbaev ta súıtti. Byltyrǵy raıspolkom da súıtti. «Raıono» deıtin bireýi de... E... tarǵyl ógiz syqyldanǵan taǵy bireýi... Aty kim edi sonyń? Súndet, Súndet, byltyrǵy bizdiń úıden seni qýyp shyǵatyn jigittiń aty kim edi?.. Álgi seni de, basqarmany da úıden qýyp shyǵyp.. Týý, qyzyq eken-aý... (Jyrqyldap kúledi. Ústelde súıenip.) Áı, raıkom ne aıtty? Tym qysyp ketti me? Basqarmany sottap júrmeı me?

Súndet. On jylǵa jer aýdarady.

Kúnjan. Kótek! Nege olaı kóp?

Súndet. Qylmysyna qarasań atyp ta jiberer. Meniń qaıta, jeńildetip otyrǵanym.

Kúnjan. Bátir-aı... Taltańbaevqa tımeıtin shyǵar, á?

Súndet. Segiz jylǵa túrme.

Kúnjan. Qoıshy, perishteniń qulaǵyna shalynyp júrer... Saǵan tımeıdi ǵoı, á?

Súndet (basyn salbyratyp). Aǵylý.

Kúnjan. Á?

Súndet (qatty). Aǵylý!..

Kúnjan. Sumdyq-aı! (Keıin ketedi.) Qurysyn, bárinde qyl ústinde ekensińder ǵoı, oınasań da oıyndaǵyńdy aıtasyń. (Terezeden qarap.) Oı, Aqsúırik, Aqsúırikpisiń? Aqsúırik deımin, kelip ketshi munda.. Aqsúırik, Aqsúırik! (Az turyp burylady. Ashýly.) Saldaqy! Kekireıe qalypty. Qysty kúni jýyndymdy surap maza bermep edi, jetise qalýyn.

Súndet (basyn kóterip). Jol anyqtaldy, endigi jol bir ǵana. (Kenet ornynan turyp.) Kúnjan, Kúnjan! (Júgirip Kúnjan keledi.) Kel, ketemiz!

Kúnjan. Betim-aý, tapa-tal túste me?

Súndet. Túste emes, túnde. Búgingi túnnen qalmaımyz. Buıymyńdy býyp-túı, túsindiń be, býyp-túı. Kerekti zatyńnyń birin qaldyrma Seniń jaqqan otyń ishti alyp-jalap barady. Júrektiń alqynǵanyn kórseń... Tyńdaımysyń dúrsilin?

Kúnjan (betin syzyp). Betim-aı, qaısysyna jetem bulardyń. Taltańbaev taq úıip barady, býda...

Súndet. Kónemisiń?

Kúnjan. Betim-aý, tapa-tal túste me?

Súndet. Túnde ketemiz, túnde... (Shetke qarap.) Shyn meńireý bolmasa ıgi edi osy ıt...

Tysta qatty sóılegen bireýdiń daýsy. Súndet pen Kúnjan tyńdaı qalady.

Daýys. Ólkelik partıa komıtetiniń jańa basshylyǵy bul sıaqty qata jumystardyń bárin ashyp, sony túzetýdiń sharasyna kiristi.

Kúnjan. O kim?

Súndet (aqyryn basyp, terezege jetip.) Raıkom.

Kúnjan. Kimge aıtyp tur?

Súndet (terezeden qarap). Kalqozshylarǵa. Biz úıde otyra berippiz, tysta jıylys bolyp jatyr eken.

Kúnjan. Bátir-aý,ne deıdi osy... (Bu da terezege úńiledi.)

Daýys. Ótirik belsendilerdi, túsin boıaǵan, qalqozǵa jetik kúrt bolǵan tap jaýlaryn búginnen bastap alastaý kerek!

Kúnjan. Ne deıdi?

Súndet (qulaǵyn tigip). Toqta.

Daýys. Kolhozshyny aýqatty, kolhozdy shyn bolyshevıktik kolhoz etemiz! (Dúrildegen alaqan daýsy.)

Kúnjan. Bári de máz, júzderi jaırań. Biz de qýanamyz ba, shatavot?

Súndet. Olardyń súıinishi bizge kúıinish.

Kúnjan. Qoıshy, jaqsy sóz buıyrmaı ma saǵan!

Shapshańbaı asyǵys kiredi.

Shapshańbaı. Qatyn,tez jına, boldyr,qazir keledi.

Kúnjan. O kim?

Shapshańbaı. Brıgad keledi, brıgad... Aýdannan brıgad jiberipti. Taltańbaev ketetin boldy. It edi ózi, á, tártip, tártip dep taýymdy shaǵyp bolyp edi. Seniń she, qatyn, á? Mynaý raıkom jigittiń syrbazyn baıqadyń ba, qatyn, á? Jigit-aq-aý, á?

Kúnjan. «Túsi táýirden túńilme» degen ǵoı.

Shapshańbaı.Túsi de táýir, isi de táýir. Taltańbaevqa «Seni atý kerek!» degende, aıyzymnyń qanyp ketkeni-aı.

Súndet (kúrsinip). Tym táýir eken. Ózińe ne aıtty?

Shapshańbaı (kirgennen ishin jınaýmen bolady). «Ornyńnan alyp, sotqa berem», – dep jatty. Oıyn ǵoı, bol, qatyn! Birer kún úıindi táýir usta, úırene kele opyrtasyń ǵoı, úırenedi ǵoı. Adamnyń balasy. Ózimizdiń bala.

Salbyrap Taltańbaev keledi.

Taltańbaev. Jeńgeı, meniń zattarymdy ápershi.

Kúnjan. Ony qaıtesiz?

Taltańbaev. Ketem.

Kúnjan. Betim-aý, tapa-tal túste me?

Taltańbaev. Kúttirme,jeńgeı.

Kúnjan (tyrjyń etip). Kerek bolsa, óziń al.

Taltańbaev.Á,ǵapý etińiz.(Kórshi bólmege kiredi.)

Kúnjan (Súndetke jaqyndaı túsip, sybyrlap). Áı, áı, kóndim. Qashan ketemiz?

Taltańbaev (kórshi bólmeden shabadanyn súırep). Qosh, jeńge. Al, basqarma, e, shatavot joldas, sizdermen uzamaı kezdesermiz... Kezdesermiz.

Súndet. Jalǵyz ketesiz be?

Taltańbaev. Ázirge Paryz qosaqtaldy.

Taltańbaev ketedi. Shapshańbaı áıelimen sybyrlasyp, kúlisedi.

Súndet (basyn shaıqap). Kezdesermiz deıdi, á?.. Kezdesermiz... Ám jáne Paryzda ketedi.... (Shapshańbaıǵa qarap). Osy nesine máz bop tur janym-aý?.

Qamza kiredi. Kóterińki.

Shapshańbaı (apalaqtap). Qamza, Qamza... Qashan keledi brıgad?

Qamza (jaǵalaı qaranyp). Kelip tur. (Terezege baryp.) Kirińder. (Tystaǵy bireýmen sóılesken bolady.)

Shapshańbaı. Durystal, qatyn, shetten kelgenderdi qarsylaı bilýshi eń ǵoı. Bul aýdannan kelgen brıgad, umytpa.

Kúnjan (qylymsyp, boı-basyn durystap). Qoıshy, osy boıymmen qarsylaımyn da. Zamandastar, qurbylar shyǵar, aıyptamas, ázilge kelse... (Kúlimdeıdi.)

Shapshańbaı (arsalańdap). Aınalaıyn qatyn-aı, seniń ornyń basqa-aý... (Shapshańbaımen Kúnjan esik aldynda.)

Tystan Janbol, Aqsúırik, Jupar kiredi. Janbol ústeldiń terine, Aqsúırik pen Jupar eki jaǵyna otyrady. Shapshańbaı, Súńdet, Kúnjandar buǵan túsine almaı, aýyzdaryn ashyp qalady.

Qamza. Al, qalqozshylar brıgadasy, jumysty baqaıshaǵyna sheıin taldap, tekserip alyndar.

Janbol. Maqul. Basqarma, delańdy ákel, delańdy!

Shapshańbaı (ańyryp). Qalaısha, á?.. O kimniń tártibi?

Janbol. Janboldyń tártibi! Shatavot, shyǵar beri jumysty! Tórt jyldaı shotty tarsyldatyp eń, endi qaltyldatarmyn bálem!.. (Súndet salbyrap shkafty ashady.)

Kúnjan (aýyr kúrsinip, kópke). Qurysyn, qurysyn... Qalqozshyǵa qatyn bolǵan áıeldiń de armany bar ma eken?..

Shymyldyq.

---