InfoHub Logo

Tuqymynan ósimdik maıy óndiriletin birqatar ekpe daqyldar maıly daqyldarǵa jatady: kúnbaǵys, maqsary, maıly zyǵyr, perılla, lállemansıa, maıkene, jer jańǵaǵy, kúnjit, qysha, raps, arysh, qyshabas. Sonymen qatar ósimdik maılary maqta ósimdigi, talshyqty zyǵyr, kenepshóp sıaqty toqyma daqyldary men maıburshaq sıaqty dándi burshaq daqylynyń tuqymdarynan da óndiriledi, al keıbir maıly daqyldardy mal azyǵy retinde de ósiredi (kúnbaǵys, raps, t.b.). Ósimdik maılary taǵamǵa keńinen qoldanylady, syr, sabyn, teri, tigin ónerkásipterinde, t.b. paıdalanylady. Tuqymdarynan maı óndirgennen keıingi qaldyǵy kúnjarasy maldy azyqtandyrýǵa jaramdy. Jekelegen maıly ósimdikterdiń (maıkene, maıly zyǵyr) sabaqtarynan qaǵaz, qalyń matalar óndiriledi. Ósimdik maılary kebetin (zyǵyr, perılla, arysh), jartylaı kebetin (kúnbaǵys, maıburshaq, maqsary, kúnjit, raps, qysha) jóne keppeıtin (jer jańǵaǵy, maıkene) bolyp ajyratylady. Qazaqstanda óndiristik mańyzy bar maıly daqyldarǵa kúnbaǵys, maıly zyǵyr, raps, arysh, qysha, maqsary jene maıburshaq jatady. Olardyń egis kólemi 63 myńnan (1985 j.) 483,3 myń/ǵa (1996 j.) deıin jetti, alaıda tuqymdarynyń ortasha ónimi áli tómen deńgeıde (2,9s/ǵa) qalýda.

Kúnbaǵys. Qazaqstanda maıly daqyldardyń ishinde egis kólemi boıynsha barynsha keń taraǵany (70%) -kúnbaǵys. 1996 jyly ol 330 myń ga jerde ósiriledi, onyń ishinde Shyǵys Qazaqstan oblysynda 160 myń ga, Pavlodar oblysynda 88 myń ga boldy. Onyń jartylaı kebetin maıy tabıǵı túrinde de, óńdelgen túrinde de (maıonez, margarın) azyq-túlikke keńinen qoldanylady, olıf, sabyn, t.b. ónerkósip buıymdaryn jasaýda paıdalanylady. Kúnbaǵystyń kúnjarysy — óte qundy mal azyǵy. Sýyqqa tózimdiligine jáne joǵary ónimdiligine baılanysty Soltústik Qazaqstanda birqatar aýdandarda súrlemdik júgerini oıdaǵydaı almastyrady. Egýge ruqsat etilgen kúnbaǵys sorttarynyń tuqymdarynda 47-54% maıbolady.

Morfologıalyq erekshelikteri. Kúnbaǵys astra tuqymdasyna jatady, barynsha keń taraǵan túri — mádenı kúnbaǵys. Kúnbaǵystyń bul túri shekildeýiginiń mólsheri, maılylyǵy men qabyqtylyǵy boıynsha 3 topqa bólinedi: maıly, shaǵylatyn jóne aralyq. Óndiristik mańyzǵa maıly toptyń sorttary ıe.

Mádenı kúnbaǵys — kindik tamyrly bir jyldyq ósimdik, kóptegen usaq búıir tamyrshalarynyń arqasynda Qazaqstannyń qurǵaq dalaly aımaǵynda oıdaǵydaı ósiriledi. Kúnbaǵys sabaǵy tik ósedi, qýatty, tikenekti túktermen kómkerilgen, maıly sorttary butaqtanbaıdy, bıiktigi 0,6-2,5m. Japyraqtary iri, saǵaqta, sabaqta kezektesip jóne qarama qarsy ornalasqan, sopaq, júrek pishindi, túkti. Gúl shoǵyry — dıametri 15-20 sm jáne odan da joǵary sebet. Onyń negizin gúl tuǵyry quraıdy, shetterinde jynyssyz tildi, al ortasynda, qosjynysty tútik tárizdi gúlder ornalasqan. Sebettiń gúldeýi sozalańqy jáne 7-10 táýlikke sozylady. Jemisi — shekildeýik, ol jemis qabyǵynan jáne tuqymnan quralady. Maıly sorttardyń 1000 shekildeýiginiń massasy 40-80 g jáne qaýyzdylyǵy (qabyqtylyǵy) 28-35%.

Bıologıalyq erekshelikteri. Ósip-jetilý kezeńderi -kókteý, birinshi naǵyz japyraqtar juby, búrlenýi (shanaqtanýy), gúldeý jáne pisý. Kúnbaǵystyń shekildeýigi +4-5°S temperatýrada óne bastaıdy, eń qolaıly temperatýra +16-18°S dep esepteledi jáne bul jaǵdaıda kúnbaǵys kógi 6-8 kúnde paıda bolady. Órkender -5-7°S úsikti jeńil kóteredi. Gúldený kezeńine qaraı jylýǵa qoıatyn talaby arta túsedi de, gúldenýi men keıingi damýyna +25-27°S temperatýra qolaıly dep esepteledi. Kúnbaǵys joǵary temperatýraǵa 8-10 saǵat boıy turaqty túrde shydaı alady. Basqa daqyldarmen salystyrǵanda ol az zaqymdanady, transpırasıa kúshiniń nátıjesinde jáne ósimdik boıyńdaǵy túkterdiń jylý sáýlelerin shashyratyp jiberetindikten, joǵary temperatýra men ańyzaqtan kúıikke ushyramaıdy. Tolyq vegetasıa kezeńine qajetti belsendi temperatýra jıyntyǵy 1800-2500°S. Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda erte jáne ortashadan erte pisetin sorttar úshin bul kórsetkish 1900-2100°S teń.

Kúnbaǵys ylǵaldy kóp qajetsinedi (transpırasıa koefısıenti 470-550), alaıda qýańshylyqqa tózimdiligimen erekshelenedi. Bul jaqsy damyǵan tamyr júıesimen, sabaq pen japyraqtardyń túktiligimen túsindiriledi. Ylǵaldyń tapshylyǵy sezilgende japyraqtardyń tómengi jaǵynda ornalasqan tynys alatyn usaq sańylaýlar jabylyńqyraıdy da, sýdyń býlanýyn azaıtady, osynyń nátıjesinde kúnbaǵys sýdy tıimdi paıdalanady. Ósip-óný kezeńderine qaraı jalpy paıdalanatyn sýdyń shyǵyny tómendegideı: sebet túzilgenge deıin 20-22% , gúldeýiniń sońyna deıin 60-62% , piskenge deıin 18-20%. Kúnbaǵys — qysqakúndik, jaryq súıgish ósimdik. Basqa ósimdiktermen kóleńkelenýin, ásirese jas shaǵynda, sonymen qatar uzaq bulyńǵyr aýa raıy ósimdiktiń ósýi men damýyn álsiretedi, ósip-ónýin uzartady.

Kúnbaǵystyń ósip-damýyna qara jáne qońyr topyraqtar qolaıly bolyp tabylady, qumdań, sazdanǵan jáne sortań topyraqtardyń jaramdylyǵy shamaly. Qazaqstanda maıly dánge kúnbaǵystyń Rodnık, SPK, Donskoı krýpnoplodnyı, Salút, Odesskıı 122, Zará, Voshod sorttary men Kazahstanskıı 1 býdany ósiriledi. Qarqyndy ósirý tehnologıasynyń erekshelikteri. Kúnbaǵysty aýyspaly egiste súri jerde ósirilgen bıdaıdan keıin, tyńaıtylǵan kúzdikterden, júgeriden, dándi burshaq daqyldarynan keıin ornalastyrady. Bir eskertetin jaıt, kúnbaǵysty burynǵy ornyna 7-8 jyldan erte qaıtalap ornalastyrýǵa bolmaıdy (suńǵylamen, aýrýlar jáne zıankesterimen zalaldaný jáne; jaraqattaný múmkindiginen). Topyraq óńdeý júıesi alǵy daqylǵa, ósirilý aımaǵyna, talaptardyń aramshóptermen lastaýyna, t.b. jaǵdaılarǵa baılanysty ózgeredi. Kúnbaǵysty taza súri jerde ósirilgen bıdaı nemese kúzdikterden keıin ornalastyrǵanda aldyńǵy daqyldy jınap alysymen tanaptar jazyqtilgish tereń qopsytqyshtarmen 20-22 sm jáne odan da tereńge qopsytylady. Júgeri alǵy daqylynan keıin erozıalyq qaýipti eskere otyryp, tanapty tereń qopsytýǵa nemese aýdara jyrtýǵa bolady. Alǵy daqyldardyń aramshóptermen lastanýy aıtarlyqtaı joǵary bolǵanda jáne olardaǵy egindi jınaǵannan keıin, jyly óri ylǵaldy aýa raıy qalyptassa, sonymen birge erozıalyq qaýip bolmaǵan jaǵdaıda negizgi óńdeýdiń aldynda aramshópterdi eliktetý maqsatymen tanaptar aldyn ala dıskilenedi. Qysta 1-2 ret qar toqtatý da oń nátıje beredi. Erte kóktemde topyraqtyń fızıkalyq pisýine qaraı ıne tisti nemese tisti tyrmalarymen topyraq kesekterin úgitý jáne onyń betin tegisteý úshin topyraq tyrmalanady, aramshópter de kókteýge eliktetilinedi.

Sebý aldynda tanaptar 6-8 sm tereńdikke qopsytylady jáne bir mezgilde tyǵyzdalady. Kúnbaǵys 1 s tuqym qalyptastyrýǵa orta eseppen 6 kg azot, 3 kg shamasynda fosfor jóne 18 kg kalıı shyǵyndaıdy. Bul kórsetkishter astyq daqyldaryna qaraǵanda anaǵurlym joǵary. Bul maılardyń joǵary deńgeıde qunarlylyǵymen jáne kalorıaly organıkalyq zattar ekendigimen túsindiriledi. Ósip-jetilý kezeńderinde qorektik zattardy kúnbaǵys ósimdigi birkelki sińirmeıdi: azottyń barynsha kóp mólsheri sebettiń paıda bola bastaýynan gúldeýge deıin, fosfor kókteýden gúldeýge deıin jáne kalıı sebettiń túzilýinen piskenge deıin paıdalanylady. Baǵdarlamalanǵan ónimge baılanysty qajetti tyńaıtqyshtar mólsheri balanstyq ádispen anyqtalady. Fosforly jáne kalııli tyńaıtqyshtary kúzde topyraqty aýdara jyrtqanda nemese tereń qopsytqanda engiziledi, al azot tyńaıtqyshtary kóktemde, sebý aldynda qoldanylady. Kúnbaǵysty sebýmen birge ár gektarǵa engizilgen 15-20 kg túıirshiktelgen sýperfosfat, sondaı mólsherde azotpen ústep qorektendirý (óser etýshi zatpen eseptegende) jaqsy nátıje beredi. Egýge kúnbaǵystyń birinshi jóne ekinshi klasty tuqymdary paıdalanylady, olar naqty mólsherde sebýge iriktelgen bolýy kerek, sebý aldynda tuqymdy 80% -ti TMTD (Zkg/t) ýly zatymen dárileıdi. Tuqymnyń sińirý tereńdiginde topyraq temperatýrasy +10-12°S-ǵa jetkende sepken durys. Qazaqstannyń kóptegen oblystarynda bul jazdyń bıdaıdyń sebý merzimine (mamyrdyń İ-İİ onkúndigi) sáıkes keledi. Qatararalyqtary 70 sm jáne qatardaǵy ósimdikterdiń ara qashyqtyqtary 24-30 sm etip tespeli tásilmen, sebý mólsherin egin jınaý aldyndaǵy túpkilikti ósimdik sanyna eseptep sebedi jáne ol kórsetkish aımaqtar boıynsha tómendegideı bolýǵa tıis (ár gektarǵa eseptegende, myń dana): ormandy dala jáne dalalyq aýdandarda 40-45, jartylaı qýańshylyqty dalalyq aımaqta — 30-40 jáne qýańshylyqty aýdandarda (Soltústik Qazaqstan) — 20-30.

Tuqym ylǵaldy topyraq qabatyna sińiriledi (6-7 sm); topyraq ylǵaldyǵy jetkiliksiz bolǵanda tereńirek sińirýge bolady (8-10 sm). Sebýden soń ile-shala egistik budyrly taptagyshtarmen tyǵyzdalady. Kúnbaǵysty maıly dánge ósirýdiń qarqyndy tehnologıasynda egistikti kútip baptaý jumysy mańyzdy ról atqarady. Kúnbaǵysty sepkennen 4-6 táýlik ótken soń, egis kóginó deıingi tyrmalaý júrgiziledi, al naǵyz japyraqtardyń birinshi juby paıda bolǵanda egin kógi tyrmalanady. Ósip turǵan aramshópterdi qyrqý úshin qorǵaý alańyn 12-15 sm qoıyp qatararalyqty 8-10 sm tereńdikke qajet bolsa, ekinshisin 6-8 sm tereńdikke júrgizedi. Egistikte aramshóptermen kúresti hımıalyq tásilmen de júrgizedi, qos jarnaqtylarǵa jáne birjyldyq astyq tuqymdastardyń birazyna qarsy topyraq gerbısıdi prometrındi qoldaný tıimdi. Ony egisten buryn nemese kúnbaǵys óskin berer aldynda topyraqqa engizedi. Astyq tuqymdas bir jyldyń aramshópter topyraqqa engizilgen treflanmen de (1,0-2,5 kg/ga) joıylady. Jemisteriniń baılanýyn kóterý úshin gúldeý kezeńinde kúnbaǵys egistiginiń ór gektaryna 1-2 bal ara uıasyn aparyp qoıady. Kúnbaǵys egistiginde jınar aldynda desıkasıa (qurǵatý) júrgizý pisýdi 10-12 kúnge jedeldetedi, tuqymnyń bir merzimde pisýin qamtamasyz etedi, mehanızm kúshimen jınaýdy jeńildetedi, sur jáne aq shiriktiń damýyn tejeıdi, qurǵaq tuqym jınalady, tuqymnyń shyǵyny kemıdi. Desıkasıany kúnbaǵystyń jappaı gúldeýinen 35-45 kún ótkennen soń (sebettegi dánniń ylǵaldylyǵy 35-30% bolǵanda) magnıı hloratymen (20 kg/ga) nemese jańa dármek «Bastamen» (2 kg/ga) júrgizedi. Jınaýdy desıkasıadan keıin dánniń ylǵaldylyǵy 14-12% jetkende, al tuqymdyqta 6-8% bolǵanda qaıtadan jabdyqtalǵan astyq jınaǵysh kombaındarmen atqarady. Ádette bul merzim aýa raıyna baılanysty desıkasıalanǵannan 7-15 kún ótken soń bastalady. Tuqym jınalysymen jedel túrde tazalanady, qajet bolsa qurǵatylady. Saqtaýǵa quıylatyn tuqymnyń ylǵaldylyǵy 7-8%-ten aspaıdy.

---