InfoHub Logo

El aralap, sý keship Ońtústik Qazaqstan oblysyna keldik. Maqta jınaý naýqanynyń qyzý kezi eken. Saryaǵash aýdanyndaǵy Kırov atyndaǵy kolhozǵa jaqyndadyq. «Bul keńseden de adam taba almaspyz»,— dedi de, joldasym: «qoı, typa-typa til-aýzym tasqa, tabylmasa tabylmasyn, áıteýir maqta jınala bersin» deı qaldy. Men de munyń qarap otyryp mazasyzdanǵanyna tandana qoıǵanym joq, jalpy jaqsy tilek qoı dep otyra berip edim. Biraq ol ile-shala:

— Toıdy qara, toı,— dep búıirimnen túrtip qaldy.

— Ne toı, mezgilsiz ýaqytta?—deımin men túsine almaı.

— Topyldaǵan tuıaq, topyrlaǵan adamdy kórmeımisiń? Joq, mynaý kádimgi toı!

— E, onyń nesine ózeýrediń, kolhoz maqta terimin aıaqtap, «saban toı» jasap jatqan shyǵar. «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna» degendeı, ózimizdiń aýzymyzdyń salýlysyn-aı!—dep men de bir jelpinip aldym.

— Ia, basty men mujysam, qulaǵy saǵan tıer,— deıdi ol,

Toı bolyp jatyr degenimiz kolhoz keńsesi. İshi tolǵan adam. Anaýmen de, mynaýmen de tanysyp qarq bolyp jatyrmyz.

— Mynaý otyrǵan,— dep bastady ortada otyrǵan pysyqshalaý jigit,—kolhoz tabysynyń tutqasy — kolhozdyń býhgalteri Qulmurat Tóleev, mynaý eki kitaptyń ıesi, onyń kómekshisi Aıtmyrzaev. Al myna bir jigit kómekshiniń kómekshisi, alyp kel, baryp kelge júretin İİİýmaev.

Basqa otyrǵandardyń laýazymy eshkimnen kem bolmaı shyqty. Mysaly myna eki jigittiń biri brıgadır, biri kómekshi. Ia, shynyn aıtý kerek, bir ereksheligi: mundaǵy árbir qyzmetkerdiń bir-bir kómekshisi bar eken. Kómekshi degen qandaı jaqsy. Jat deseń janyńda, tur deseń, qasyńda emes pe? Osyndaı qanatyna sý tımes kómekshi jigitterdi sanasańyz, bul kolhozda ondaılardyń sany otyzǵa jetedi. Naǵyz belsendiler óz aldyna. Ia tolyq bip brıgada ǵoı. Kómekshilerdiń attary da qandaı ádemi, aıtyp kór: Baıbosynov, Nurseıitov, Qaldybekov, Yrsymbetov taǵy taǵylar.

Osylaı jeke tanysyp, jelpine sóılesip otyrǵanymyzda ortamyzdan bir sheshen jigit sýyrylyp shyǵa bergeni bap emes pe. Alǵa shyqqan júırikti betke qaǵar bolar ma?

Sóıle, sóıle! Jigittiń jigiti qyzyl egeste, qyzyl óńeshimen kózge túsedi. Berme joldy, berme,— dep bireýler esirtip qoıyp edi, álgi jigit aıaqtyǵa jol, aýyzdyǵa sóz berer bolmady, keńesti kúbitti-aı deısiń.

Maqta terimi búgip 26 prosent boldy Qazir jumys qarqyny qaýyrt; kúnine bir prosent ósedi. Sonda bizdiń maqtany bitirýimizge jetpis tórt-aq kún kerek, ıaǵnı ıanvardyń ishinde-aq bitirip tastaımyz. Bitirip tastaımyz da, toılaımyz...

Budan keıingi áńgimeniń sıqy bylaı keldi. Toıdy toılaǵanda kimnen bastaıdy? Árıne, úlken dese, kolhoz bastyǵynan bastaý kerek shyǵar. Joq, oǵan kolhozdyń basqa belsendileri kóne qoıa ma? Anaý júrgen Baıǵabylov, Buǵybaev, Borambaevtar ózin kimnen kemmin dep júr. Apyraı endi qalaı? E, emi tabylady. Alfavıt retimen bastaý kerek. Biraq, onda da alǵashqy toı aǵaıyndy Aıtmyrzaevtardyń úıinde bolyp ketedi-aý. Meıli-meıli, onda Buǵybaevtar da, kolhoz predsedateli Kýzmınder de jýan ortada bolady, Mine qyzyq! Eger kolhozdyń atqaminer alpys belsendisiniń úıinde alpys kún toı bolsa, jazyń túgil alty aı qysyń da jetpes.

Bul áńgimeniń naq ortasynda, aǵaıyndy belsendiler Baıtaqovtar, Shýrılov, Shýmaev sıaqtylar da tys qalǵan joq, qyzyl keńirdek bolǵansha aıtysyp jatty...

Jumystyń qaýyrt kezinde kolhoz belsendileri keńsede qur keńes, qysyr áńgimeni osylaı soǵyp otyr eken.

Al osy kezde kolhozdyń maqta plantasıasynda qyzý kedes te, qaýyrt jumys ta joq edi. Jańaǵy otyrǵan kóp pysyq, sózge pysyq bolǵanymen, iske meshel jandar bolyp shyqty. Maqta shyqqanmen, maqtashylar jumysqa shyqpaǵan ba, ár jerde bir adam. İzdep júrip birneshe adam basqosqan jerdi áreń taptyq. Plantasıadaǵylardyń bári de áıel. Osy jerde oıymyzǵa bir kúdik sap ete tústi. Álde makta er adamnyń organızmine zıan keltiretin shyǵar. Áıtpese kolhoz keńsesindegi qaptaǵan erkek nege makta termeı otyr. Onyń ústine maqta josparyn oryndaýda kolhozdyń artta qalǵany mynaý.

Apyraı bulaı bolsa qıyn eken...

Aýyzǵa kelgen sózdi aıtpaı kete almadyq bilem. Maqta terimshi jeńgeılerdiń kenesine aralasa kettik.

— Qaınym-aý, maıysyp maqta terip qaıtsin, laýazymdy arqalap júrgen olardyń ózderi túgil, áıelderi de maqtanyń basyna kelmeıdi. Mysaly, Kýzmına men Jumataevanyń naq qazirgi saǵatta qos jastyq qoıyp, shyntaqtap ishi pysyp jatqanyna men kepil. Aldynda qalaý, kóńilinde qalaý.

Petr Vasılevıch Kýzmın predsedatel bolǵaly erkek ataýly túgel ákim qoıyldy. Tipti qyzmet orny jetpeı qalǵan Mombaev, Shoıymbaev, Quljanov sıaqtylardy da ornalastyryp jiberipti. Olarǵa at ústindegi qaraýyl degen ataq berildi. Áıteýir óıtip-búıtip báriniń sanyn alpysqa toltyrypty. Maqtada basy qaraıǵan erkek kezdespeıtini de osydan eken.

Bul alpys belsendiniń qaısysynyń bolsa da uıalmaı-qyzarmaı aıtary: «Maqta terý áıeldiń jumysy». Olardyń basona bitken erekshe qasıeti de bar. Atqaminer atansa, súıinshige atan túıe berýge shydaıdy. Mansabynan aırylsa, kolhozyn tastap, Tashkentin qoıyp, Marǵulanǵa kóshe qashady.

Atqaminer erkektiń bárinin kóńilin taýyp, at ústine ornalastyrǵan soń, kolhoz predsedateli Kýzmın oz qulqynyn da oılap sharaphanaǵa bir súngip ketken eken, 375 lıtr sharapty birjola qurtyp jiberipti, «Kolhoz múddesine bosat, qaǵazdy qurt» dep jazypty ol qambashyǵa. Taǵy bir adamdy jiberip: «Júz lıtr sharap ber, shataǵy bolyp júrmesin, joǵaltyp jiber jazýdy» depti. Áredikte ol attan túspes aǵalaryn da, inilerin de baýyryna tartyp otyrypty. Onyń biri burynǵy býhgalter Álımov eken. Ol Rahımov degen bireý arqyly bir kespek sharapty Tashkentke sattyryp, odan túsken on alty myń somyn bastyq ekeýi bólisipti. Taǵy bir tonnasyn taǵy Tashkentke jóneltipti. Jazý degen jalaǵa uryndyrady, jazbaı-aq qoı depti Kýzmın býhgalterine. Odan keıin predsedatel bir jarym tonna bıdaıdy sattyryp, túsken aqshasyn bólisýge kelgende belsendiler atty qoıa berip, bilegin sybana kirisken eken, aqyry úlesterin alym shyǵypty. At ústindegi jaǵdaıymyz keıde paıdaly bolsa da, keıde zıan eken, úlesten mahrum qala jazdappyz depti.

Baǵanaǵy, keńsedegi keris esepten artyq shyqqan tórt tonna sharaptyń shataǵy eken, Mundaı alashaq jaǵyna kelgende, attan túspes erkekterdiń eshqaısysy atty kerek etpeı, baılap tastap aq qyzyl keńirdek daýǵa kirisip ketedi eken Dúnıe kóz tundyrady degen osy-daǵy.

Aqyry bul attan túspes alpys belsendi maqta terýdiń qaýyrt kezinde de jumysqa qol ushyn tıgizbeı, «Moldabaıdyń» ánimen:

Tergizbeı maqta áıelge
Erkektiń sáni kelmeıdi,
At ústinde kún kórmeı
Aǵańnyń sáni kelmeıdi.
Sharap iship shalqymaı,
Atqaminer atanbaı
Aǵanyń sáni kelmeıdi,—

dep yńyrana tolǵanyp, at ústinde shalqıyp otyra beredi eken.

1954

---