InfoHub Logo

— Qalaǵa, jınala berińiz, sizdi Óskemenge tez jetkizińder degen Berdibek Saparbaevtyń buıryǵy keldi. Islam Ábishevtiń shaqyrý qaǵazy qolymyzda tur, — dedi. «El jatsa da enekem jatpaıdy» demekshi, qıt etse meni izdeıtin elgezek inimiz Qaıyrjan ǵoı. Atqa jeńil telpekbaı da emes, túbi osy eldiń perzenti edi, adamy túgili Altaıdyń qýys-qýysyna deıin tintip, taǵysyn da taýyp alatyn bolǵan soń Qatynqaraǵaıǵa qatysty áńgime týsa salyp-uryp jetip keletin ádeti. Dákeń ekeýmizdi qarakók «Volgaǵa» tıep aldy da tartyp berdi...

Aqyn Abaı desem az sıaqty, hákim Abaı desem ol da jetpeı jatqan sıaqty, áýlıe Abaıdyń 165 jyldyq mereıtoıy Óskemende dúrildep ótti. Bul bir Abaıdyń emes, búkil qazaqtyń mereıin asqaqtatqan uly jıyn boldy. Abaı búkil qazaqtyń abroıyn aspandatyp tastady. Buryn jetim kúshikteı Óskemenniń tar kóshesine ıyǵyn sıǵyza almaı ıtinip kirip, ımenip shyǵatyn qazekem ortalyq alańǵa sımaı ketti. Ertistiń jaǵasynda da ıne shanshar oryn joq, asaý Ertistiń aq tolqynynda ersili-qarsyly quıyndatqan qaıyqtarda da qazaq eliniń kók týy, aspandaǵy qaıtqan qustaı sap túzep samsaǵan ushaqtarda da elimizdiń rámizderi, taý basyna kerip tastaǵan kók týymyz Altaıdan da bıik sekildi kórindi. Ánsheıinde bul jaqqa aıaq basa bermeıtin jazýshylar da osynda. Erekshe qurmet kórgen de osylar. Kezinde kereksiz bop qalǵan qalam qaıratkerlerine «el qaıda, Ertis qaıda?» deıtuǵyn el aýzyndaǵy sózdi taǵy bir esine saldy. Mundaı saltanat ta, saýyq ta bul óńirde buryn-sońdy bolǵan emes. Jaqsylyqtyń nyshany Berdibek Saparbaevpen ere keldi, sonyń alǵashqy betashary retinde Berdibek Abaıdy erte keldi. Abaıǵa erip Pýshkın men Tagor keldi. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy da osynda kóship kelgendeı bolyp edi. Jalpy Berdibektiń iskerligi men tapqyrlyǵynda shek bolǵan joq. Sonyń bári de qazaq degen ultty bir silkindirdi, qazaq ózin táýelsiz el ekenin sezindi, jer meniki, el meniki degen uǵymdy kókeıine sińirgendeı boldy. «Týǵan jer tuǵyryń» dep shettep ketken óner, ǵylym qaıratkerlerin mezgil-mezgil elge shaqyryp alyp, elmen, jermen qaıta qaýyshtyrdy; ár aıda oblys ortalyǵynda bir aýdannyń festıvalin kezekpen ótkizip básekege shaqyrdy: talantyń bar ma, tabysyń bar ma, kórset el-jurtqa, ózińniń órkeniń tasysyn, ózgeniń kóńilin ashsyn; aýdan, qala, oblys kóleminde aqyndar aıtysy men poezıa keshteri, múshaıra, memlekettik til týraly konferensıalar birinen soń biri ótip jatty; qazaqsha qaǵaz betin ashpaıtyn aýdandarda qazaq gazetteri jaryq kóre bastady, jazǵanyn baspaǵa jetkize almaı, jetkizgenin aqshasyz ótkize almaı júrgen qalamgerlerdiń tvorchestvosyn qoldap, qarajat bólip, kitaptarynyń jaryq kórýine kómek jasaldy, oblystyń baıyrǵy qalamgerleriniń kóptomdyǵy óz aldyna; osynyń bári qaraıyp qalǵan óńirdi rýhanı kedeılikten alyp shyǵýdyń qamy edi.

***

Saltanat Óskemende ótse, teorıalyq konferensıa Semeıde jalǵasty. Konferensıany Berdibek Saparbaevtiń ózi ashyp, ózi basqaryp, ózi aıaqtady. Semeı qazaqtyń mádenı-rýhanı astanasy ekenin tanytty.Bul shyn máninde abaıtanýdaǵy ǵylymı-praktıkalyq konferensıa edi. Qazaqtyń Abaıy baryn, ol tek qana aqyn emes, ult sheńberinen shyǵyp ketken aqyl-oıdyń álemdik tulǵasy ekenin estıar qaýym túsingen sıaqty. Alpys, jetpis, seksenge kelgen birtop jazýshy osy jıynda marapattaldy. Qazaq qalamgerleriniń arqasy da, rýhyn asqaqtatyp turǵan arýaǵy da Abaı eken...

Erteńinde zırat etip qaıtýǵa Jıdebaıǵa tarttyq. Jolbasshymyz da, joldasymyz da M.Áýezov atyndaǵy kolejdiń dırektory Shaǵangúl Janaeva, aqyn Tynyshtyqbektiń jary, fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, men biletin aqyndardyń qosaǵyna uqsamaıtyn er minezdi jan eken: parasaty bir azamatqa júk bolar, arzan ázilden, orynsyz qaljyńnan boıyn aýlaq ustaıtyn, áńgime-dúkenge ázir, kez kelgen sıtýasıada ózin erkin sezinetin salıqaly báıbisheni tanydyq. Pedagogtar Saılaýbaeva Baǵıla, Hasenova Aıjan, Sybanbaeva Baǵdat, Raıysov Sársenbaı Zákerıauly, Shákir Toıbaev Mamyrhanuly keshe ǵana Qaıym Muhamedhanovtan dáris alǵan, Abaıdy,Áýezovti aıtsa aýzynan Qaıym aǵany tastamaıtyn zerdeli, bilimdar ustazdar. Jetkinshekter de ónerge qulshynyp turǵan, kez kelgeni qolyna kitap ustasa mýzykalyq aspapty da tastamaıtyn, kórkem ádebıetti qur jattamaı kókeıine sińirip, kómeıinde saqtaǵan, jan-tánimen túsingen Semeıdiń shyn bolashaǵyn kórgendeı boldyq. Qanshama qıanatty bastan keshse de baıaǵy mentalıtetin joǵaltpaǵan baıaǵy Semeı, qýanyshy da ózinde, ýaıymy da ózinde, takabbarlyqtan da, kisilikten de quralaqan emes, qazaq ekenin umytpaǵan baıaǵy el. Baıaǵy men kórgen el. Semeıdiń bolashaǵy da osylar-aý dep kóńilim toǵaıyp qaldy...

...Jaryqtyq kóne Shyńǵys kósilip-aq jatyr eken. Mezgilin kútpeı qazannyń asyqqan kóbik qary jaýyp ótse kerek, jazyǵy jaısań, terisi qyrbaq, teriske tússeń yzǵyryq lep arqańdy qaryp, kúngeıge shyqsań kúreń shaı ishkendeı mańdaıyń jipsip jadyraısyń. Tóskeıde mal jatyr, tómende bel-belesterdi taspadaı tilip qasqa jol jatyr, qos qaptalynda sonyǵa tigilgen boz úıler: túndik túrýli, týyrlyq mańdaıda, esik aldynda qonaq kútken qyz-kelinshekter men jaýbúırek qaqtaǵan jigitterdi kórgende bir saptaıaq sary qymyzdan dám tatpaı kete almaısyń. El bar, el bolǵan soń Semeı men Qaraýyldyń arasy jaqyndap qalǵan sıaqty, el bolǵan soń qara kúzdiń yzǵyryq jelin de elemeısiń, jigit shaǵyńdy, jigerli shaǵyńdy eske salatyn qaıran dala, qazaqtyń mańdaıyna Abaıdy bergen qasıetti Shyńǵys!..

... Semeıdiń sary dalasyn san kesip ótkenmin. Ótken saıyn meniń kóz aldymda irkilip kóńilge qaıaý salatyn qaıdaǵy bir súreńsiz sýretter qalypty. Bul qazaq tamuqty fánıde de kórip qalsyn degendeı almaǵaıyp zamanmen talasyp áýeli «qaıtaqurý» deıtuǵyn bydyq saıasat keldi, ony óksheleı baǵyt-baǵdary kúńgirt táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qýyp jetti. Sory qalyń Arqanyń bir sheti sonaý Úsharal men Qalbataýǵa deıin eki ortada kóz súriner eldi meken de joq, kóz baılansa kúńirenip, kún shyqsa kóńildi sary ýaıymdaı basatyn sary dala men túgili «qulatorpaqty» da qajytqan. Ár jerde eski zırattaı shoshaıyp otyrǵan temirjol beketterinde de qybyr joq, bozdaǵan teplovozdar sharshap-shaldyǵyp keledi de kúrs-kúrs demigip óksip alyp, bozdap kete beretin, shoshalasynyń tóbesine úıgen shókimdeı seleýin kúıseıtin aýyz da joq jetim beket erbeıip qala beretin. Tezek tergen jalǵyz-jarym kempirlerdiń de qaby bos, óıtkeni tezek tastaıtyn qyrda mal da joq. Bul jut jyldaryndaǵy jalpyǵa tán el sýretteri edi. Esik-terezesi úńireıgen aýyldarǵa kóziń tússe ár mekenniń irgesinde ıtqus ulyp otyrǵandaı deneń túrshigip, qamyryqqan kóńilge ótkenniń qaıdaǵy-jaıdaǵy qaraly sátteri kilkip shyǵa keletini bar. Halqynyń jarmysynan kóbin jutyp qoıǵan sonaý asharshylyq jyldaryn tarıhshy Musataı Ahynjanovtan, jazýshy aǵalarymyz Hasen Ádibaev pen Shahan Mýsınnen estigenmin: tigýli turǵan aqboz úıge kirip barsań, salýly tósekte sulap-sulap jatqan bir áýlettiń qańqasy, qobyrap jatqan shash, ǵasyr ótse de qyl-qybyr shirimeıdi eken... janyń túrshigip qashyp shyqsań taǵy da kúresin basynda adam qańqasyna súrinip murttaı ushasyń...

...Altaı ólkesine bosqan jurt bir úzim nan úshin shirkeýge kirip, ólip bara jatqan soń moınyna kres taǵyp shoqyndy bolǵan. Solardan qalǵan jıyrma myń qazaq áli de kún keship sonda júr. HHİ- ǵasyrdyń basynda keıingi urpaqtarymen Barnaýyl qalasnda kezdekenimizde: munda meshit joq, shirkeýge bas suqqan emespiz, dinı merekelerde kári-qurtańdar barǵan bolady, tek kirer kezde: «Alla, óziń keshir!» dep Jaratqanǵa jalbarynyp jatady» desti. Bizben qazaqsha bir aýyz til qatysa almaı, áý dese «Elim-aıdan» basqa bileri joq. Endeshe sol elge nege qaıtpaısyńdar desek: oqýymyz oryssha, kásibimiz de basqa desip kúmiljisedi. Baıqaımyz, kúmiljýdiń art jaǵynda búkken syr jatqan sıaqty. Senim joq. Qoıǵa kirgen qotyr eshkideı dini bóten, dili basqa telimel jurtqa kiriptar bolyp tómenshiktep qalǵan ımenshek bas quldyq psıhologıaǵa otyǵyp alǵandaı, ashyq sóılesýge, ashynyp sóıleýge joq, bári de jaýtańkóz, arlannan qalǵan jemtiktiń qý súıegine kóz satqan kúshikteı jaltaqtap buǵa beredi. Aıta almaǵan, aıtqyzbaǵan kóp ýaıym kómeıde irkilip qalyp jatyr. Áıteýir tegi qazaq ekenderin sezedi, meshitten adasyp shirkeýdi panalaǵan «kári-qurtańdar» taýsylǵan soń ol sezim de birer jylda óshetin shyǵar. Qosaǵashtaǵy qaımaǵy tesilmegen meniń aǵaıyndarym da qazaqpyn deýdiń ornyna aýzy qısaımaı naımanbyz desip júr ǵoı. Reseı tilbezeri jerden jeti qoıan tapqandaı solar týraly derekti taspa túsiripti, Shyńǵysqannyń mańdaıyna mońǵol deıtin entańba japsyrǵandaı túbi bizdi de qytaı atandyryp júrmese naǵylsyn... Qazaq «óli arystannan tiri tyshqan artyq» deýshi edi, kázirgi «tiri tyshqandardyń» kúni osy bolsa ádirem qalsyn da... Jıdebaıǵa jetkende jol boıǵy aýyr oıdan sergip qaldyq. Sergitken Abaı rýhy. Qaraýyltóbeni mılyǵynan basyp, aspandaǵy aqshýlan bulttyń búıregin tesip turǵan takabbar qos kesene, biz baqıda jatsaq ta fánıdegi senderden áli de bıikpiz degendeı tym áýelep ketipti. Kókke keńirdegin sozǵan kóp tobyr arqa-jarqa, qara kúzdiń qara jeline kókiregin ashyp tastap, mensinbegen keıipte bular da kelgen jurttyń tóbesinen qaraǵysy keledi. Bulardy da jelpindirip qoıǵan Abaı rýhy...

Abaıdyń 150 jyldyq mereı toıy áli esimde, tún ortasy tas qarańǵyda dál osy jerge kelip tústik. Tym-tyrs, jypyrlaǵan aqshańqan úıler de mylqaý.

— Aý, bul óńirde býralardan tiri tyshqan bar ma? — dep aıqaı saldym.

Ala buldyr saǵymnan eki adam:

— Biz barmyz! — dep shyǵa keldi. Biri qyryqtar ishindegi er adam, ekinshisi dembelshe kelgen kórikti áıel. Ekeýi de orys jurtynan. Qazaqsha saırap tur.

— Qyryq serkeshimdi daıyndaı berińder, áıtpese dál osy jerden keri qaıtyp ketemin! — dedim.

Jarma aýdanynyń ákimi eken, qasyndaǵy áıeli bolsa kerek, Jarma aýdany túgelimen tunyp turǵan býralar ekenin biletinmin. Jıendigimdi salyq qylǵanym da. Ákimniń de «bilmeıtini bıt, syqpaǵany sirke» eken de:

— Serke tappasaq túıe aıdatyp jiberermiz, aldymen úıge túsip dám tatyńyzdar, — dep tórge shaqyrdy.

Ár saǵat saıyn dastarhan jańaryp, tabaq tartyp, shaı quıǵan qyz-kelinshekterdiń jańa toby án salyp, kúı shertkende fılarmonıa Jıdebaıǵa kóship kelgendeı kórindi.Solardyń ishinde kúmis kómeılige jol bermegen ákim men onyń kelinshegi edi, qatar turyp qazaqsha ánge basqanda bóbejikteri búlkildep, kıiz úıdiń túndigin kók aspanǵa atyp jibere jazdady da tóńirektegi qonaq bitken osynda jınaldy. Qalmuhan Isabaev bastaǵan úsheý edik, dál osyndaı qurmetti budan keıin kórdik pe, kórmedik pe kim bilsin?..

...Semeı men Shyǵys Qazaqstan oblystary qosylady eken degende Semeı jurty shý-ýý ete qalysyp edi: Semeı qazaqtyń mádenı, rýhanı astanasy edi ǵoı, qyryq jyl múńkir-náńkirdiń astynda qalǵanda qyzyl ımperıa obal boldy-aý degen joqty, endi táýelsizdik aldyq dep otyrǵanda

bul qaı jetimsiretkendegisi desti. Ras. Bári de ras! Sol qyryq jyl boıǵy atom bombasynyń dúńkilinen el de, jer de tozyp bitken joq pa edi. Topyraq kúlge aınalyp, ýly tozań kúnniń betin japqany qaıda? Jerden de, kókten de qasiret jaýdy. Jerdiń quıqasy qalpyna kelgenshe 200 jyl kútý kerek eken, onda da adam turmaq ańǵa da qoregi joq qýraıdan basqa, tikendi seleýden basqa tikenek shyqpaıdy eken. Al el she? 200 jylda eldiń tyrpy qala ma?

Burynǵy Shyǵys Qazaqstan oblysynda qazaqpyn deıtuǵyn aǵaıyn 30-aq paıyz bolatyn. Basqasy bóten jurttyń ókili. 17-18 ǵasyrlarda basyp kirgen kórshi ımperıa jergilikti halyqty taý-tasqa qýyp tastady da jerdiń shuraılysy men shúıginin kelimsekterge tartyp áperdi. Kúni keshege deıin sol 30 paıyz otsyz-sýsyz rezervasıada qul bolyp kún keshti. Kelimsekter jylsaıynǵy búdjetten bólingen 67 paıyz qarajatty jutyp alyp otyrsa da jumyryma juq boldy degen joq. Radıasıanyń shańyna tunshyqqan semeılikterge qaıyrylyp qarap pa?..

Eki obylys bir shańyraqqa biriken soń qańsyp otyrǵan semeılikter bes jyl kórmegen jalaqyǵa, bes jyl zaryqtyrǵan zeınetaqyǵa, bes jyl kózden bulbul ushqan «posobıa» deıtuǵyn járdemaqynyń silekeıine qoly jetti. Bul bergi jaǵy ǵana. «Qaıtaqurý» men táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda jurty tentirep, qaıyń saýyp ketken eldi mekenderdiń orny adam shoshyrlyq edi. Atam zamanǵy eski jurttyń qorymyndaı shógip ketken aýyldardy (bir kezde 200 tútin aýyldardyń ornynda jeti-aq úı qalǵanyn da kórdik) qaıta tiriltip, qańǵyrǵan qazaqqa jumys taýyp berý, qıraǵan sharýashylyqtardy, toqtap qalǵan, talaýǵa túsken óndiris oryndaryn qalpyna keltirý ońaıǵa túsken joq. Negizi bóten juraǵattardyń narazylyǵyn týdyrmas úshin Prezıdent Nazarbaev osynyń bárin úndemeı júrip, aıqaılatpaı, ásire naýqanǵa aınaldyrmaı typ-tynysh oryndap shyqty. Bul astananyń Aqmolaǵa kóshýine para-par saıası-áleýmettik oqıǵa, tarıhı qubylys edi. Amalsyzdan jatqa qarap kúlip, jaqynǵa qarap jylaıtyn almaǵaıyp zamanda armanyńdy aıqaılatyp, «jasyryn» maqsatyńdy jarıa etip kór... Reseıdiń otarshyl psıhologıasyna semirgen julymyrlary «qazaqtardyń bes oblysy bizdiki», shyǵystyń ótirik kazaktary Altaı ólkesine qosylamyz dep shý shyǵaryp jatqanda ult ýaıymyn tý qylyp kóterý otqa maı quıýmen birdeı edi... Táýelsiz tutas bir halyqtyń astanasyn endi meniki dep jarmasyp kórsin! Qolamtasy ıt jylynda óship qalǵan eski daýdy qaıta úrlep, úsh birdeı obylysty (Pavlodar, Semeı, Shyǵys Qazaqstan) búkil álemniń kózinshe qaı kótińe aparyp sıǵyzar ekensiń?.. Kázirgi Shyǵys Qazaqstan halqynyń 67 paıyzy qazaq deıtuǵyn ejelgi turǵyndar bolǵan joq pa! Saıası naýqandarda ilde bireýi bolmasa qazaq qaıratkerleriniń qaısysy saılaýdan kedergisiz ótip edi?

Eń bastysy, bılikke ultjandy azamattardyń kelýine baılanysty eken. Ǵasyrlar boıy buratana el bolyp buıyǵyp, maqaý bop qalǵan, ıisi bótendi kórse úrikken túıedeı údireıip qashatyn arǵyn-naıman oblys basshylyǵyna áýeli Jánibek Káripjanov, keıin Berdibek Saparbaev kelgen soń ózderiniń qazaq ekendigin túısingen sıaqty, jalbarynýdy, jasqanýdy qoıyp el tirligine belsene aralasa bastady, etekte el baryn, bıikte arqa súıeıtin bılik baryn sezgen azamattar qýys-qýysta jaby bop qalǵan aýyldardy sıvılasıaǵa jeteledi, eldi el qylatyn qarynnyń toqtyǵy ǵana emes, eń quryǵanda kóılektiń kóktigi men kóńildiń kók tiregendeı qanaǵaty ekenin, Qazaqstan degen memlekettiń azamaty retinde quqyǵy baryn túsinip qaldy...

... Zaman birde tolyp, birde solǵan saıyn otqa da túsip, qý janyn oqqa da

tosqan qazaq tym qurysa qazaq degen óz atyna ıe bola almaı, birde qassaq, birde hazar, birde qaısaq bolyp, enshisine bes qarýdan basqa básire buıyrmaǵan edi, áıteýir HHİ ǵasyrda tilshikteı kók qatyrmany qaltasyna salyp óz atyn ózi shaqyrdy-aý. Oǵan da jıyrma jyl dep keshe ǵana arqa-jarqa bolystyq. Qazaqstannyń ekonomıkalyq epısentri Shyǵysqa aýysty, oǵan da dáneker bolǵan burynǵy Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ekonomıkalyq potensıaly, osyǵan oraı Shyǵystyń rýhanı tirshiligine túbegeıli ózgeris endi. Burynǵy oblys ortalyǵy Óskemende segiz paıyzǵa jeter-jetpes qazaq jurty kázir otyz paıyzdan asyp, bılik tizginine qol jetkizdi, stýdentterdi esepke almaǵanda munyń bári zıaly qaýym desek te bolady. Osynyń bári zaman aýyrtpashylyǵyna eki oblystyń par jegilgen birliginde. «Jumyla kótergen júk jeńil» deıtin dana qazaq aldyna dánishpan Abaıdy salyp qoıyp barar baǵytyn endi tapqan sıaqty...

***

Ońashada san suraqtyń shetjaǵasyn qozǵasam Asqar: «el bar ǵoı» dep kúmiljıdi de únsiz qalady. Sony eli túsine me eken? Túsinse de kádirińdi biler me eken? Ánsheıinde de kóp sóılemeıtin jıenim Qajyǵa baryp qaıtqan soń tym tuıyq bop ketti. Úndemeı júrip bes namazǵa jyǵylady. Úndemeı júrip mashınasyna minedi de jalǵyz ózi sharýasyna attanyp kete beredi. Budan soń ony tabý da qıyn. Tapsań ustaý da qıyn. Sharýashylyǵy erepeısiz úlken. Búkil Aqsý. Sonyń bárin aralap shyqqansha kún de batady. Yqshamda, áıtpese ony ıgerý de qıyn, basqarý da qıyn, paıdasy da shamaly dep Temirbek aqyl qosyp edi, ılana qoımady ma, Asqar oǵan mán bergen joq. Álde bólip beretin senimdi ıe tappady ma. Kezinde seriktestikke shaqyryp, bólip te kórgen. Ózi joqta bes jyldyń ishinde ózim degen jigitter jerdiń shuraılysy men óristiń shúıginin kesip alyp, keshe ǵana jaıaý júrgenin umytyp, búginde astynda «jıp», aldynda mal, basynda saraı, murtyn balta shappaı shirenip jatyr. «Buǵy-maraldy ekzotıka úshin ustaımyn degender ózderi bilsin, áıtpese oǵan búdjetten qarajat bólýdiń qajeti joq» deıtin úkimet maral sharýashylyǵynyń quldyrap ketýine tikeleı sebepshi boldy da keıin óz qolyn ózi keskenin moıyndap, qalǵan-qutqan shómshekten shymshyp qana silekeı tatyrǵan bolyp edi, bul da ánsheıin sýalyp ketken Aralǵa qaqtan qasyqtap sý sepkennen artqan joq. Tutas bir sovhoz bop turǵan omarta sharýashylyǵyn da zorlyqpen taratyp jiberip, baldyń da tańdaıǵa tatıtynyn búgin sezgendeı ókimet qaltasynan ótirik te bolsa yrym jasap otyr. Osydan ba, «pysyq» degen jigitter maraldyń mańyna baspaı júr. Óıtkeni alty aı qys uıqy bermeıtin, alty aı jaz attan túsirmeıtin azabyna jolaǵysy kelmeıtin de shyǵar... Qarshadaıynan mal sońyna erip kómpis bop alǵan Asqar ǵana «syrty sý, baýyry balshyq» bolsa da tórt mezgildiń salmaǵyn kóterip, jyla qonǵan jolaýshydaı jyljyp keledi, sharýasyn da jyljytyp keledi. Aıtyp otyrsa, ol sonaý mektep jasynan-aq zagotskottyń aqsaq-toqsaǵyn qıyrdaǵy Katonqaraǵaıdan jer túbindegi Semeıdiń et kombınatyna jaıaý jetkizip salyp júrgen eken.

— Ájem Órik, mamam úsheýimiz qarashańyraqtan bólinip otaý shyqtyq. Bir oshaqqa sımaı bara jatqanymyz da shamaly, ájemdi bilesiz ǵoı, ol da sizdiń apaıyńyz, Isabaı atamyzdyń ápkesi, soǵysta sheıit ketken tuńǵyshy Aıtquldyń tútinin óshirmeımin dep qoımady. Shońmurynnyń qyzdary aıtqanyn oryndatpaı tynbaıtynyn da bilesiz. Men bolsam áli atqa da túzý otyra almaıtyn balamyn. Mamam tún ishinde turyp mekteptiń peshin jaǵady. Kezinde ol shirkeý bolǵan, túndi qoıyp kúndizdiń ózinde azynap turatyn úreı. Qystyń aıazy onyń qasynda túk emes. Es bolsyn dep mamam meni erte ketedi. Kúńirengen tas qarańǵyǵa kirgende kórge túsip ketkendeı zárem ushady da únimdi shyǵarmaı jylap alamyn. Sheshemniń qarshadaıymnan maǵan úıretpegeni joq. Sonyń biri qarańǵyda taıaqsyz jol tabatyn sezimtaldyǵy. Es kirmeı jatyp qarańǵylyqqa boıymdy úıretti de keıin mal aıdap júrgende tún balasynda qoryqpaı-aq shashaý shyqqan kebenekterdi tez taýyp alatyn boldym. Osyny paıdalanǵan úlkender: Asqar, seniń kóziń ótkir ǵoı, sen qoı kúzetshi dep meni dalaǵa tastaıdy da ózderi brezent kúrkege kirip byrdaı bop jatyp alatyn. Tirshilik qomaǵaı, bárin aıtpaǵanda qyzýy joq toqal pesh te qomaǵaı, tyrtyńdap qolshanamen jaıaý tasyǵan otynyńdy da kún saıyn jalmap alyp saǵan qarap úńireıedi de turady. Úlkenderden qalǵan eski kıimderdi qaıta piship mamam ıyǵyma japsyryp bitirgen. Jańasyna aqsha kerek, aqsha biz túgili já degen jigitterde de joq. Jazǵy demalysta zagotskotqa jaldanyp mal aıdaýǵa májbúr boldym. Áıteýir eptegen tıyn-tebeni bar. Aıtqanyńdy tyńdaıtyn eki aıaqty adam da emes, tórt aıaqty maldy toqtatý qıyn eken: oty qanbasa jatpaıdy, shóldese aldynda arystan ańdyp tursa da jasqanbaıdy, bir otar qosylyp daryldaǵanda qulaǵyńa qurt kirip ketkendeı mıyńdy ashytady. Kombınatqa jetkenshe et alyp barsyn dep jaıyp aıdatatyny taǵy bar. Elden uzap, Semeıdiń budyrsyz sary dalasyna ilikkende tozaq sonda bastalady: sarnaǵan jelden eriniń jalaq, etegiń jyrym-jyrym bolady, oǵan jańbyr qosylsa soryńnyń qaınaǵany, daldasy joq qý dalanyń jańbyry qıalap soqqanda qamshydan ótkir, ókpeńdi tesip jibere jazdaıdy. Qarańǵy túnde qalbańdap júrip nege súrińgenińdi de bilmeısiń, áıteýir tiri jan ǵoı dep uılyǵyp jatqan qoılardyń ortasyna baryp tyǵylasyń. İshiń ıtten beter ulıdy, óıtkeni «rashod» taýsylǵan, «rashod» degeni kombınatqa jetkenshe jeıtin malyńnyń sany, ony da shaqyrymǵa eseptep beredi, eger artyq ketip, sanaǵanda jetpeı qalsa jegen aýyz bólip tóleıdi. Qoı ishinde neken-saıaq súti qaıtpaǵan eshkiler de bar, ustap alyp emgiń de keledi, biraq ol kebenekter emshegin sorǵyzyp qoıyp tura ma, soramyn dep brýselezge ushraǵandar da bolǵan. Bul mal degen shirkinge qaıtyp jolamaıtyn shyǵarmyn dep edim, at baspaımyn degen jerin úsh basady dep aınalyp kep ne taǵy emes, ne mal emes maral deıtuǵyn maqulyqqa taǵy da tap keldim. Tastap keteıin deseń qımaısyń, maǵan ǵana emes, elge kerek, osy elge ejelden kásip bolǵan kúnkóris, maralsyz qarataıdyń qasıetti bir kórki kemip qalatyndaı. Jurt oılaǵandaı bul ekzotıka emes, týrıser kelse keler, kelmese odan ármen, maǵan Altaıdyń qaıtalanbas tabıǵaty, sol tabıǵatqa táýeldi qarataılyqtardyń densaýlyǵy qymbat...

...Tabıǵat dese Altaıdy, Altaı dese onyń tabıǵatyn kóz aldyma elestetem. «Quıryǵynyń qyzyly túlkiniń sory» demekshi, sońǵy kezderi endep kirip kele jatqan «sıvılızasıanyń qudireti» sol tabıǵatty da úrkite bastaǵan sıaqty. Aýyldyń irgesinen erteńdi-kesh áýpildep úrip jatatyn, keıde jany qysylǵanda qoraǵa kirip ketetin elik te búgin joq, onyń jymyn aýyp kelgen shoshqalar basty. Toǵaıǵa kirse taldyń shybyǵyn da shyǵynǵa sanaıtyn qarataılyqtar tyrp etpeı úıinde tyǵylyp otyryp áldebir adresi joq ashkózderdiń «drýjba» deıtuǵyn jalmaýyzynyń yrylynan qorqatyn boldy. Atty-jaıaýly sabylyp baryp shıpaly sýyna shomylatyn jurt arasanynan da aırylyp, «balshyqtan shyǵyp baron bolǵandardyń» tikushaqtaryna tiksinip qaraıdy da otyrady. Osyny oılaǵanda, múıiz surap qulaǵynan aırylǵan toqal eshkiniń kebin kıemiz be degende záre-qutyń qalmaıdy. Árıne, ýrbanızasıanyń zamanynda odan da qutyla almaısyń, tek sol aýylǵa urdajyq bolyp kelmegeni jón edi. Tis jaryp esh pendege muńyn shaqpaıtyn Asqardyń ishte jatqan ýaıymyn túsinýge bolady. Kezinde aýdannyń 27 myń halqynyń úshten birin jınap alǵan Aqsýdyń búgin qańyrap qalǵanynan-aq tiksinesiń. Aqsý, odan ozsań Shabanbaıdyń kýrorttyq aımaq ekeni ras. Biraq bul óńirdiń problemalary da tolyp jatyr. Aldymen onyń sharýashylyq dárejesin ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldaryndaǵy deńgeıine jetkizgen jón shyǵar. Ázirge ol Ulttyq Parktiń súıemelimen ǵana tirshilik etip tur. Elden jyraq, Reseımen shekaralas qýysta jatqan Atamekenniń tabıǵatyn qorǵaıtyn da Parkten basqa, Asqardan basqa memlekettik eshbir mekeme joq. Basqasyn aıtpaǵanda, onyń kórkin qyz qalpynda ustap turý jeke sýbktiniń shamasynan kelmeıtin, úkimet tarapynan sheshiletin kúrdeli másele... Áldekimder, Qalıhan HÚİİİ-HİH ǵasyrlardaǵy Qatynqaraǵaıyn ańsap otyr deýi múmkin. Qatynqaraǵaıdyń ol kezdegi jetiskeni de shamaly bolatyn. Áıteýir soǵystan kóz ashpaı, naızanyń ushy, qylyshtyń júzimen Otanyn qorǵaımyn dep arpalysqan qarataılyqtar, múmkin sodan da lázzat tapqan shyǵar. Sóıtse de ár eldiń, geografıalyq qoǵamdarynyń bergen Aqsý degen aty bar edi (Aqsý — Jer jannaty, ańyz bolǵan «Strana Belovode»), HHİ ǵasyrda sonyń qasıetin ardaqtap, qadirin bilsek degen kókeıdegi arman da...

...Almatyda otyrsań eldi oılaısyń, elge barsań Almaty esińnen shyqpaıdy. Aǵaıyn aýylda kóp pe, Almatyda kóp pe? Sál alystap ketseń ekeýin de saǵynasyń. Aýylmen kindigim jalǵasqan. Almatyda ómirim ótip keledi.Aýyldan onúsh jasymda ketip edim, Almatynyń kóshesin alpyseki jyl taptap júrmin. Endi qansha jyl tyrpyldaıtynymdy bir Allanyń ózi biledi. Alpys eki jylda qyzmet izdegen joq edim, qyzmet meni ózi izdep tapqan. Sondaǵy sońǵy aıaldamam «Juldyz» jýrnaly boldy. Tórt qabyrǵaǵa qamalyp bosqa qartaıǵansha kóptiń ortasynda bol dep Nurlan qoımaǵan soń kóne salyp edim. Qolpashqa Ulyqbek pen Turysbek qosyldy da ómiri ıshshaı desip kórmegen inilerimniń kóńilin qaldyrǵym kelmedi. Kóńil qalatyn da jigitter emes, Ulyqbek ázirge myqty aqynnyń biri, odan da myqty shyqsa bolashaqta kóre jatarmyz, Turysbek Sáýketaev orta býyn prozaıkterdiń ishindegi beldisi, ádebıetke de, ádebıetshige de adal, ári ádil, birdi artyq, birdi kem sanamaıtyn, jattan jaýy bolsa da jaqynnan daýy joq jigittiń sabazy. Bularmen qyzmettes bolýdyń ózi bir ǵanıbet, ózi bir ómir. Elde jatyp ta solardy oılap, solardyń ýaıymyn bólip-jarǵan bolamyn, mágárkı jýrnaldyń bir nomeri solǵyn shyqsa, oǵan kinali jigitter emes, avtorlardyń talǵamynyń taıyzdaǵany.

Dúnıada saǵynyshtan qymbat sezim joq-aý sirá! Birde ol seni dalaǵa qýalaıdy, birde qalaǵa qýalaıdy. Jigittiń tóresin, qyzdyń kórkemin qaladan kórseń de aýyldaǵy torsholaq shópjelkeni, qotanaıaq túbitıekti umytpaısyń. Biri qumaryńdaı, biri týǵanyńdaı. Túbitıekpen sábıińde tebisip ósip, shópjelkeniń kókireginde tátti bir ıis baryn bilgensiń. Al sanaly ǵumyryńda tabysqan jarasymdy dos-jaran búkil ǵumyryńa rýhanı azyq. Sondaı qımas dostyń biri Joldashan Bozymbekov edi. Joldas bolýǵa da jaraǵan, bozym deseń de artyq emes. Ekeýmiz stýdenttik kezden ajyraspaı, «Lenınshil jasta» qyzmetti de birge istedik. Qyrǵa shyqsaq ta, qyrdan tússek te jastyq shaqty jarysyp ótkerdik. Aýyly Almatydan seksen shaqyrymdaǵy Samsy, súıegi Botpaı, onyń ishinde Tileýqabyl, Jambyl babamyzdyń qaıyn jurty. Anasy Núrıla apamyz Ekeıdiń qyzy edi, Japa áýletimen atalas. Onsyz da qarǵa tamyrly qazaqtyń alystyń ózinen de aǵaıyn, jattan da juraǵat izdep otyratyn úıirsektigin eskersek, Samsydan órlegen salt jigit, Qaraqystaqtan quldılaǵan qaryndas eki aýylǵa kezek-kezek at shaldyrmaı ótpeıtinin de eptep bilemin. Joldashan ekeýmiz sonaý stýdent kezimizden seksen shaqyrymdyq jerdi jaıaý-jalpy adymmen ólshep edik. Keıin borbaıymyz matasekl deıtin tentek taıǵa, mashına deıtuǵyn kerikke tıgen soń aptasyna bir ret órden oıǵa, oıdan órge aınalyp shyǵatyn mashyqty ádetimiz bar-dy. Kóbine ylǵıda tún balasynda. Samsyǵa jetkenshe qanshama beles, qanshama dóń bar, mataseklmen orǵytyp shyǵamyz da san mıllıon shildeliktiń sımfonıasyna qulaq túrip, mıllıardtaǵan juldyzdardyń esebine jete almaı otyrar edik. Delebeńdi qozdyratyn qyrdyń samaly, arshadaı tynysyńdy ashatyn qıdyń qyshqyltym tútini aýylǵa qıalyńdy ózińnen buryn jetkizetin. Órge tartsań Qaraqystaq, Jákem aıtqan «elý baqsy, seksen aqyn» bolmasa da óz tustastarym Ánýarbek pen Seıdahmettiń aýyly, oǵan qosa apamyzdyń týǵan baýyry, Joldashannyń naǵashysy Asqar aǵa otyr, áńgimeshil ári baýyrmal, jıeniniń atyn ataǵan beısaýat júrginshini de kósheden jınap, kóshten qaıyryp ákelip qonaq qylatyn myrzalyǵynan jańylǵan emes. Oıǵa tússeń Samsyda apamyzdyń ózi otyrar edi; Tileýqabyldyń eń shetki kóshesinde, aýyldan úrkip shyqqan qaradaı áýdem jer qashyp baryp úıezdegen bir shoq toǵaı men alma baǵy búkil Samsynyń torǵaıy men tompaıǵan qaradomalaq balalarynyń bazary sekildi edi. Jaz shyqsa apamyz esik aldyndaǵy qartaıyp bitken quj-quj qaraǵashtyń túbine bóstegin tósep, dastarhanyn da sol aǵashtyń kóleńkesine jasaıtyn. Ózimen jasty sary samaýyrdyń ottyǵy qara qazandy arqalaı-arqalaı beli maıysyp ketken balshyq tandyrdyń pushyq murjasymen jarysyp turar edi. Bul úıdiń tútini kúnshilikten kórine me, Tileýqabyldyń kári-jasy qazannyń ottan túskenin ańdyp otyrǵandaı-aq dámniń ústine bir mınýt keshikpeı jınalatyn. Apamyzdyń asy ǵana emes, áńgimesi de dámdi edi...

...Tóbesinen tyrs-tyrs tamǵan torǵaı sańǵyryǵyn alaqanymen sypyryp tastaǵan Jóken aspanǵa alara qarap: — Qap, osy aǵashty bir kúni qurtamyn-aý! — dep kijingen bolady. — Meniń kózimniń tirisinde bul aǵashqa balta tıgizbeıtin shyǵarsyń, — dep tandyrdyń ezýinen qyzyl shoqty shymshyp alyp sary samaýyrdy ottyǵynan ıdirip otyrǵan apamyz ulyna kóziniń qıyǵymen qarady. — Qamalar aldynda ákeńniń shanyshqan shybyǵy edi, yrym qylyp úsh balasyna otyrǵyzǵan úsh qaraǵashy osy, — dep kelin bop túskeli qolynan sheshpegen qos bilezigin túrip tastap birazǵa deıin únsiz qalady. — Aǵash ekesh aǵash ta qartaıdy...

Ar jaǵyn aıtqan joq. Ar jaǵy aıtpasa da belgili edi. Onyń ar jaǵy jazyqsyz onsegiz jyl otyryp qaıtqan apamyzdyń qaınaǵasy Teltaı aǵaǵa jaqsy tanys. Onsegiz jyldyń berishi mynaý qaraǵashtyń qojyr-qojyr bezindeı onyń da ishinde qatyp jatqan shyǵar-aý... Jubatyp eshteńe aıtpady. Apamyz jubanysh izdep te otyrǵan joq edi. Qazan astyndaǵy qyzylbas shalany ottan tartyp tastap, keshqurymnyń alakeýiminde buryn biz estmegen taǵy bir áńgimeni bastap ketken...

... — Sýǵa ketken tal qarmaıdy, aǵaıyndy qoıyp shapaǵaty alysqa túsken dana edi dep dýaly aýyzdyń bir septigi tıer degen úmitpen Jákeme bardym. Aýyldy kelimdi-ketimdi qonaqtar basyp jatyr eken. Aqyndar ma, men sekildi aqyl suraı kelgender me, qaıdan bileıin. Áıteýir kóp ishinen tanyǵanym Oraz Jandosovtyń áıeli. Oraz da halyq jaýy atanyp qamalyp qalǵan. Aılas qatyn muńdas, onyń da kelgen sharýasy osy eken, eki eli aýyzǵa bes eli qaqpaq túsken kez, jurtpen jaǵalasyp aıtatyn muń emes, Jákemniń aldy bosamaǵan soń ekeýmiz sol kúni qonyp qaldyq. Oraz bul úıge burynnan da aralas-quralas, anasy osy aýylda aılap jatyp, aýnap-qýnap qaıtady eken degendi estýshi edim. Men bolsam — qaryndas, sodıanyń aýzy, túrmeniń kilti Jákemniń qolynda turǵandaı ekeýmizdiń de úmitimiz erteńgi kúnde edi. Erteńgisin Jákem ekeýmizdi de shaqyrtyp aldy. Kóńilsiz eken. Eshkimniń betine tiktep qaraǵan joq. Aldyndaǵy kesesin de kóterip almaı dastarhan jıeginde sýytyp tastady. Álden ýaqytta maǵan: qaraǵym, shaıdy sen quıshy dedi. Sol-aq eken, úı ishindegi artyq aýyz túgeldeı tysqa shyǵyp ketti de dastarhan basynda úsheýimiz ǵana qaldyq. Áńgimeni Orazdyń áıeli bastaǵan. Jákem qabaǵyn salyp otyryp tyrs etpeı tyńdady. Búkil alashty albastydaı qysqan alasapyrańǵa Jákemniń bizden de qanyq ekenin qaıdan bileıik.

-Bul ókimetke meniń sózim kerek shyǵar, al ózim kerekpin be, joq pa, ony ózim de bilmeımin, — dedi. — Qaranyń hany emes, halyqtyń bıi emes, qulaq aspaı ma dep qorlanam. Qolymnan kelgeninshe qareket qylyp kóreıin, jaqsylyq bolsa habaryn ózim beremin, eger habar bolmasa... dep «sen de osy sharýamen kelip otyrsyń-aý» degendeı Jákem meniń betime qarady. Ar jaǵyn túsine qoıdyq. Habar bolmasa menen qaıyr bolmaǵany degeni de. Tystan bireýdi shaqyrtyp aldy da eki at taýyp, kelin men myna qyzdy jetkizip salyńdar dedi. Kólik tez tabyla qoımady ma, álde kisi aıaǵy basylsyn dedi me, aýyldan ymyrt úırile shyǵyp edik, Orazdyń áıeli bolmasa, Samsydan san dúrkin jaıaý kelip, jaıaý ketip júrgen jer ǵoı, óz aıaǵym da jetetin edi, sóıtsek eki attyń erine sozyltyp eki móshek artyp qoıǵan eken. Attanarda Tezekbaı ma, túsi esimde joq: mynaý undy balalarǵa qajaq-qujaq qylsyn dep Jákem tapsyrdy dedi. Jákemniń aldyn sońǵy kórgenim osy. Qaıtyp habar da bolǵan joq, azasy men asyna ǵana qatysýǵa jazǵan eken dep Núrıla apamyz áńgimesin aıaqtady...

... Qazaqtyń mańdaıyna bitken Jambyly bireý-aq, jalpaq qazaqqa kelgen náýbetke jalǵyz Jambyldyń shamasy qaıdan kelsin... ...Dýlatıaǵa jolym túsip Samsynyń ústinen ótip bara jatqanda aýyl shetinde oqshaý qalǵan jetim toǵaıǵa buryla ketkim keledi. Biraq onda Núrıla apamyz da, Joldashan da joq. Ekeýi dóń basyndaǵy Tileýqabyldyń máńgilik mekeninde jatyr. Úńgirtastyń shyǵar aýzynda qaryndasymyz Tamara da bar edi. Úlkenderdiń kózi taıǵan soń keıingi urpaqpen dáneker de úzilip, keshegi qymbat jandar kómeski tarta bastaıdy eken...

---