InfoHub Logo

... Bizdiń tuqymǵa úsh qyz berse, bir ul. Úsh ul berse bir qyz. Ne ul jalǵyz, ne qyz jalǵyz. Artyq-kemin Jaratqannyń ózi rettep otyrady. Baıkóbekke toqaldan ǵana bir qyz bes ul bergen eken, uldyń ekeýin artyq dep artyna urpaq qaldyrmady. Ysqaqqa artyq-kemi joq úsh qyz, bir ul bergen. Maǵan eki qyz, úsh ul berip edi, Jaratqan esebinen jańyldy ma, bir qyz, bir uldy ózi alyp ketti. Qalǵanyna da shúkir dep Dákeń ekeýmiz qarq bop otyrmyz.

Qazaqqa ul qymbat pa, qyz qymbat pa? Uly ne, qyzy ne, sirá, adam qymbat shyǵar. Túrki ishinde epıkalyq halyq bola tura HH- ǵasyrda on mıllıonnan asa almaı sharshadyq. Ǵasyr basynda Mysyrmen, Túrkıamen birdeı, báseke edik, kázir Mysyrda 70 mıllıon arab, túrikter de 70 mıllıonnan asyp otyr. Ótken ǵasyrdyń alǵashqy elý jylynda nahaqtan 10 mıllıon qazaqtan aıyrylyp edik, sonyń seksen paıyzy erkek kindikti bolǵanda artyndaǵy urǵashy jurt balany kúlge aýnap tapsyn ba?.. Bul jazmyshtan, Jaratqannyń ólshemi men esebinen tys zulmat, kókten emes, kórshilerden kelgen topansýdaı apat. Qyms etse tarıhqa jabamyz. Nemene, tarıhtyń betine qazaq osy mólsherden aspasyn dep jazyp qoıyp pa? Tarıhty zorlap bizge ákelip tańatyn da kórshiler. Muny da biz táýelsizdik alǵannan beri el bolyp túsinip, eseptep jatyrmyz... Já, ótkendi umytýǵa bolmas, biraq ony eske alyp óksı bergennen endi eshteńe shyqpas... Sonymen...

Ul qymbat pa, qyz qymbat pa?.. Evreı jurty tek qyzdan týǵan urpaqty ǵana tuqymǵa sanaıdy. Meıili qyz qazaqqa tıse de, shúrshitke shyqsa da. Aǵylshyn lordtary úsh urpaqtan soń jıennen baýyryna bala salyp tuqym jańartady da oǵan naǵashynyń aty-jóni men búkil ataq-dárejesin, tıtýlyn beredi. Italıandyq fransýzdan áıel alyp, odan týǵan bala ul bolsa, onyń ultyn fransýz dep jazdyrady. Kerisinshe, fransýzdar da osyny jasaıdy. Qazaqta: « Úıdiń myqtysy aǵashynan, jigittiń myqtysy naǵashydan» deıtin mátel bar. Bul da tegin emes. Ata-babasynyń erekshe qasıeti keıingi urpaqta úsh býynnan, bolmasa jeti býynnan soń qaıtalaıdy eken. Naǵashydan býyn sanap jatpaıdy, keıde jetesizdi «naǵashysy nashar edi» dep kemitip jatatynyn jıi estıtinbiz.Qazaqtyń teksizge qyz bermeıtini, teksizden kelin túsirmeıtini osydan qalsa kerek. Túbin qýǵanda bul genofondyny taza ustaýdan týǵan dástúr. Ul qashanda anasyna, qyz ákesine tartady, qyzdyń qashanda ákesine jaqyn, ol qartaıa qalsa erekshe qamqor bolatyny da osydan. Qyz baıqustyń uzatylarda syńsýyn kóbine ákesine arnaıtyny da ras. Ózi qartaısa baıdy da, balany da umytyp, túsinde ákeniń qarashańyraǵynda, óńinde sony saǵynýmen kún keshetin kórinedi. Osynyń bári ǵylymı turǵydan da dáleldengen qubylys. Qazaq kelin túsirse aǵaıyn, aýyl-aımaq qana toılaıdy. Qyz uzatylsa onyń daqpyrty alty arysqa jetken. «Otyz kún oıyn, qyryq kún toı» degen aýyz ádebıetindegi ańyz qyz toıynan qalǵan maqtanysh. Oǵan shaqyrylmaǵan jekjattyń ókpesi ómir-baqı óshpegen. Qyzdyń jasaýyn el bolyp kótergen. Qyzdyń toıyna óner sańlaqtary: ánshiler, kúıshiler, balýandar, atbegiler, sheshender kelgen, osynyń bári qyz ákesiniń, rý-taıpanyń ataǵyn shyǵarý úshin uıymdastyrylatyn. Halyq ánderin, Birjan-sal, Ahan-seri, Úkili Ybraı, Muhıt, Salqara, Segiz-Seri sekildi halyq kompozıtorlarynyń tvorchestvosyn zerttegen óner synshylary: avtorlar pálenge ǵashyq bolypty, túgenge ǵashyq bolypty desip jatady. Beker. Munyń bári arnaý. Uzatylar qyzdyń aýjary. (Halyq áni dep júrgen «Arman-aı» Ahan-Seriniń Aqtoqty uzatylǵanda shyǵarǵan aýjary). Oıyna ne kelse sony aıta salatyn mundaı joramaldar tolyp jatyr. Tipti solaı bolǵannyń ózinde sulýdy jatqa qımaǵandaǵy ókinishi.

«Basynan Jylandynyń qulaǵanym,

Kekilin kerbestiniń sylaǵanym, Ketti dep Balqadısha estigende Qushaqtap qus jastyqty jylaǵanym.»

deıtin Ahanǵa senýge bolar. Senbeıtin bir qıanat: «Degenge Balqadısha, Balqadısha, Kúıeýiń 85te shal Qadısha» deıtuǵyn keıingi bir pysyqaılardyń qosqan «jańalyǵy». Balqadıshany aıttyrǵan kúıeýi onsegizdegi jigittiń tóresi bolǵan desedi. Ybyraı qyzyn shalǵa beretin sasyq baılardyń biri emesti. Ahan kele jatyr degende: tóriń tósenishti, túndigiń túrýli bolsyn, qyz, bozbalany qamap ustamańdar dep rýly elge buıryq beretin bolǵan. «Bir túgil eki jeńgeń kelip otyr, ruhsat bizden sizge bar Qadısha» deıtuǵyn Ahan sózi osydan týǵan. Sovet ókimeti Ybyraıdyń mal-múlkin tárkilep, ózin Itjekkenge jer aýdaryp jibergen. Keıin uldary elge qaıtyp kelip, Abraev degen famılıamen ártúrli mekemelerde, tipti sovet, partıa uıymdarynda da qyzmet atqardy. Kózi tiri týystaryn bile turyp Balhadıshany shalǵa tıdi deý aldymen aǵaıyndy qorlaý, qazaqtyń ádetinde joq qyzdy qorlaý.

Ata-ananyń ruqsatynsyz baıǵa tıip ketken qyz teris bata alyp, qaıtyp tórkinin kóre almaı, týǵan jerdiń topyraǵyna da sımaǵan. Sebep, qyz qylyǵy bir ǵana áýletti emes, búkil el-jurtty qyzyqtan qur qaldyryp qarǵysqa ushyraǵan soń týysqandyq sanattan shyǵyp qalsa kerek. El arasy búlinbesin, aǵaıyn arasyna syzat túspesin dep qaımana qazaq túgili Birjan, Ahandar da bul saltty esh buzbaǵan eken. Túrkide áıel juraǵatyn qazaqtaı qadir tutqan halyq kemde-kem, búginde basy-kózin tumshalap, qapyryqta da qymtap ustaý bizdiń ǵurpymyzǵa jat dástúr, tegi shyǵystan kelgen qylymsý men qyzǵanysh edi, endi batystan kelgen genderlik saıasat degenge ushyrap otyrmyz. Erkindik, bostandyq qazaqtyń qyz-kelinsheginen basqa jurttyń urǵashy ataýlysyna búıyrmaǵan salt, túbi bul tıym degen tártipten shyqsa kerek, óıtkeni áıel júraǵatyn júgensiz qoıa berse, dambalyn basyna kıip, jalańash borbaıyn kúnge qaqtaýdan qashpaıdy. Eger ádepsiz, jabaıy bolsa, túrkiler baǵy zamannyń ózinde áıel zatyn ólgende de denesin altyn men kúmiske, úlde men búldege bólep jerlemes edi, el bıligine tartyp, «qatyn» degen tıtýl bermes edi. Demek, genderlik saıasat dep qıǵylyq salyp júrgender dambalyn basyna jetkize almaı júrgender. Demek, Eýropa rýhanı jaǵynan túrkilerdiń jyl sanaýǵa deıingi bolmysyna jete almaı júrgeni. Demek, Djeıms Chervardtyń: «dúnıejúzilik sıvılızasıa túrkilerden bastalǵan» degenine talas bolmasa kerek...

---