InfoHub Logo

(áńgime)

Qarańyzshy! Áne! Esýassha bılep júr,

Búıi shaǵyp alsa kerek...

(Eshkimdiki jón emes)

Budan biraz jyl buryn meniń Vılám Letran degen bir kisimen jaqynyraq tanysýyma týra keldi. Ol ózi bir kezde dáýletti gýgenetter áýletinen shyqqan, biraq qyr sońynan qalmaǵan qyrsyqtyń saldarynan baǵy taıyp, keıin qý taqyr bop kedeılengen adam edi. Bar baılyqtan aırylǵan soń kóringenge kóztúrtki bolmaıyn dep, ol óziniń ejelgi atamekeni Jańa Orlean qalasyn tastap, Ońtústik Karolınadaǵy Charlston mańyndaǵy Selıvanov aralyna baryp qonystanǵan bolatyn.

Bul bir alabóten aral. Ózi uzyndyǵy úsh mıldeı teńizdiń qaıran qumynan turady. Eni tildeı, esh jerde shırek mılden aspaıdy. Shalshyq shilik pen qalyń qamysty janamalap, sýy zorǵa jyljıtyn qyldyryqtaı buǵaz ǵana ony qurlyqtan bólip jatady. Aralda aǵash az, ári jóndi óspeıdi de. Tipti shyn mánindegi aǵash joqtyń qasy. Araldyń sonaý batys jaq shetindegi qańqıǵan Moýltrı forty men jaz aılarynda halyq qujynap ketetin tirshiligi beımaza Charlstonnyń qapyryq shańynan qashyp jaz aılarynda qala turǵyndary ýaqytsha qonystanyp, jan saýǵalaıtyn birneshe qalqaıǵan úıshikter salynǵan mańnan ǵana qylqan japyraqty bákene pálmalardy kórýge bolady. Onyń esesine eger batystaǵy álgi múıis pen teńiz jaǵalaýyndaǵy tastan beter aq qaırań kemerdi eseptemegende, araldy túgel aǵylshyn baǵbandary asa qadirleıtin qosh ıisti mırta toǵaıy basyp ketken. Qaý bop ósken qalyń butalardyń bıiktigi keı tusta on bes jıyrma fýtqa deıin jetip, tóńirekti ǵalamat hosh ıiske bólep, arasynan adam ótip bolmaıtyn tutasqan toǵaıǵa aınalady.

Mırta toǵaıynyń ný ortasynan, araldyń qurlyqtan shalǵaı, shyǵys jaq shetine jaqynyraq jerden Legran ózine lashyq salyp alypty men onymen ǵaıyptan jolyǵyp, tanysqan kezimde ol sonda turady eken. Tanystyq bara-bara dostyqqa aınaldy. Shetqaqpaı bop jalǵyz júrgen jannyń minezinde adam tańqalarlyq ta, qadir tutarlyq ta kóp jáıtter bar bolatyn. Men onyń tamasha bilimdar, meılinshe qabiletti ekenin, sonymen qatar minezi birtúrli qıaqylanyp adamǵa osqyra qaraıtyn, keıde jabyrańqy, keıde jadyrańqy júretin qıaly dertke shaldyqqan jan ekenin baıqadym. Legrannyń kitaby da jetkilikti edi, biraq solardy qolyna asa kóp ala bermeıtin. Bárinen de ol ań aýlaǵandy, balyq aýlaǵandy, áıtpese sý baqasynyń qabyrshaqtary men qurt-qumyrsqa izdep jaǵalaýdaǵy qumdaýyt pen qalyń mırtany aralaǵandy táýir kóretin. Onyń shybyn-shirkeı, qurt-qumyrsqadan jınaǵan koleksıasyna Svammerdamnyń ózi de qyzyqqan bolar edi. Legran mundaı saıahatqa shyqqan kezinde, ádette oǵan qart negr Iýpıter erip júretin-di. Ol bul semá kedeılenbesten áldeqaıda buryn-aq basybaılylyqtan bosatylǵan edi, biraq «Vıll myrzanyń» izinen ilesip júrý pravosynan áldeqashan aırylǵanyn Iýpıterge qorqytyp ta, aldap-arbap ta uǵyndyrýǵa qıyn bolatyn. Bálkim, Legrannyń mineziniń aýmaly-tókpeli, seziminiń ushqalaqtyǵynan qaýiptengen onyń týǵan-týysqandary, qashqyndy qamqorshysyz qaldyrmaý úshin Iýpıterdiń osy birbetkeıligin ózine sezdirmeı ádeıi qoldap otyrǵan da bolar.

Sellıvanov araly jatqan endikte qatal qys óte sırek, kúzdi kúni munda eshqashan úıge ot jaǵylmaıdy dese de bolady. Áıtsede 18... jylǵy oktábr aıynyń orta tusynda kún munda aıryqsha sýyq boldy. Jasyl túleıdi jaryp ótip, sońǵy kezde birneshe apta boıy kórispegen dosymnyń úıine men kún batardyń aldynda keldim. Men Charlstonda, araldan toǵyz mıl jerde turatyn edim, ol kezde jol qatynasy qazirgiden áldeqaıda artta qalǵan mesheý bolatyn-dy. Lashyqqa keldim de, ádettegishe, esikti qaqtym, ishten jaýap bola qoımaǵan soń belgili orynda tyǵýly turǵan kiltti taýyp aldym da, qulypty ashyp, ishke kirdim. Peshte ot mazdap janyp jatyr. Munyń ózi kútpegen jáıt edi, áıtse de óte oryndy boldy. Men paltomdy sheship, tomar sytyrlap janyp jatqan peshtiń aýzyna kreslony jaqynyraq qoıyp jaıǵastym da, úı ıesiniń kelýin asyqpaı kúttim.

Ymyrt úıirile olar da keldi, meni qushaq jaıyp qýana qarsy aldy. Iýpıter bolsa, qýanǵanynan eki ezýi qulaǵyna jetip, keshki qonaqasyǵa shalshyq shilin ázirleý úshin álekke tústi. Legrannyń kóńiliniń erekshe bir jadyrańqy shaǵy eken. Ol buryn-sońdy kórmegen bir qaýsyrma qaqpaqty kólbaqa qabyrshaǵyn taýyp alypty, bárinen de ony óz aıtýyna qaraǵanda, buǵan deıin ǵylymda belgisiz bir qońyzdy Iýpıterdiń kómegimen ustap alǵanyna sheksiz qýanyshty kórinedi. Erteń sol qońyz jónindegi meniń pikirimdi estigisi keletinin aıtty.

— Nege búgin emes? — dep suradym men qolymdy otqa qaqtap, ár dúnıedegi qońyz ataýlyny ishteı tildeı otyryp.

— Sizdiń munda ekenińizdi bilmedim ǵoı! — dedi Legran,— óıtkeni biz kópten beri kórisken joqpyz. Sizdiń dál búgin keletinińizdi qaıdan bileıin? Iýpıter ekeýmiz úıge qaıtyp kele jatqanymyzda jolda álgi forttaǵy leıtenant Dj... kezdese ketkeni, men esýastyq jasap, qońyzdy soǵan erteńge deıin berip jiberip edim. Sonymen, qońyz búgin qolǵa túspeıin dep tur. Qonyńyz, erteń kún shyǵar-shyqpastan oǵan Iýpti jiberemiz. Ol bar ǵoı ǵajap!

— Neni aıtasyz? Kúnniń shyǵýyn aıtamysyz?

— Kúni quryp ketsinshi! Qońyzdy aıtam! Ol altyndaı jarqyraıdy, muǵdary orman jańǵaǵyndaı, arqasynda úsh jerde maıly kúıe jaǵylǵandaı qap-qara daǵy bar. Dóńgelengen eki daq qyr arqasynda da, uzynsha kelgen bireýi odan sál tómenirekte. Al murty men basy...

— Qaıdaǵy qalaıyny aıtyp tursyz, Vıll myrza, meniń sózime qulaq salyńyzshy,— áńgimege Iýpıter aralasty,— arqasyndaǵy daǵy bolmasa, ol qońyz altyn — ishi-syrty birdeı taza altyn. Ondaı aýyr qońyzdy men buryn-sońdy ómirimde kórgen emespin.

— Jaraıdy, qońyz taza altynnan jasalǵan delik, solaı-aq bolsyn,— dedi Legran, sol sáttegi kóńil kúıine qaraǵanda, onyń sóz saptaýy maǵan áldeqaıda baısaldy sıaqty bolyp kórindi,— al sol úshin, Iýp, óziń-aq aıtshy, biz kúıip ketken qus etin jeýimiz kerek pe? Shynynda qońyzdyń sondaı ekeni jóninde men Iýpıterdiń pikirine qosylýǵa barmyn,— dep ol maǵan burylyp sózin sabaqtady.— Qanattyń ústindegi qatty qabyrshyq metalsha jalt-jult etedi — ony erteń ózińiz de kóresiz. Ázirge men onyń, túri qandaı ekenin sizge sýretke salyp bereıin.

Legran sıa saýyt pen qalam turǵan stoldyń qasyna kelip otyrdy. Stolda qaǵaz joq eken. Jáshikti ashyp, qarap edi, biraq onan da eshnárse taba almady.

— Oqasy joq! — dedi ol aqyrynda,— mynaý da jarar. Ol beshpentiniń qaltasynan kir-kir bir japyraq qaǵazdy taýyp aldy da, qalammen jyldam-jyldam sýret sala bastady. Ol sonymen álek bolyp jatqanda, men otqa jylynyp otyra berdim, boıym muzdap qalsa kerek, ishi-baýyrymnyń qaltyraǵany áli basylar emes. Legran sýretin salyp boldy da, oryndyǵynda otyrǵan kúıi ony maǵan usyndy. Sol sátte ıttiń abalap úrgeni, onyń syrtqy esikti tyrnalaǵany estildi. Iýpıter baryp esikti ashyp, Legrannyń taıynshadaı núfaýndlend tóbeti bólmege kirgen boıda arsalańdap, eki aıaǵyn meniń ıyǵyma salyp, erkeleı bastady — buryn-aq ol maǵan úıir bolyp alǵan-dy. It erkeleýin qoıǵan kezde men baǵanadan beri qolyma ustap otyrǵan qaǵazǵa qarap edim, shynyn aıtsam, dosymnyń salyp bergen sýretin kórip ań-tań qaldym.

— Nesi bar,— dedim men qolymdaǵy sýretti ábden qarap bolǵan soń,— shynynda da ǵajap qońyz eken. Naǵyz jańalyq, buryn-sońdy mundaıdy kórmegenimdi moıyndaımyn! Menińshe, bul qońyz ádette emblemalarda beınelenetin kádimgi qý basqa uqsaıdy ǵoı deımin. Uqsaǵany nesi, aınymaǵan qý bastyń ózi!

— Qý basqa uqsaı ma? — dep tańdana surady Legran,— múmkin meniń salǵan sýretimde solaı bolyp ketse, ketken shyǵar! Syrtqy poshymy jalpy sopaqtaý. Ústińgi jaǵyndaǵy eki daq — kózdiń uıasyna uqsaıdy, solaı emes pe? Al uzynshalaý kelgen tómengi daqty, qý bastyń aqsıyp turǵan aýzy dep sanaýǵa bolady.

— Múmkin solaı bolsa, solaı da shyǵar Legran,— dedim men. Áıtse de siz sýret salýǵa orasholaqtaý ekensiz. Óz kózimmen kórgenshe, ol qońyz týraly baılaýly pikirimdi aıtpaı qoıa turaıyn.

— Meılińiz bilsin,— dedi ol da sál jabyrqańqy syńaımen. Alaıda, menińshe sýretti onsha nashar salmaıtyn sıaqtymyn, basqany qaıdam, ózim solaı dep oılaımyn. Meniń tamasha ustazdarym boldy, eń bolmasa solardan birdeńe úırensem kerek qoı!

— Onda, qymbatty dosym, siz meni ádeıi ájýalap otyr ekensiz ǵoı,— dedim men oǵan.— Siz qý bastyń sýretin ájeptáýir etip salypsyz,— osteologıa máselesinen habarym joq bola tura qý bastyń qańqasyn áp-ádemi salypsyz dep ábden aıta alamyn. Eger álgi qońyzyńyz shynymen-aq osyǵan uqsas bolsa, onda ol bul jalǵandaǵy baryp turǵan eń ǵajap qońyz bolǵany. Túri-túsi mundaı qońyz kóńilde qudiret kúshine tabynýshylyq sezimin oıatsa kerek. Men sizdiń ony adambas — qońyz, nemese soǵan uqsas birdeńe dep ataıtynyńyzǵa kúmándanbaımyn. Tabıǵat tarıhynda mundaı ataýlar, esimder tolyp jatyr ǵoı. Jaraıdy, al endi onyń murty qaıda?

— Murty ma? — dep qaıyra surady Legran, nege ekenin qaıdam, bizdiń aıtysymyz onyń kóńil kúıin buzyp, ashýyn keltirgen sıaqty,— shynymen-aq siz kórmeı otyrsyz ba? Men ony dál ózinen aınytpaı saldym odan artyqty menen talap etýge bolmas dep oılaımyn.

— Renjimeı-aq qoıyńyz,— múmkin siz salǵan shyǵarsyz, biraq men ony kóre almaı otyrǵan shyǵarmyn.— Men endi ony ashýlandyryp almaıyn dep basqa min taqpaı sýretin ózine qaıtardym.

Bul oqıǵanyń kútpegen jerden tosyn bir iske ulasqanyna qaıran qaldym. Legrannyń nege shytynaǵanyn túsinbedim. Onyń salǵan sýretinde murttyń nyshany da joq bolatyn, al qońyzy bolsa, quddy quıyp qoıǵandaı qý bastan aınymaıtyn.

Qaǵazdy ol meniń qolymnan renishpen qaıtyp aldy da, otqa laqtyrmaq bolyp, ýmajdaı bergende, sýrettegi bir nárse onyń nazaryn aýdardy. Áýeli Legran órtteı janyp, artynsha qan-sólsiz qup-qý bop ketti. Sýretti zerttegen adamsha ol biraz ýaqytqa deıin kóz almaı shuqshıyp qarap turdy, sonan keıin stol ústindegi shyraqty alyp, bólmeniń arǵy shetindegi sandyqqa baryp otyrdy. Onda barǵan soń da, qolyndaǵy qaǵazdy olaı bir, bulaı bir aýdaryp-tóńkerip, muqıat teksere bastady, biraq ún joq. Onyń bul qylyǵy birtúrli sóleket bolsa da men tis jaryp, til qatpaýdy jón kórdim. Shamasy ol óziniń kádimgi jabyrqańqy keıipine qaıta túse bastasa kerek. Legran qaltasynan ámıanyn alyp, sýretti ádemilep turyp sonyń ishine tyǵyp, ony búroǵa aparyp saldy da, aýzyn kilttep jaýyp qoıdy. Sonda baryp qana ol selt etip sál sergigendeı boldy, biraq burynǵydaı jarqyldaǵan jaıdary kóńil kúıi oǵan qaıtyp oralmady. Únsiz tym tunjyrap otyrmasa da, oıy basqa bir jaqta sıaqty. Legran barǵan saıyn selqos tarta berdi, onyń kóńilin aýlaýǵa tyrysqan meniń áreketimnen eshteńe shyqpady. Bastapqyda ádettegideı qonyp ketem ǵoı dep oılaǵan edim, biraq úı ıesiniń syńaıyn sezgen soń qalaǵa qaıtýdy jón kórdim. Legran da meni «qon» dep qolqalaǵan joq, áıtse de, qoshtasarda qolymdy shyn peıilmen ádettegiden de qatty qysty.

Arada aı ótti, meniń Legrannan eshqandaı habarym bolǵan joq. Bir kúni Iýpıter Charlstondaǵy bizdikine keldi. Aq kóńil qart negrdiń mundaılyq abyrjyǵanyn buryn kórgen emes edim, dosym álde birdeńege dýshar bolyp qaldy ma eken dep, qatty sastym.

— Al, Iýp,— dedim men,— jaǵdaılaryń qalaı? Myrzańnyń hal-ahýaly qalaı?

— Shynymdy aıtsam, massa, ol syrqat.

— Syrqat? Sen záremdi ushyrdyń ǵoı! Qaı jerim aýyrady deıdi sonda?

— Gáp sonda ǵoı! Esh jerim aýyrady dep aıtpaıdy. Biraq ol qatty naýqas.

— Qatty naýqas deısiń be, Iýpıter? Nege birden maǵan habarlamadyń? Tósek tartyp jatyr ma?

— Jatý qaıda! Onyń izine ıt qosyp taba almaısyń! Páleniń bári sonda bolyp tur ǵoı! Oı, janym jaı tappaıdy meniń! Baıǵus massa Vıll!..

— Iýpıter, durystap aıtshy, sonshalyqty ne bop qaldy? Sen myrzańdy naýqas dediń. Qaı jeriniń aýyratynyn ol saǵan aıtqan joq pa?

— Siz maǵan keıimeı-aq qoıyńyz, massa. Oǵan ne bolǵanyn bilmeımin. Al meniń sizden suraıtynym, massa Vıll óńi áppaq qýdaı bolyp, nege kúni boıy janaryn jerden almaı teńselip júredi de qoıady, mine sony aıtyp berińizshi? Nege aýzy tynym tappaı áldenelerdi esepteı beredi?

— Ol ne isteıdi dediń?

— Esepteıdi de sıfrlardy jazady, ondaı ǵajap sıfrlardy men ómirimde kórgen emespin. Onyń jaıyn oılasam úreıim ushady. Qazir qyr sońynan qalmaımyz, kózimnen tasa qylmaımyn. Al keshe báribir kóz jazyp qaldym, qashyp ketti — kún shyqpaı ketkennen túnniń bir ýaǵyna deıin kelmeı qoıdy. Kelgen soń jonyn tileıin dep úlken taıaq kesip alyp daıyndap qoıyp edim, áıtse de aljyǵan shal tym jabyrqańqy oralǵannan keıin taǵy da aıadym...

— Qalaı? Ne deıdi? Jonyn tilgeni nesi? «Joq, Iýpıter, baıǵusqa onsha qatygezdik jasama, ony urma, taıaqty ol kótere almaıdy. Odan da sen maǵan mynany aıtshy: onyń mundaı dertke shaldyǵýyna nemese, dálirek aıtsaq, oǵan bul minezdiń paıda bolýyna ne sebep boldy dep oılaısyń? Men baryp ketkennen soń ol álde qalaı qolaısyz jaǵdaıǵa dýshar bolǵan joq pa edi?

— Siz kelip ketkennen soń, massa, ondaı eshteńe bola qoıǵan joq. Al soǵan deıin bir jaǵdaı bolǵany ras. Dál sol kúni boldy.

— Nemene? Ne dep tursyń óziń?

— Ne deýshi edim, ózińiz de bilesiz ǵoı, massa! Qońyzdy aıtam.

— Ne jóninde?

— Qońyzdy aıtamyn. Altyn qońyz massa Vılldiń basyn shaǵyp aldy-aý dep oılaımyn.

— Ony altyn qońyz shaǵyp aldy deımisiń! Qaıdaǵy páleni shyǵarmashy!

— Ras, ras, massa, baryp turǵan úlken pále, tyrnaqtary da aıýdaı. Ondaı qońyzdy ómirimde kórgen emespin, aıaǵymen atsha tebedi, aýzyna tıgenniń bárin tisteıdi. Massa Vıll shap berip ustaı alǵan boıda ony qolynan shyǵaryp aldy, tabanda qaıta tastaı saldy, shamasy, qońyz sol kezde ony shaǵyp alsa kerek. Al maǵan sol qońyzdyń túri unamady, men áýel bastan sony jalań qolymmen ustamaýǵa uıǵardym. Jerden bir japyraq qaǵazdy aldym da ony sol qaǵazǵa oradym, al qaǵazdyń bir ushyn onyń aýzyna tyqtym, meniń qalaı jasaǵanymdy kórdińiz ǵoı!

— Demek, sen myrzańdy shynymen-aq qońyz shaǵyp aldy, onyń syrqatynyń syry da sonda.

— Oılaıtyn dáneńesi joq, men sizge týrasyn aıtyp turmyn! Eger ony altyn qońyz shaǵyp almasa, onyń túsine altyn kirep me edi? Men ondaı altyn qońyzdar jóninde kóp nárse estigenim bar.

— Al onyń túsine altyn kiretinin qaıdan bilesiń?

— Qaıdan bilýshi edim? Onyń ózi uıqysyrap aıtyp jatady. Sodan bilemin.

— Jaqsy, Iýp, aıtqanyń durys ta shyǵar. Al búgingi kelýińniń mánisin aıtshy, káni?

— Ne jóninde aıtasyz, massa?

— Legran myrzadan óziń hat-habar ákeldiń be?

— Joq, massa. Biraq ol mynany sizge ber dep tapsyrdy. Sóıtip, Iýpıter maǵan mynadaı hatty usyndy:

«Qymbatty №!

Nege bizdikine múldem kelmeıtin bolyp kettińiz? Meniń qatty aıtqan bir sózimdi shynymen-aq kóńilińizge aýyr aldyńyz ba? Joq, árıne, olaı bolmasa kerek.

Sizben kórispegeli beri men de birdeńemen áýre bolyp júrmin. Sonyń jaıyn sizge aıtqym keledi, biraq sony qalaı etsem eken, jalpy aıtýdyń qajeti bar ma, bile almaı otyrmyn.

Sońǵy kezde meniń densaýlyǵym bolyńqyramaı júrdi de, onyń ústine Iýp shal da ebedeısiz álpeshimen ábden zyqymdy shyǵardy. Kórdińiz be, keshe odan qashyp ketip, jalǵyz ózim qurlyqtaǵy taýǵa baryp kúni boıy qydyryp qaıtqanym úshin ol meni sabamaq bolyp úlken bir soıyl saılap qoıypty. Tek syrqattyǵym ǵana kútpegen soqqydan saqtap qaldy-aý deımin.

Ózińizben kezdeskeli beri koleksıama jańa eshteńe qosylǵan joq.

Eger záredeı múmkinshiligińiz bolsa, Iýpıtermen birge kelip qaıtyńyz. Sizden asa ótinemin. Bir mańyzdy iske baılanysty búgin keshke qalaı da sizben jolyǵýym kerek. Onyń asa mańyzdy is ekenine ábden senýińizge bolady! Árqashan sizdik, Vılám Legran».

Bul hattyń saryny birden kóńilime kúdik týǵyzdy. Sóz saptaýy Legranǵa múlde uqsamaıdy. Oıyna taǵy ne keldi eken? Onyń aýyzdyqtalmaǵan aryndy qıalyn taǵy ne keremet bılep aldy eken? Legrannyń mende qandaı «asa mańyzdy isi» bolýy múmkin? Iýpıterdiń áńgimesinen jaısyz habardyń salqyny seziledi. Talaıyna tap bolǵan baqytsyzdyq jónindegi beımaza oı meniń dosymnyń aqylyn aljastyrdy ma dep qaýiptendim. Sondyqtan oılanyp ýaqyt ozdyryp jatpaı-aq negrmen birge saparǵa shyǵýǵa uıǵardym.

Ekeýmiz prıstanǵa kelgende, biz minetin qaıyqtyń ishinde jatqan sý jańa shalǵy men eki kúrekti kózim shalyp qaldy.

— Bularyń ne, Iýp? — dep suradym.

— Shalǵy men eki kúrek, massa.

— Durys aıtasyń. Biraq bular qaıdan júr munda?

— Massa, Vıll maǵan olardy qaladan satyp ala kelýdi tapsyryp edi, men bular úshin qyrýar aqsha tóledim.

— Álemdegi qupıa ataýlynyń úrmeti úshin! Seniń «massa Vılińe» bul shalǵy men kúrekterdiń nege qajeti bola qalypty, aıtshy qane?

— Ne úshin qajet bolǵanyn bilmeımin, eger bulardyń nege qajet bolǵanyn onyń ózi biletin bolsa bar ǵoı, onda meni jyn soqsyn! Páleniń bári qońyzda!

Iýpıterden qazir mándi birdeńe bilýge bolmaıtynyn jáne onyń oıyn túgeldeı álgi qońyz bılep alǵanyn túsindim de men qaıyqqa yrǵyp minip, jelkendi kóterdim. Qýalaı soqqan qolań jel bizdiń qaıyǵymyzdy zyrlatyp otyryp, Moýltrı fortynyń soltústik jaǵyndaǵy jartastyń qoınaýyndaǵy aıadaı shyǵanaqqa lezde alyp keldi, bul aradan Legrannyń mashyǵyna deıin eki mıldeı ǵana jer júrý kerek bolatyn. Biz kúndizgi saǵat úshtiń kezinde kelip jettik. Legran bizdiń kelýimizdi taǵatsyzdana kútip otyr eken. Ol meniń qolymdy qatty qysyp amandasty. Onyń tolqýly keıpi meniń áli de tarqaı qoımaǵan álgi kúdigimdi qaıta údete tústi. Legrannyń óńi qashyp, júzi bir túrli qýqyl tartyp, shúńireıgen kózderi oınaqshyp, ot shashady. Amandyq-saýlyq surasyp bolǵan soń, taǵy da ne aıtýdyń retin tappaı, men odan leıtenant Dj.-dan altyn qońyzyńyzdy aldyńyz ba? — dep suradym.

— Árıne, aldym! — dedi de ol qyp-qyzyl bolyp ketti.— Erteńine-aq qaıtyp aldym! Endi men ol qońyzdy tiride qolymnan shyǵarmaımyn. Siz bilesiz be, Iýpıterdiki jón eken.

— Iýpıterdiń nesi jón eken? — dep suradym men, kóńilimdi bir úreıli sezim bılegendeı boldy.

— Qońyz taza altynnan jasalypty!

Ol muny meılinshe baısaldy túrde aıtty. Men ań-tań bolyp, aýzymdy ashtym da qaldym.

— Bul qońyz maǵan baqyt ákeledi,— Legran kóńildene kúle turyp sózin sabaqtady.— Ol qoldan taıǵan ata-baba dáýletin qaıtarady. Meniń ony bulaısha baǵalaýyma tań qalatyn nesi bar? Ony maǵan taǵdyr tap qyldy, eger men onyń ısharaty durys túsine bilsem, ol maǵan burynǵy baılyǵymdy qaıtarady. Iýpıter, baryp qońyzdy alyp kelshi!

— Ne deısiz? Qońyzdy ma, massa? Kórmegenim sol qońyz bolsyn! Kerek bolsa ózińiz ákelińiz!

Legran mańǵazdana ornynan turyp bardy da, shynylaǵan jáshik ishinde turǵan qońyzdy alyp keldi. Qońyz shynynda ǵajap eken. Legrannyń bul oljasynyń ǵylymı qundylyǵynda kúmán joq bolatyn — óıtkeni tabıǵatty zertteýshiler ol kezde mundaı qońyzdy áli bilmeıtin. Arqasynyń bir jaǵynda dóńgelek eki qara daq, ekinshi jaǵynda — bir ǵana uzynsha daq kórinedi. Qanatynyń ústindegi qabyrshaqtary keremet qatty, beıne altynmen aptaǵandaı jalt-jult etedi. Qońyzdyń salmaǵy da ádettegiden aıryqsha. Osynyń bárin eskere kelgende Iýpıterdi de aıyryqsha aıyptaýdyń reti joq-ty. Áıtse de Iýpıterdiń pikirin Legrannyń qostaýy men úshin sheshýi qıyn shytyrman jumbaq bolyp qala berdi.

— Sizdi shaqyrtqan sebebim,— men qońyzdy kórip bolǵan soń Legran kóńildene otyryp áńgimesin bastady,— sizdi shaqyrtqan sebebim — Taǵdyr men qońyzdyń ázirlegenin bilý úshin sizden aqyl-keńes ári kómek suraıyn dep edim...

— Qymbatty Legran,— dedim men de onyń sózin bólip,— siz shynynda syrqat kórinesiz, sizge emdelý kerek! Bárin qoıyp, qazirden bastap tósekke jatyńyz, qashan táýir bolǵanyńyzsha, men biraz kún qasyńyzda bolamyn. Mazańyz ketip otyr bilem...

— Meniń tamyrymdy ustap kórińizshi,— dedi ol.

Men onyń tamyryn ustap kórdim de, eshqandaı beımazalyqtyń nyshany bilinbeıtinin moıyndaýǵa májbúr boldym.

— Beımaza etip, boıdy qaltyratpaıtyn da dertter bolady. Bul sapar meniń tilimdi alyńyz. Bárin qoıyp tósekke jatyńyz Sonan keıin...

— Siz qatelesesiz,— dep kımeleıdi ol,— meniń denim saý, biraq kóńilim qatty tolqýly. Eger siz shynymen maǵan jaqsylyq tileıtin bolsańyz, onda meniń kóńilimdi ornyqtyrýǵa kómektesesiz.

— Al ony qalaı isteýge bolady?

— Ol op-ońaı. Biz Iýpıter ekeýmiz qurlyqqa, taýǵa ekspedısıaǵa shyqqaly otyrmyz. Soǵan bizge senimdi kómekshi kerek. Al biz shúbásiz senetin adam tek siz ǵana. Saparymyz sátti bola ma, sátsiz bola ma, onyń bári bir, meniń kóńilim tek sodan keıin ǵana sabasyna túsedi.

— Eger paıdam tıetin bolsa, árıne, men oǵan qýanyshty bolar edim,— dedim men,— biraq aıtyńdarshy, taýǵa jasamaq bul ekspedısıalaryńyzǵa álgi quryp ketkir, qońyzdyń qatysy bar ma?

— Bar.

— Olaı bolsa, Legran, mundaı jónsiz iske men qatysa almaımyn.

— Ókinishti-aq! Asa ókinishti. Amal qansha, onda ózimiz-aq attanamyz da.

Ózderi attanbaqshy! Onyń shynynda esi aýysqan boldy. Toqtańyz! Sonda ol jaqta qansha ýaqyt bolmaqsyzdar?

— Shamasy, túni boıy bolatyn shyǵarmyz. Biz qazir aıaldamaı attanamyz da, kún shyqqansha qalaı da úıge qaıtyp oralamyz.

— Osy kóńilińizdiń qalaýy oryndalyp, qońyz jónindegi (qudaıym saqtasyn!) ábigerińiz aıaqtalyp, úıge qaıtyp oralǵan soń, siz meni ózińizdi emdeıtin dárigerdeı sóz aıtpaı tyńdaýǵa azamattyq aryńyzben ýáde bere alasyz ba?

— Iá, ýáde beremin. Al endi tezirek jolǵa shyǵaıyq, ýaqytty beker ótkizbeıik!

Men amaldyń joqtyǵynan dosymmen birge attanýǵa uıǵardym. Biz — Legran, Iýpıter, ıt jáne men saparǵa shyqqanymyzda saǵat kúndizgi tórttiń shamasy edi. Shalǵy men kúrekterdi Iýpıter aldy, muny ol kishipeıildiliginen nemese qaıyrymdylyǵynan emes, meniń baıqaýymsha, bul aspaptardy óziniń myrzasyna berýge senbeıtindikten ǵana jasady. Ol qasarysyp múldem kónbedi. Onyń aýzynan jol boıy «saıtan alǵyr qońyz» degennen basqa bir sóz shyqqan joq, Maǵan eki qolsham tıdi. Legran qońyzdy aldy. Qońyz shyjym jiptiń ushyna baılaýly bolatyn da, Legran ony jol-jónekeı sıqyrshydaı shyrkóbelek aınaldyra berdi. Men dosymnyń esi aýysqanyn dáleldeıtin taǵy bir qylyǵyn kórgenimde eriksiz kózimnen jas shyǵyp kete jazdady. Áıtse de ázirge Legranǵa qarsy eshteńe aıtpaýǵa, batyl bir shara qoldanýǵa bolatyn qolaıly sát týǵansha tosa turýǵa uıǵardym. Joryqtyń maqsaty jóninde sóz qozǵaýǵa áldeneshe oqtalyp kórip edim, biraq onymnan túk shyqpady. Ózimen birge saparǵa shyǵýǵa kóndirip, kóńili kónshigen Legran, shamasy, endi basqa áńgime aıtqysy kelmegen bolsa kerek, meniń bergen suraqtaryma «kórermiz» degennen basqa jaýap qatpady.

Múıiske jetken soń, biz jelqaıyqqa minip, qurlyqqa óttik. Sonan keıin bıik jarqabaq jaǵaǵa kóterildik te, soltústik-batysty betke ustap, quddy buryn jan baspaǵan qulazyǵan qý medıen daladaı bolyp kóringen keń jazyqqa qaraı tarttyq, Legran buryn osy jaqqa kelgen kezde shamasy, ózi belgilep ketken nysanalardy baǵdarlap, anda-sanda sál aıaldaǵany bolmasa, bizdi alǵa qaraı batyl bastap keledi.

Biz osylaı eki saǵat júrdik, kún batarda aldymyzdan buǵan deıin kórgenderimizdiń bárinen beter súreńsiz, meńireý alqap tap boldy. Munyń ózi qıa betkeıdiń baýyryna ornalasqan, eteginen týra tóbesine deıin syńsyǵan orman ósken jotaǵa jatatyn. Bókterde — beıne bir jolyn aǵashtar bógegendikten ǵana eńiske aýnap ketpeı ázer jatqan qaptaǵan qoıtastar. Jotany aıqysh-uıqysh kesip ótetin tereń aıyryqtar onsyz da súreńsiz óńirdiń beınesin burynǵydan beter úreıli ete túskendeı.

Biz órlep kele jatqan jotanyń jonyna qara búldirgen qalyń ósipti. Shalǵymen shappasa, qaýlaǵan qalyń butadan jaryp ótý múlde múmkin emes ekeni azdan keıin-aq aıan boldy. Legrannyń ámirimen on shaqty emenniń ortasynda turǵan, saıaly jasyl jelegi jaıqalǵan, sándi de symbatty japyraqtary tógilgen, tákappar tulǵasy asqaq, anaý emenderden de, tipti buryn-sońdy men kórgen aǵash ataýlynyń bárinen de bıik erkin ósken qyzǵaldaq aǵashyna qaraı Iýpıter bizge jol sala bastady. Nysanaly jerge kelip jetkenimizde Legran Iýpıterden myna aǵashtyń basyna shyǵa alasyń ba dep surady. Alǵashqyda qalt tosyn suraqqa jaýap bere almaı sasqalaqtap turyp qaldy. Sodan keıin baryp aǵashty aınala, muqıat qarap shyqty. Tekserý aıaqtalǵan soń baryp qana Iýpıter ádetteginshe:

— Árıne, shyǵa alamyn, massa! Iýpıter basyna shyǵa almaıtyn aǵash ázir ósken joq!— dedi.

— Onda kúıbeńdemeı tezirek shyq, áıtpese kóp uzamaı qarańǵy túsip ketedi de, eshteńe istep úlgire almaı qalamyz.

— Tym joǵary shyǵam ba, massa? — dep surady Iýpıter.

— Áı, toqta... degenimshe shyǵa ber! Qońyzdy da al!

— Qońyzdy ma, massa Vıll? Altyn qońyzdy ma? — Záresi ushqan negr, shoshyp ketti.— Aǵashtyń basynda qońyz ne bitiredi? Eger ony alsam, meni qarǵys atsyn!

— Iýpıter, tyńda, beri, eger sen, mynadaı alpamsadaı túrińmen esh zıany joq osy bir óli qońyzǵa qol tıgizýge qorqatyn bolsań, onda bylaı etip myna baılaǵan jibinen usta al eger sen qońyzdy múlde almaıtyn bolsań, onda amal bar ma, basyndy myna kúrekpen qaq aıyrýyma týra keledi.

— Aıqaı-shý shyǵarýdyń qajeti qansha, massa,— dedi Iýpıter, shamasy, uıalǵan bolsa kerek, burynǵydaı emes, ıi jumsap qalǵan sıaqty.— Árqashan kári negrge keıı beresiz. Men tek qaljyńdap edim. Meni qońyzdan qorqady dep pe edińiz? Qońyz degen ne!..

Qońyzdy ózine jaqyndatpaý úshin jiptiń eń ushynan eptep qana ustaǵan kúıi ol aǵashtyń basyna shyǵýǵa yńǵaılandy.

Qyzǵaldaqty aǵash Amerıkanyń ormandarynda ósetin aǵashtardyń ishindegi eń ǵajaby. Jas kezinde onyń dińi kedir-budyrsyz erekshe sylyńǵyr keledi de, butaqtary tek shyrqaý basyna ǵana shyǵady. Aǵash qartaıǵan saıyn onyń dińiniń qabyǵy qatparlanyp, býyltyqtanyp, sonymen birge qysqa-qysqa butaqtar paıda bolady. Sondyqtan da Iýpıterdiń aldynda turǵan mindet syrt qaraǵanǵa ǵana oryndalmas qıyn is sıaqty kórinýi múmkin edi. Jýan dindi qapsyra qushaqtap aǵash qabyǵynyń kedir-budyryna bashpaılaryn tirep, bir-eki márte taıyp kete jazdap, Iýpıter aǵashtyń alǵashqy ashasyna jetkende, shamasy, óz mindetimdi ótedim dep oılasa kerek. Negizgi qaýip-qater, shynynda da artta qalǵan-dy. Áıtse de Iýpıter áli bar bolǵany alpys ne jetpis fýttaı ǵana bıiktikke shyqqan edi.

— Budan ári endi qaıda shyǵaıyn, massa Vıll? — dep surady ol.

— Anaý arǵy jaǵyndaǵy eń jýan butaqpen joǵary qaraı órle! — dedi Legran.

Negr onyń aıtqanyn eki etpedi, shamasy, órmeleý onsha qıyn bolmasa kerek. Ol joǵary órleı berdi, birazdan soń onyń dembelshe kelgen myǵym denesi qalyń japyraqtyń arasynan múlde kórinbeı ketti. Bir kezde onyń:

— Endi qansha órmeleıin? — degen daýysy ǵana qıannan talyp estildi.

— Qazir qaıda tursyń? — dep surady Legran.

— Asa záýlim bıikte turmyn! — dep jaýap berdi negr,— tóbeden aǵashtyń ushar basy, odan ári kógildir aspan kórinedi.

— Aspanǵa qaraı bermeı myna meniń aıtqanymdy muqıat tyńda. Endi tómenge qara da, óziń shyqqan ashada qansha butaq bar eken, sana! Qansha butaqtan ármen astyń?

— Bir, eki, úsh, tórt, bes! Menen tómende bes butaq bar, massa!

— Taǵy bir butaqqa kóteril!

Kóp uzamaı Iýpıter bizdi jetinshi butaqqa jetkenine ılandyrdy.

— Al endi Iýp,— Legran abyrjyǵan túrde aptyǵa aıqaılady,— sen sol butaqtyń ózińdi kóteretin jerine jetkenshe órmeleı ber! Birdeńe tapsań — aıqaıla!

Eger dosymnyń aqyly aýysqany jóninde buǵan deıin meniń kóńilimde áli de azdaǵan kúdik bolsa, endi sonyń bárinen aryldy. Iá, ol aqylynan aýysqan eken! Endi ony úıge qalaı jetkizýdiń qamyn qarastyrý kerek boldy. Men ne isterimdi bilmeı daǵdaryp turǵanymda taǵy Iýpıterdiń daýysy estildi.

— Bul butaqpen budan ári órleýge qorqyp turmyn. Múlde qýrap qalǵan deýge bolady.

— Sen ol butaqty qýrap qalypty deısiń be, Iýpıter? — dedi Legran jaryqshaqtanǵan daýyspen.

— Iá, massa, qýrap qalǵan, o dúnıege attanýǵa ázir.

— Qudaıym-aý! Endi ne istedim? — dedi Legran, quddy sharasy taýsylǵandaı.

— Ne isteý kerek? — dedim men, sózge aralasar sátti kezeń týǵanyna qýanyp,— úıge baryp tósekke jatý kerek. Aqylǵa kelińiz, kún kesh boldy. Onyń ber jaǵynda siz maǵan ýáde berdińiz ǵoı.

— Iýpıter! — dep aıqaılady ol, meniń sózime záredeı de qulaq aspaı.— Sen meni estip tursyń ba?..

— Estip turmyn, massa! Vıll, nege estimeımin!

— Pyshaqty al. Álgi butaqty jonyp kór. Múmkin onsha shirik emes shyǵar.

Ol, árıne, shirik,— dep jaýap qatty da negr sálden soń shynynda da onsha shirik emes eken. Meniń taǵy da azdap ilgeri jyljýyma bolatyn tárizdi. Biraq, ózim ǵana! — dedi.

Ol ne degeniń? Sen onsyz da jalǵyz emessiń be?

— Men qońyzdy aıtam. Qońyz tym aýyr. Eger men ony jerge tastasam, onda bul butaq negrdiń bir shalyn kóterer dep oılaımyn.

— Kári sýqıt! — dep aıqaılady Legran, shamasy kóńili ornyǵa bastady bilem.— Bekerge sandyraqtama! Eger qońyzdy tastasań, men seniń moınyńdy burap julyp alamyn. Eı, Iýpıter, sen meniń aıtqanymdy esittiń be?

— Estimegende she, massa! Negr baıǵusty balaǵattaı beresiz, áıteýir!

— Endeshe, tyńda! Eger sen, árıne, qulap qalmaý úshin, eptep qana taǵy biraz ilgeri jyljysań jáne eger qońyzdy qolyńda ustaıtyn bolsań, jerge túsken boıda men saǵan kúmis dollar syılaımyn.

— Jaraıdy, massa Vıll,— shyǵaıyn dep Iýpıter ile jaýap berdi.— Mine butaqtyń basyna da jettim.

— Butaqtyń basyna ma? — dep degbirsizdendi Legran,— shyn aıtyp tursyń ba, butaqtyń basyna jettiń be?

— Ushar basy emes, massa... Oı-oı-oı! Oı jaratqan jappar ıem-aı! Aǵashtyń myna bireýleri ne sumdyq?

— Nemene? — Legran masattana daýystady.— Ol jerden, káni, ne kórdiń.

— Eshteńe emes, tek qý bas. Aǵashtyń butaǵynda áldekim basyn umyt qaldyryp ketipti de, qarǵalar onyń etin shuqyp jep qoıypty.

— Qý bas deısiń be?! Óte jaqsy. Ol butaqta qalaı tur? Neǵyp túsip ketpeı tur?

— Onyńyz ras-aý, massa! Qazir qaraıyn. Bul ne ǵajap! Soıaýdaı úlken shege. Qý bas shegemen qaǵylypty.

— Endi, Iýpıter, meniń aıtqanymdy buljytpaı jasa. Estip tursyń ba?

— Esittim, massa!

— Meniń aıtqanymdy muqıat tyńda! Qý bastyń sol jaq kózin taýyp al!

— Iá! Iá! Eger qý bas múlde kózsiz bolsa, onyń sol jaq kózi qaıda bolǵany?

— Eı, Iýpıter, netken aqymaqsyń! Sen osy ózińniń oń qolyńnyń qaısy, sol qolyńnyń qaısy ekenin bilemisiń?

— Bilem, bilmegende she, sol qolymmen ylǵı otyn jaramyn.

— Durys! Sen solaqaısyń. Endeshe sol qolyń qaı jaqta bolsa, seniń sol kóziń de sol jaǵyńda. Al endi, sen qý bastyń sol kózin, sol kóziniń uńǵylyn taba alasyń ba?

Iýpıter kópke deıin til qatpady. Sonan soń baryp: Qý bastyń sol kózi qý bastyń sol qoly jaǵynda ma? Biraq qý bastyń sol qoly joq qoı. Amal qansha, joqqa júırik jetpeıdi! Mine, men onyń sol kózin taptym. Endi ony ne isteýim kerek? — dedi.

— Qońyzdy kózdiń uńǵylynan ótkizip al da, jip jetken jerine deıin ony tómen salbyratyp túsir. Tek abaıla, qolyńnan túsirip alma!

— Ótkizdim, massa Vıll! ...Jip ushyndaǵy qońyzdy tesikten ótkizip, tómen salbyratý degen ne, op-ońaı is qoı. Kórdińiz be, mine!

Bul áńgime kezinde aǵashtyń qalyń japyraǵy jaýyp, Iýpıter múldem kórinbeı ketti. Biraq butaqtardyń arasynan jipke baılap salbyratyp qoıǵan qońyz kórinedi. Batar kún biz turǵan jotaǵa aqyrǵy álsiz sáýlesin tókti, sonyń shapaǵyna shaǵylysqan qońyz quddy altynmen aptalǵan shardaı jarqyraıdy. Ol jaı ǵana qalyń butaqtardyń arasynda salbyrap tur, eger Iýpıter jiptiń ushyn jiberip qalsa, týra bizdiń aıaǵymyzdyń astyna top ete qalar edi. Legran dereý qolyna shalǵy alyp aýmaǵy, on — on eki fýt keletin alandy arshydy. Sodan keıin Iýpıterge qońyz baılaǵan jipti bosatyp jiber de, jyldam aǵashtan tús dep buıyrdy.

Qońyz túsken jerge qada qaqty da, qaltasynan jer ólsheıtin lentasyn aldy. Onyń ushyn qadanyń qarsysyndaǵy aǵashtyń dińine baılady da, ony týra qadaǵa deıin tartty, sodan keıin lentany tarqata otyryp, keıin qaraı taǵy da elý fýt jer ólshedi. Iýpıter onyń aldyna túsip, qara búldirgenniń qalyń butasyn shalǵymen shaýyp arshyp otyrdy. Nysanaly jerine jetken soń Legran sol araǵa taǵy bir qadany qaqty, sony kindik etip aldy da aınala aýqymy tórt fýttaı sheńberdiń shóbin arshydy. Sonan soń maǵan bir, Iýpıterge bir kúrekti ustatyp, ózi bir kúrekti aldy da, bizge álgi jerdi qazýdy buıyrdy.

Shynymdy aıtsam, mundaı ermekke meniń kún jaryqta da onsha zaýqym joq, al qazir kesh bolyp, qarańǵy túsip keledi, onyń ústine kúni boıy sergeldeńnen onsyz da ábden qaljyradym. Ózime salsa, árıne, budan bas tartqan da bolar edim. Biraq, baıǵus dosymnyń aıtqanyna qarsy kelip, onyń jabyrqaýly jan dúnıesin toryqtyra bermeıinshi dedim. Demek, basqa amal bolmady. Eger Iýpıterdiń ózime kómekteskenine kózim jetken bolsa, onda eshqandaı oılanbastan kúshtesem de esýasty tabanda úıge áketken bolar edim. Biraq kári negrdiń syry maǵan málim ǵoı, qandaı jaǵdaıda bolsyn meniń óz myrzasyna qarsy jasaǵan áreketimdi onyń eshqashan qoldamaıtynyn bilemin. Legranǵa keletin bolsaq, onyń ol kezde bizdiń Ońtústikte meńdep alǵan qazyna izdeýshilik mindetine» shaldyqqany, qońyzdyń tabylýy, «bálkim tabylǵan qońyzdyń taza altynnan jasalǵandyǵy» jóninde Iýpıterdiń sandyraǵy onyń alyp ushpa qıalyn burynǵydan da beter jeliktirip jibergeni maǵan aıdan anyq boldy.

Mundaı jelik, ásirese, ol adam jan dúnıesiniń qupıa qushtarlyǵynan nár alatyn bolsa, esi kiresili-shyǵasylardy op-ońaı aqylynan aljastyrady. Men dosymnyń osy qońyz óziniń qoldan taıǵan dáýletin qaıtaratyny jóninde aıtqandaryn esime aldym. Buǵan ókindim de, qatty qapa da boldym. Aqyr aıaǵynda, qıalshymnyń oıynyn negizsiz ekenin tabanda, is júzinde dáleldeý úshin men óz erkimmen (basqadaı amal bolmaǵan soń) qazyna izdeýge qatysýǵa uıǵardym.

Biz shamdy jaǵyp, ıgi iske laıyq ynta-jigermen jer qazýǵa kiristik. Sham jaryǵy júzimizge tógilip tur. Sonda men biz úsheýmiz syrt qaraǵanda bir túrli bolyp kórinetin shyǵarmyz, áldeqalaı osy tustan ótken jolaýshy jolyǵa qalsa, bizdiń keskinimizdi kórip, úreıli de kúdikti oılap — bolar edi-aý degen tujyrymǵa keldim.

Osylaı keminde biz eki saǵat boıy jer qazdyq. Tis jaryp til qatpadyq, istep jatqan jumysymyzǵa aıryqsha yntyq bolyp, tynymsyz úrgen ıttiń daýysy ǵana mazamyzdy aldy. Barǵan saıyn ıt úrýin údete tústi, sol qurǵyrdyń daýsy áldeqalaı osy mańǵa túnep qalǵan bireýdiń qulaǵyna shalyp júrmes pe eken dep biz de qaýiptene bastadyq. Dálirek aıtsaq, odan qoryqqan Legran. Eger bógde bireýdiń septigi tıip, men saıahatshymdy úıine qaıtara alǵan bolsam, oǵan tek qýanǵan bolar edim. Qybyn taýyp, Iýpıter órshelene úrgen ıttiń únin óshirdi. Ol shuńqyrdan qarǵyp shyqty da, ıtti ustap alyp, tumsyǵyn beldigimen býyp tastady, sóıtti de mıyǵynan kúlip, kúregin qolyna qaıta aldy.

Eki saǵat boıy álektenip, tereńdigi bes fýt keletin shuńqyr qazdyq, biraq eshqandaı kómbeniń nyshany biliner emes. Biz jumysty toqtattyq, men komedıa aıaqtalýǵa aınalǵan bolar dep úmittene bastadym. Alaıda, meniń baıqaýymsha Legran qatty renjise de, mańdaı terin sypyryp tastap, iske qaıta kiristi. Biz qazǵan shuńqyr aýmaǵynyń dıametri tórt fýttaı bolyp, Legran belgilegen alqapty túgel alyp jatyr. Sodan soń biz sheńberdi edáýir keńeıtip, shuńqyrdy taǵy da eki fýttaı tereńdettik. Nátıjesi báz-baıaǵy. Meniń altyn izdeýshim, dál qazir ony shynymen-aq aıap kettim, aqyry bolmaǵan soń shuńqyrdan shyǵyp jumysqa kiriser aldynda sheship tastaǵan qımaly beshpentin jáıimen, enjar kıe bastady. Júzindegi ájimniń árbir syzyǵynan aıryqsha ókinish izi ańǵarylady. Mende ún joq, Iýpıter óz myrzasynyń ısharatymen aspaptardy jıystyra bastady. Sonan soń ol ıttiń tumsyǵyn tańǵan tumshasyn sypyryp aldy, biz ún-túnsiz qaıta jolǵa shyqtyq, úıge bettedik.

On qadam júrmeı jatyp, Legran kári negrdi bar daýysymen qarǵap-silep, shap berip onyń jaǵasynan ala tústi. Záre-quty qalmaǵan Iýpıter aýzy ashylyp, kózi alarǵan kúıi, qolyndaǵy kúrekterdi tastaı saldy da, tizerlep otyra ketti.

— Alaıaq neme,— ashýly Legran tistenip zorǵa sóıledi,— qarǵys atqan qara albasty, janyńnyń barynda jasyrmaı jyldam aıt, seniń sol kóziń qaısy deımin!

— Táńir jarylqaǵyr, massa Vıll, mine, meniń sol kózim mine! — Záresi ushqan Iýpıter oń kózin qolymen nusqap, myrzasy osy kózin oıyn alar dep qaýiptengendeı, ony alaqanymen qatty basyp turyp, ókirip jiberdi.

— Ózim de solaı shyǵar dep edim-aý! Men muny bilgenmin! Ýra! — dep daýryqqan Legran negrdi qoıa berdi. Sóıtti de ol birese myrzasyna, birese maǵan jaýtańdaı qarap, sileıip turǵan qyzmetshisiniń esin shyǵaryp jibergen adam uǵyp bolmas áldebir kúrdeli bı qımyldaryn jasaı bastady.

— İske kiriseıik! — dedi Legran.— Qaıtyp baraıyq! Biz bul oıynnan qalaıda utyp shyǵamyz! — Ol bizdi baıaǵy qyzǵaldaq aǵashqa qaıta ertip ákeldi.

— Al káni, Iýpıter,— dedi Legran, qaıtadan aǵash túbine kelip toqtaǵan soń, aıtshy, qý bas qalaı qaǵylǵan eken,— júzi butaqqa qaraı tur ma, áıtpese syrtqa qarap tur ma?

— Qarǵalar qonyp, kózin shoqýǵa qolaıly bolý úshin syrtqa qarap tur, massa!

— Endi mynany aıtshy, sen qońyzdy qaı kózinen ótkizdiń? Myna jaqtaǵysynan ba, álde ana jaqtaǵysynan ba? — Legran Iýpıterdiń áýeli bir kózin, odan keıin ekinshi kezin ustady.

— Myna jaqtaǵysynan, massa, siz ózińiz aıtqandaı sol jaq kózinen,— dedi Iýpıter báz-baıaǵysha, saýsaǵymen oń kózin nusqap.

— Óte tamasha, bárin qaıtadan bastaımyz!

Esýastyǵynda endi maǵan birtúrli ózindik júıe bar sıaqty bolyp kóringen meniń dosym qońyzdyń túsken jerine buryn qatylǵan qadany sýyryp aldy da, ony úsh dúımdeı batysqa qaraı jyljytyp qaıta qaqty. Qaıtadan qada men aǵashtyń arasyna jer ólshegish lentasyn kerip, jańadan elý fýt jerdi ólshedi. Bizdiń burynǵy qazǵan shuńqyrymyz endi birneshe ıard bylaı qaldy.

Burynǵydaı aýmaǵy úlkendeý aımaqty qaıta belgilep qaıtadan kúrekti qolǵa aldyq.

Men qaljyrap qatty sharshadym. Áıtse de maǵan ne áser etkenin qaıdam, áıteýir jumys degenge burynǵydaı aza boıym qaza bolmaıtyn sıaqty. Nege ekenin qaıdam jumysqa ynta-yqylasym artyp, tipti kóńilimde bir tolqý paıda bola bastady. Legrannyń ersi is-áreketinen álde qalaı kóregendik pen aldyń ala oılastyrylǵan josparǵa uqsas birdeńe baıqalatyn sıaqty, shamasy, maǵan da sol áser etken bolsa kerek. Bar yntammen qazyp jatyp, men de beıne baıǵus dosymdy arbaǵan, aqylynan adastyrǵan sol bir ańyzdaı ǵalamat baılyqty álgi shuńqyrdyń túbinen izdegendeı onyń tabanyna ózimniń de áldeneshe márte shuqshıa qaraǵanymdy baıqap qaldym. Bizdiń jumys istegenimizge bir jarym saǵattaı ýaqyt ótti. Órshelene sháýildegen ıt daýysy taǵy da berekemizdi ala bastaǵanda álde bir tosyn oılar kóńilimdi burynǵydan da beter bılep alǵan edi. Eger buryn ol erkelep nemese yzalanyp úrgen bolsa, endi onyń bul beımazalyǵynda bir syr bar sıaqty. Iýpıter taǵy da onyń tumsyǵyn tumshalap tastamaq bolyp umtylyp edi, ol ustatpaı shuńqyrdyń ishine qarǵyp tústi de, aldyńǵy aıaǵymen jerdi tyrmalap, bar pármenimen qaza bastady. Bes-alty sekýndtan keıin ol eki adamnyń qańqasyn, dálirek aıtqanda shirip ketken jún matanyń jurnaqtarymen, temir túımelermen aralasyp úıilip jatqan súıekterdi qazyp shyǵardy. Kúrekti taǵy da bir-eki ret kósip-kósip jibergende — biz júzi jalpaq ıspan pyshaǵynyń, birneshe altyn jáne kúmis teńgelerdiń shyǵa kelgenin kórdik.

Teńgelerdi kórgende Iýpıterdiń qýanyshy qoınyńa syımaı ketti, biraq onyń myrzasynyń júzinen erekshe renish izi aıqyn ańǵarylyp turdy. Áıtse de ol jumysty toqtata kórmeńder dep bizge jalbaryndy. Sony aıtyp, aýyz jıǵansha bolǵan joq, shuńqyrda turǵan meniń aıaǵym taıyp ketti, qopsyǵan topyraqqa kómýli jatqan úlken temir shynǵa aıaǵymdy ilip qaldy da etpetteı quladym.

Endi jumys shynymen-aq qyzaıyn dedi; sol bir on mınýt ishinde bastan keshken tolqýly sátti men óz ómirimniń esh kezeńimen salystyrýǵa batylym barmaıdy. Esh jeri shirimeı, sol kúıi saqtalǵan uzynsha kelgen aǵash sandyqty qazyp aldyq. Jasalǵan taqtaılarynyń aıyryqsha qattylyǵy, shamasy, ata hımıalyq ádispen óńdelgen, qos hlorly synap eritindisine salynǵan bolar-aý degen oıǵa megzedi. Sandyqtyń uzyndyǵy úsh jarym fýttaı, eni úsh fýttaı da, bıiktigi eki jarym fýttaı eken. Ol myqtap turyp temirmen qursalǵan, myqpen shegelegen. Aıqysh-uıqysh tartylǵan temir qursaýlar kerege kózdenip sandyq betin tolyq jaýyp tur. Sandyqtyń eki jaq búıirinen, qaqpaqtyń jabylǵan jerinen sál tómenirekten úsh-úshten nebary alty temir shyǵyrshyq qaǵylǵan, demek, ony birden alty adam kóterýge bolady. Úsheýlep kótergende biz sandyqty zorǵa degende ornynan qozǵadyq. Munshama júkti alyp ketýge bizdiń shamamyz kelmeıtini belgili boldy. Abyroı bolǵanda sandyqtyń qaqpaǵy sýyrmaly eki burandamen bekitilgen eken. Kóńilimiz qobaljyp, qolymyz qaltyrap, tynysymyz tarylyp, áreń degende burandalardy aǵytyp sýyryp aldyq. Sandyqty ashqanda osynshama kóp qazyna kóz aldymyzda jarq ete qaldy. Sham sáýlesi shuńqyrdyń túbine túskende, úıilip jatqan altyn men asyl tastardyń jaryqpen shaǵylysqan shuǵylasy múldem kóz ashtyrmady.

Úıilgen qazynany kórgendegi meniń sezimimdi sózben aıtyp jetkizý qıyn. Eń aldymen, árıne, qaıran qaldym! Legran boıyn kernegen qýanyshtan dińkesi quryǵan adamdaı, bizben múlde sóılespeı qoıdy. Eger negrdiń qap-qara óńine boz degen sózdi qoldaný oryndy bolsa, onda Iýpıterdiń júzi bir sát altynnyń túsindeı «bop-boz» bolyp ketti. Ol tóbesinen jaı túskendeı eseńgiredi de qaldy. Sonan keıin tizerlep otyra ketti de, beıne bir jyly sýǵa malyp, rahattanǵandaı qolyn úıilgen qazynaǵa shyntaǵyna deıin súńgitip jiberip, sol kúıinde qybyr etpeı qalshıyp biraz otyrdy. Aqyrynda bir kúrsinip aldy da, ol bylaı dedi:

— Munyń bárin istegen altyn qońyz! Aıaýly altyn qońyz, baıǵus altyn qońyz! Men bolsam ǵoı, ony renjittim-aý, men ony balaǵattadym-aý! Munyń uıat emes pe; aljyǵan negr? Aıtshy káni!..

Men myrzasyn da, qyzmetshisin de — ekeýin de tártipke shaqyrýǵa májbúr boldym: qazynany dereý alyp ketý kerek edi. Tún bolyp qaldy, tań atqansha onyń bárin úıge tasyp jetkizip alý kerek. Biz qalaı etý kerek ekenin bilmeı, basymyz qatyp, mıymyz aınaldy. Altyndy áketýdiń aılasyn oılap kóp ýaqytymyz zaıa boldy. Aqyrynda sandyqtyń ishindegi qazynanyń úshten ekisin aýdaryp aldyq, biraq sonan keıin de ony shuńqyrdan shyǵarý ońaı bolǵan joq, Shyǵarylǵan qazynany qara búldirgenniń qalyń butasynyń arasyna tyǵyp, ıtti qaraýyl qoıdyq, Iýpıter oǵan biz qaıtyp oralǵansha ornyńnan tapjylma, jaǵyndy ashpa dep ámir berip ketti. Sóıttik te sandyqty kóterip, ile jolǵa shyqtyq. Jol jeńil bolmasa da, túngi saǵat birdiń shamasynda aman-esen úıge kelip jettik. İle-shala keri qaıtýǵa, árıne, qatty qaljyradyq. — Óıtkeni, adamnyń tózimdiligi men shydamdylyǵynyń da shegi bar ǵoı, biz tamaq iship, saǵat ekige deıin dem aldyq. Sodan soń abyroı bolǵanda, úıden tabyla qoıǵan, úsh qatar qapty aldyq ta, aıaldamaı qaıta jolǵa shyqtyq. Tańǵy saǵat tórttiń shamasynda — biz tún ortasy aýǵan kezde qyzǵaldaq aǵashtyń túbine kelip jettik, qalǵan oljany úshke bólip arqalap aldyq ta shuńqyrdy kómbeı sol kúıi tastap, keri oraldyq. Qulanıektene bastaǵan tańnyń álsiz araıly shuǵylasy shyǵystaǵy aǵash basyn endi-endi shalǵan shaqta baryp Legrannyń lashyǵyna jetip, altyndy ákep bólmeniń ortasyna tóktik-aý!

Ábden qaljyrap, sharshaǵandyqtan, ál-dármenimiz quryp tursa da, boıdy bılegen erekshe tolqý taǵat taptyrmady. Úsh-tórt saǵat beımaza uıqydan keıin, ýádeleskendeı bárimiz ornymyzdan ushyp turyp, qazynamyzdy aqtara bastadyq.

Sandyq aýzy-murnyna shyǵyp, lyq tolyp tur, biz kúni boıy, túnniń bir ýaǵyna deıin asyl tastardy suryptaýmen boldyq. Óıtkeni olar qalaı bolsa solaı úıile salypty. Kezinde basy-kózine qaramaı sandyqqa tastaı-tastaı salǵany ábden kórinip-aq tur. Muqıat saralanǵan soń baryp qolymyzǵa túsken qazynanyń alǵashqyda biz oılaǵannan áldeqaıda mol ekendigi anyqtaldy. Sol kezdegi altynnyń baǵasymen eseptegende bir ǵana altyn teńgeniń ózi tort júz elý myń dollardan kem emes edi. Kúmis múldem joq eken. Túgel altyn, onyń ózi de sheteldik jáne sonaý erte zamanda shyǵarylǵan fransýz, ıspan, nemis teńgesi, birneshe aǵylshyn gıneıasy, taǵy basqa bizge beımálim, beıtanys teńgeler eken. Jazýy ábden óshken, oqýǵa bolmaıtyn úlken de aýyr teńgeler de ushyrasty. Sonyń ishinde amerıkandyq bir de bireýi joq, Asyl tastardyń qunyn anyqtaý munan da qıyn boldy. Gaýhar tastar óziniń úlkendigimen, ádemiligimen bizdi qaıran qaldyrdy. Barlyǵy júz on gaýhar tas bar eken, sonyń ishinde birde-bir kishkentaıy kórinbeıdi. Biz sandyq túbinen jalt-jult etken asa ǵajap on segiz laǵyl tas, úsh júz on tamasha injý, jıyrma bir jaqut (jaltyraǵan jasyl asyl tas) jáne bir jarqyraýyq tas taptyq. Asyl tastardyń bári saýytynan alynyp, sandyq túbine tastaı salynypty. Baltalap-baltalap maıystyrylǵan saýyttar altyn buıymdarmen birge aralasyp jatyr, shamasy, asyl tastardy ajyrata almasyn dep ádeıi jasalǵan bolsa kerek. Men ataǵan álgi zattardan tys sandyqta kóptegen altynnan jasalǵan áshekeı buıymdar, eki júzge tarta úlken saqınalar men syrǵalar, eter jańylmasam nebary otyz altyn shynjyr, seksen úsh alqa-krest; asa baǵaly bes altyn kadılnısa, betine asqan sheber zerger qolymen júzimniń japyraǵy, ásem músinder salynǵan shárbat sharap ázirleýge arnalǵan úlken altyn shara, altynmen aptalǵan eki semserdiń saby qazir meniń esimde joq jáne basqa tolyp jatqan usaq-túıek zattar bar eken. Asyl zattardyń jalpy salmaǵy úsh júz elý aǵylshyn fýntynan artyq bolatyn. Men buǵan saǵattardy qosyp otyrǵanym joq, olardyń ózi júz toqsan jeti bolatyn da, sonyń úsheýi qymbat, árqaısysy keminde bes júz dollardan turatyn. Saǵattar eski úlgimen erte zamanda jasalǵan, mehanızmderin tot basyp, tozdyryp tastapty da, biraq asyl tastarmen áshekeılengen altyn qaqpaqtary áli sol baıaǵy kúıinde saqtalǵan. Sol túni bul sandyqtaǵy zattardy bir jarym mıllıon dollar bolar dep joramaldaǵan edik. Keıinirek, asyl tastar men altyn buıymdardy satqanymyzda (keıbir usaq-túıek zattardy biz eskertkish úshin alyp qaldyq) bizdiń bastapqy jobamyz tym qorash bolyp shyqty.

Aqyrynda, qazyna-baılyqty suryptap, boıdy bılegen erekshe tolqý azdap basylyp, kóńil sabasyna túsken soń, meniń bul ǵajap qupıanyń syryn bilgenshe shydamym jetpeı, degbirim taýsylyp otyrǵanyn kórgen Legran istiń búge-shigesine deıin táptishtep turyp baıandaı bastady.

— Men atústi salynǵan qońyzdyń sýretin kórsetken kesh sizdiń esińizde bolar,— dedi ol,— sonda salǵan sýretimdi qýbasqa uqsaıdy degende meniń renjigenimdi taǵy da esińizge alyńyzshy. Alǵashqyda men sizdi qaljyńdap otyr eken dep oıladym; artynan qońyzdyń qyr arqasyndaǵy daqtardyń ornalasýy oıyma túsip, sizdiń aıtqandaryńyzdyń da jany bar-aý dep qaldym. Áıtse de sizdiń mazaǵyńyz meniń namysyma tıdi, óıtkeni birqatar jurt meniń sýretti ájeptáýir salatynymdy biledi, sondyqtan siz, sol bir japyraq pergamentti maǵan qaıtyp bergen kezde meniń yzam kelip, ýmajdap-ýmajdap ony otqa laqtyryp jibermekshi boldym.

— Bir japyraq qaǵazdy dep aıtqyńyz kelgen bolar? — dedim men.

— Joq! Basynda men de solaı dep oılap qalyp edim, biraq sýret sala bastaǵan kezde onyń úlbiregen jup-juqa pergament ekenin ańǵardym. Ózińiz de bilesiz, ol aǵal-saǵal, las edi ǵoı. Sonymen ýmajdap jatqanda álgi aıtylǵan sýretke áldeqalaı kózim túsip ketkeni bar emes pe! Jańa ǵana ózim qońyzdyń sýretin salǵan jerden qańqıǵan qý bastyń beınesin kórgen kezde meniń qalaı tań qalǵanymdy bilseńiz edi! Alǵashqy sátte men abyrjyp, sasyp qaldym. Jalpy alǵanda olardyń ózara qaısy bir uqsastyǵy bolǵanymen, salǵan sýretimniń myna kórip otyrǵan sýretimnen múlde ózgeshe ekeni ózime ábden aıan ǵoı. Men balaýyz shyraqty alyp, bólmeniń arǵy buryshyna baryp jaıǵasyp otyryp pergamentti meılinshe muqıat zertteı bastadym. Arǵy jaǵyn aýdaryp edim, odan álginde ózim salǵan sýrettiń qalamymnan shyqqan kúıi, qaz-qalpynda turǵanyń kórdim. Pergamenttiń eki betine salynǵan sýretterdiń ózara uqsastyǵy sondaı, ǵajap. Pergamenttiń arǵy betindegi men salǵan qońyz, sýretiniń dál astynda turǵan qý bastyń úlkendigi de, túr-tulǵasy da álgi qońyzdan aýmaıtyn! Ekeýiniń bulaısha saı kelýi meni bir sátte abdyratyp tastady. Mundaı úrdis oqıǵa ádette adamǵa osylaı qatty áser etedi. Aqyl-oıyń mundaı oqıǵalardyń sebebin baılanysyn anyqtaýǵa álektenedi de, onysy sátsizdikke ushyraǵan soń áldeqalaı abyrjyp, bir sát toqyrap qalady. Men ózime ózim kelip, esimdi jınaǵan kezde, kenet maǵan álgi aıtyp otyrǵan sátsizdikten de asqan ǵajap bir oı keledi. Qońyzdyń sýretin salǵanymda pergamentte eshqandaı sýrettiń bolmaǵany taıǵa tańba basqandaı kókiregimde saırap tur. Buǵan meniń esh kúmánim joq bolatyn, sebebi, men sýret salýǵa tazalaý jer izdep, pergamentti olaı da, bylaı da aýdaryp qaraǵanmyn. Eger onda qýbastyń sýreti bolsa, men, árıne, ony qalaı da kórgen bolar edim. Munda men bilmeıtin bir syr bolǵany. Áıtse de, men sizge aıtar bolsam: Sol kezde, alǵashqy mezettiń ózinde-aq, mıymnyń qupıaly tereń bir túkpirinde aqıqattyǵyn kúni keshe jasalǵan túngi saıahat aıqyn dáleldegen kóregendiktiń talmaýsyraǵan sáýlesi paıda bolǵan edi. Men ornymnan turyp, pergamentti kózden qaltarys bir jerge tyǵyp qoıdym da, onyń mán-jaıyn ózim ońasha qalǵan soń oılastyrýdy uıǵardym.

Siz úıińizge ketip, Iýpıter qalyń uıqyǵa kirisken soń aldymda turǵan mindetterdi júıeli túrde jan-jaqty taldap, zertteýge kiristim. Eń aldymen pergamenttiń qandaı jaǵdaıda qolyma túskenin oısha qaıta sholdym. Biz qońyzdy qurlyqtan, araldyń shyǵys jaǵynan bir mıldeı jerden, tasyǵan sý kelip jetken jıekten taýyp aldyq. Qońyzdy shap berip ustaı alǵanymda ol meniń qolymdy shaǵyp aldy da, men ony jerge qaıta tastap jiberdim. Qasyna kep túsken qońyzdy ustamas buryn, Iýpıter ádettegi saqtyǵyna basyp, tóńireginen saýsaqtaryn qorǵaıtyn shóptiń japyraǵy ma, álde birdeńe me, izdeı bastady. Sol kezde onyń da, meniń de kózim birden osy bir japyraq pergamentke tústi; onda maǵan ol qaǵaz sıaqty bolyp kóringen edi, pergamentti qum basyp qalypty da, onyń tek bir ushy ǵana kórinip jatyr eken. Sol mańnan álginde kemede bolatyn shaǵyn qaıyqtyń qańqasyn kórgenmin, shamasy bul jerde jatqanyńa talaı zaman bolsa kerek, óıtkeni onyń aǵash jaqtaýlarynyń tamtyǵy da qalmapty.

Sonymen Iýpıter pergament alyp, oǵan qońyzdy orap, maǵan berdi. Kóp uzamaı biz úıge qaıttyq. Jol-jónekeı leıtenant Dj-ny jolyqtyrdyq, men oǵan tapqan oljamyzdy kórsettim, ol qońyzdy fortqa ózimen birge áketýge menen ruqsat surady. Men kelistim, ol qońyzdy alyp jeletiniń qaltasyna saldy da, pergamentti maǵan qaıtaryp berdi. Leıtenant meniń kelisimimdi tezirek paıdalanyp qalǵysy keldi bilem, ári meni sózinen aınyp júre me dep qaýiptengen de bolar, qońyzdy dereý qaltasyna sala qoıdy. Onyń tabıǵat tanýǵa baılanystynyń bárine erekshe ynta-yqylas qoıatynyn ózińiz de bilesiz. Men de oılanyn jatpaı pergamentti qaltama tyǵa saldym.

Qońyzdyń sýretin salý úshin stoldyń janyńa barǵanymda qolyma ońaıda jatqan qaǵaz iline qoımaǵany esińizde shyǵar. Men jáshikti ashyp edim, onyń ishinde de qaǵaz joq eken. Eski hat pa, áıteýir birdeńe tabylar degen úmitpen qaltamdy qarmana bastadym — qolyma pergament ilikti. Onyń qolyma qaıdan, qalaı kelip túskenin ádeıi táptishtep aıtyp otyrmyn. Óıtkeni bul jaǵdaıdyń úlken máni bar.

Eger qalasańyz meıli meni qıalı dep sanaýyńyzǵa bolady biraq men sol mezettiń ózinde-aq osy oqıǵalardyń arasynda belgili bir baılanys bar ekenin baıqadym. Men logıkalyq uzyn tizbektiń eki býynyń jalǵastyrdym. Teńizdiń jaǵasynda jeńil qaıyq, sonyń mańynda qý bastyń sýreti salynǵan pergament — bilip qoıyńyz, qaǵaz emes, pergament jatady. Siz, árıne, bul arada qandaı baılanys bar dep surarsyz. Men jaýap bereıin qý bas — teńiz qaraqshylary — pırattardyń (emblemasy) belgisi ekeni barshaǵa aıan. Shaıqas aldyńda teńiz qaraqshylary keme machtasyna qý bastyń sýreti salynǵan jalaý kóteretin bolǵan.

Sonymen men álginde aıtqanymdaı, ol qaǵaz emes, pergament bolatyn. Pergament asa uzaq ýaqyt, bylaısha aıtqanda máńgi saqtalady. Ony ádettegi birdeńelerdi jazýǵa óte sırek paıdalanady, óıtkeni odan da qaǵazǵa jazyp, qaǵazǵa sýret salǵannyń ózi áldeqaıda jeńil. Osydan baryp, biz taýyp alǵan pergamenttegi qý bas tegin salynbaǵan, munda bir erekshe mán bolýǵa tıis degen oı keldi. Sondaı-aq men pergamenttiń kólemine de kóńil aýdardym. Áldeqandaı sebeptermen paraqtyń bir buryshy jyrtylyp qalypty, biraq bastapqyda pergamenttiń sál uzynsha bolǵany kórinip tur. Munyń ózi pergamenttiń uzaq ýaqyt, ári qupıa saqtalýǵa arnalǵan, estelik jazbalaryna arnalǵan túri bolatyn.

— Onyń bári durys,— dep Legrannyń sózin bóldim,— biraq siz álginde pergamentke qońyzdyń sýretin salǵan kezińizde onda qý bastyń sýreti joq edi dedińiz ǵoı. Endeshe sol qý bastyń sýreti (ony kim salǵanyń bir qudaıdyń ózi biledi) siz qońyzdyń sýretin salyp bolǵannan keıin tana paıda boldy dep ózińiz aıtyp otyrǵanda, taǵy da jeńil qaıyq pen qý bastyń arasynda belgili bir baılanys bar edi deýińiz qalaı?

— Á! Qupıanyń ózi de osydan bastalady! Áıtse de onyń bul aradaǵy qupıa syryn ashý maǵan onsha qıynǵa túsken joq deýime bolady. Men ózim oılaǵan bir baǵyttan taımadym, óıtkeni logıkaǵa júginsek, munyń bir ǵana sheshýi bar edi. Jalpy meniń oıym bylaı boldy. Men qońyzdyń sýretin salǵan kezde ǵoı pergamentte qý bastyń nyshany da bolǵan joq. Sýretti salyp boldym da, men ony sizge berdim, pergamentti ózime qaıtarǵansha sizdiń árbir qımylyńyzdy baǵyp qarap otyrdym. Demek, oǵan qý bastyń sýretin salǵan siz emes. Biraq, sizden bóten ony salatyn da eshkim joq, Endeshe qý bastyń múldem salynbaǵany. Onda ol qaıdan paıda boldy?

Osy arada men sol keshte bolǵan oqıǵanyń bárin túgel esime túsirýge tyrystym. Kún sýyq bolatyn. (Iá, bul sırek te sátti oqıǵa!), peshte ot mazdap janyp jatqan. Men qatty júrip kelgendikten denem qyzyp, stoldyń janyńa baryp otyrdym. Al siz bolsańyz kreslońyzdy peshtiń aýzyna jaqyndata tústińiz. Men pergamentti berip, ony endi siz qaraı bastaǵan kezińizde, Qasqyr, bizdiń núfaýndlend arsalańdap úıge kirip keldi de, erkelep sizdiń omyraýyńyzǵa asyldy. Itti sál ıterip, sol qolyńyzben onyń basynan sıpadyńyz da, pergament ustaǵan oń qolyńyzdy eki tizeńizdiń arasyna túsirip jiberdińiz, ol otqa tym jaqyndap keldi. Men, tipti, pergament qyzyp, lap ete qalar ma eken dep qaýiptenip endi sizge eskertpek bolyp umsyna berip edim, biraq úlgermedim, óıtkeni sol kezde siz qaıtadan qolyńyzdy kóterip, sýretti qaraı bastadyńyz. Osy kórinisterdiń bárin oısha qaz qalpyna keltirip, kóz aldyma elestetken soń pergamentte qý bastyń sýreti jylýdyń áserimen paıda bolǵanyna meniń esh kúmánim qalǵan joq.

Qaǵazǵa jáne pergamentke kórinbeıtin áriptermen jazýǵa kómektesetin hımıalyq zattar quramy sonaý este joq erte zamannan beri bar ekenin siz de, árıne, estigen bolarsyz. Jazý tek jylýdyń áserimen ǵana kórinedi. Safrany azot pen tuz qyshqylynyń qospasyna aralastyryp, sodan keıin ony tórt ese kóp sýǵa eritseńiz jasyl sıa bolady. Kobáltty korolekti músatyr spırtine eritseńiz — qyzyl sıa shyǵady. Jazý birte-birte óship ketedi, biraq keıin qaǵazdy nemese pergamentti otqa qyzdyrsańyz ol qaıta paıda bolady.

Men pergamentke salynǵan qý bastyń sýretin asyqpaı muqıat qaraı bastadym. Sýrettiń syrtqy pishini men pergamenttiń shetine jaqyn jerdegi sýrettiń aýmaǵyn aıtam,— ózge jaǵynan anyǵyraq kórinip tur. Demek, jylýdyń jetkiliksiz bolǵany nemese onyń ala-qula tıgeni. Men dereý ot jaǵyp, shoqtyń ústine pergament qyzdyra bastadym. Kóp uzamaı qý bastyń sýreti burynǵydan da anyǵyraq kórindi. Bul tájirıbemdi odan ári jalǵastyra túsip edim, bir kezde pergamenttiń qý basqa qarsy qıǵash buryshynan birdeńe kórindi de, men ony bastapqyda eshki bolar dep oılap qaldym. Keıinnen zer sala qarasam, eshki emes, ol eshkiniń laǵy bolyp shyqty.

— Ha-ha-ha! — Men qarqyldap turyp kúldim.— Árıne, Legran, meniń kúletin retim joq, bir jarym mıllıon dollar oıynshyq emes, áıtse de sizdiń logıkalyq oı órkenine bul aradan taǵy da bir býyn qosýdyń reti kelmeıtin shyǵar! Qaraqshy men eshki úılespeıtin bolar. Qaraqshylar mal sharýashylyǵymen shuǵyldanbaıdy, ol — fermerlerdiń úlesi.

— Biraq men ol eshki emes, laq eken dedim ǵoı sizge.

— Eshki bolmasa laq, onyń aıyrmashylyǵy shamaly.

— Úlken aıyrmashylyǵy joq ekenin men de bilemin, degenmen aıyrmashylyq bar,— dedi Legran,— kid (lak) jáne Kidd — degen eki sózdi salystyryp kórińizshi! Kapıtan Kıdd jóninde kitaptardan oqyǵanyńyz, álde estigenińiz bar ma? Men maldyń sýretin kórgen boıda rebýstaǵy sýret sıaqty ol da ıeroglıftik qoltańba bolar dep oıladym. «Qoltańba» deıtin sebebim — laqtyń sýreti pergamenttiń ádette qoltańba qoıylatyn jerine salynypty. Pergamenttiń qarama-qarsy qıǵash burymyndaǵy qý bastyń sýreti de gerb nemese mór bolar-aý degen oıǵa megzeıdi. Alaıda meniń oısha joramaldaǵan bul dokýmentimde eń bastysy — tekstiń bolmaýy meni qatty sastyrdy.

— Demek, siz mór men qoltańbanyń arasynda jazý bolýǵa tıis dep sanadyńyz ǵoı!

— Iá, solaı deýge bolady. Shynyn aıtsam, úlken oljaǵa tap bolamyn degen zor úmit senimi boıymdy bılep aldy. Nelikten, ony ózim de bilmeımin. Múmkin bul kóregendikten emes, ózimdi ózim soǵan ılandyrýdan týǵan sezim de bolýy yqtımal. Qońyzdyń shynaıy altynnan jasalǵany jónindegi Iýpıterdiń qısynsyz qaljyńy maǵan shynymen qatty áser etti. Onyń ber jaǵynda kútpegen oqıǵalar men kezdesýlerdiń tutas kelýi taǵy bar!.. Osy oqıǵalardyń bári, tipti múmkin, jylyna bir márte ǵana bolatyn peshke ot jaǵylatyn sýyqtyń da sol kúni bolýyn kórmeısiz be? Áıtpese, peshke ot jaǵylmasa, der kezinde kelip jetken bizdiń ıttiń qatysy bolmasa, árıne, men onda esh ýaqytta qý bas jóninde eshteńe bilmegen, eshqashan munshama qazynanyń ıesi bolmaǵan bolar edim.

— Jaraıdy sonan keıin ne boldy?

— Jaqsy, Kıdd pen onyń sybaılastary Atlantıka jaǵalaýlarynyń bir jerine kómgen qyrýar qazyna jóninde aıtylyp júrgen kóptegen alyp qashpa qaýesetter bar ekenin sizder, árıne, bilesizder. Bul qaýesetterdiń túpki tórkininde, árıne, shyndyq jatqany aqıqat. Qaýeset talaı zamannan beri aıtylyp júr de jáne ázir qalar emes; meniń oıymsha munyń ózi kómbeniń áli kúnge deıin tabylmaǵandyǵynyń aıǵaǵy sıaqty. Eger Kıdd áýeli qazynasyn tyǵyp, artynan ózi kelip ashyp ala ketken bolsa, onda bul qaýeset bizge ózgerissiz báz baıaǵy kúıinde jetpegen bolar edi. Baıqaısyz ba, qaýesette qazynany izdegeni jóninde aıtylady da, onyń tabylǵandyǵy jaıynda bir aýyz sóz joq, Qaraqshy qazynasyn qazyp alyp ketti degenshe, ol jónindegi alyp-qashty laqap ta pyshaq keskendeı tyıylar edi. Maǵan únemi osy Kıddtiń qazynany taýyp alyp ketýine kútpegen bir tosyn jaǵdaı, aıtalyq onyń jatqan jeri belgilengen kartanyń joǵalýy sıaqty birdeńe kedergi bolǵan sıaqty bolady da turady. Kıdd sondaı baqytsyzdyqqa ushyramasa, kómilgen qazyna jóninde bul jalǵandy sezbeıtin, basqa qaraqshylardyń táýekelge bel baılap júrgizgen bos ábiger áreketteri búkil álemge jaıylǵan, tipti bizdiń kezimizge jetken osy qaýesetter men laqaptardy týǵyzǵan sıaqty. Osy mańnan áldebireý shynymen kómbe qazyna taýyp alypty degendi sirá da estigenińiz bar ma?

— Joq, eshqashan estigen emespin.

— Al Kıddtiń qyrýar baılyq ıesi bolǵany jurttyń bárine aıan. Demek, qazyna áli sol jer astynda jatyr degen tujyrym jasadym. Eger meniń kókiregimde osy bir erekshe jaǵdaıda qolyma túsken pergament Kıddtiń qazynasy jatqan jerdi tabýyma kómektesedi degen úmitpen shendesetin úmit týǵan bolsa, oǵan sizder tańdanbaı-aq qoıyńyzdar.

— Sonan keıin ne istedińiz?

— Men otty birte-birte kúsheıte otyryp, pergament qaıta qyzdyrdym biraq odan pálendeı jańalyq shyqpady. Sonda maǵan pergamenttiń betindegi battasqan kir bóget bolyp turǵan shyǵar degen oı keldi Men ony eptep qana jyly sýmen jýdym. Sonan keıin ony qý bastyń sýreti salynǵan betin tómen qaratyn temir tabaǵa saldym da, tabany shoqtyń ústine qoıdym. Birneshe mınýttan keıin taba ábden qyzǵan kezde men pergament kóterip aldym, onyń ár jerinen qaz qatar tizilgen, sıfrǵa uqsas belgiler baıqalǵanyn kórgende qýanyshym qoınyma syımady. Men pergament qaıtadan tabaǵa salyp, taǵy da otqa ustadym. Sol kezde baryp jazý tolyq kórindi.— Qazir sizge kórsetemin. Legran pergament qyzdyryp, ony maǵan ustatty. Qý bas pen laqtyń arasynda qyzyl birdeńemen qalaı bolsa solaı jazylǵan mynadaı belgiler túr eken:

53##+305))6*;4826)4#-)4#);806*;

48+8İ İ60))85;;]8*;;#*8+83(88)5*+;

46(;88*96*?;8)*#(;485);5*+2:*#

(;4956*2(5*=4)88*;4069285);)

6+8)4##;1#9;48081;8:8#1;48

+85;4)485+528806*81(#9;48;(88;

4(#?34;48)4#;161;:188;#?;

— Degenmen,— dedim pergamentti Legranǵa qaıtyp berip jatyp,— bul meni ornymnan qozǵalta da almaǵan bolar edi. Golkondanyń barlyq almasyn jıyp berse de, mundaı shytyrmandy sheshýdi qolǵa almaımyn.

— Áıtse de,— dedi Legran,— bir qaraǵanda bolmasa, anaý aıtqandaı onsha qıyn emes. Myna belgiler, árıne,— shıfr; (qupıa jazý), bylaısha aıtqanda, olar sózdi jasyryp tur. Bizdiń baıqaýymyzsha, Kıdd asa kúrdeli sózjumbaq qurastyra almaǵan bolar edi. Men á degende-aq bul qaradúrsin ǵana shıfr, onyń ózinde de teńizshiniń óresiz oı-qıalyna meılinshe sheship bolmas jumbaq bolyp kóringen qupıa jazý dep uıǵardym.

— Sonymen siz, sonyń sheshýin taptyńyz ba?

— Op-ońaı taptym. Meniń tájirıbemde munan myń ese kúrdeli qupıa jazýlar kezdesken. Ómirimniń ereksheligi men oǵan tabıǵı beıimdiligime baılanysty men de mundaı bas qatyratyn shytyrman jumbaqtardy sheshýmen aınalysqan edim jáne men óz tájirıbeme súıenip, eger durys jolǵa baǵyttalsa bir adamnyń aqyl-oıyn ekinshi adam sheshe almaıtyn jumbaq oılap tabýy múmkin emes degen qorytyndyǵa keldim. Týrasyn aıtsam, eger sózderi qatesiz shıfrlanyp, dokýment birshama táýir saqtalsa bolǵany, odan basqanyń maǵan qajeti shamaly, onyń ar jaǵynda men úshin eshqandaı qıyndyq joq.

Mundaı jaǵdaıdy ádette eń aldymen áńgime krıptogrammanyń tili týraly bolady. Sheshý prınsıpi (ásirese bul qaradúrsin shıfrlarǵa tán), kóbine tilge baılanysty. Bul máseleni bir tana jolmen, dál tapqanǵa deıin tilderdi birinen soń birin synaı otyryp qana anyqtaı alasyń. Bizdiń pergament ondaı qıyndyq týǵyzǵan joq; qoltańbanyń ózi-aq sheshýin aıtyp turdy. Kıd pen Kıdd degen jańyltpash sóz tek aǵylshyn tilinde ǵana kezdesýi yqtımal edi, al eger onda bolmaı shyqsa men ony árıne, ózge tilderden izdestirer edim. Ispanıa teńizderiniń qaraqshysy jasyryn jazbalar úshin fransýz nemese ıspan tilin paıdalanǵan bolar edi. Biraq men krıptogrammanyń aǵylshyn tilinde jazylǵanyń birden bile qoıdym.

Krıptogramma tekstiniń birine biri tirkestirilip jazylǵanyń kórip otyrsyz. Eger jeke sózder óz aldyńa bólek-bólek jazylǵan bolsa onda sheshýi áldeqaıda ońaı bolar edi. Onda men eń qysqa sózderdi ózara salystyryp, taldaýdan bastaǵan bolar edim de, bir áripten turatyn (máselen, «men» esimdiginen nemese jalǵaýynan) sózdi tapsam boldy, shıfrdy sheshildi dep sanar edim. Biraq sózderdiń aralyǵynda úzilis joq, sondyqtan krıptogrammada qandaı belgiler jıi, qandaı belgiler sırek kezdesetinin bilý úshin men birkelki belgilerdi sanaýǵa kiristim. Sanap shyqqan soń men mynadaı keste jasadym:

8 degen belgi 34 ret kezdesedi;

; degen belgi 27 ret kezdesedi;

4 degen belgi 19 ret kezdesedi;

) degen belgi 16 ret kezdesedi;

# degen belgi 15 ret kezdesedi;

* degen belgi 14 ret kezdesedi;

5 degen belgi 12 ret kezdesedi;

6 degen belgi 11 ret kezdesedi;

+ degen belgi 8 ret kezdesedi;

I degen belgi 7 ret kezdesedi;

0 degen belgi 6 ret kezdesedi;

9 jáne 2 degen belgi 5 ret kezdesedi;

: jáne 3 degen belgi 4 ret kezdesedi;

? degen belgi 3 ret kezdesedi;

|| degen belgi 2 ret kezdesedi;

jáne ] degen belgi 1 ret kezdesedi.

Aǵylshynnyń jazba tilinde eń jıi qoldanylatyn «e» árpi, onan keıin a, o, i, d, h, n, r, s, t, ı, ý, s, f, g, 1, sh, w, b, k, p, q, x, z áripteriniń qoldanylýy birte-birte azaıa beredi. E árpiniń jıi kezdesetini sonshalyqty tipti ol basym bolmaıtyn sózdi tabýdyń ózi qıyn. Sonymen, áýel bastan-aq, arqaý bizdiń qolymyzǵa tústi. Jalpy jasaǵan kestemizdiń kóp paıdasy tıýi múmkin, biraq bul jaǵdaıda onyń alǵashqy sátte ǵana qajeti bar. 8 degen belgi — krıptogrammada ózgelerine qaraǵanda jıi kezdesetin bolǵandyqtan da ony biz aǵylshyn álippesiniń «e» árpiniń ornyna alamyz. Bizdiń boljamymyzdy tekserip kórý úshin bul belgi qosarlanyp kele me eken, endi sony kóreıik. Óıtkeni, ózińiz bilesiz aǵylshyn tilinde «e» árpi ádette. máselen, meet, fleet, speed, seed, seen, been, agree sıaqty sózderde qosarlanyp jazylady. Krıptogramma onsha kólemdi bolmasa da, onda 8 degen belgi keminde bes márte qosarlanyp kezdesedi eken.

Sonymen, 8-di «e» dep sanaıyq. Aǵylshyn tilinde eń jıi qoldanylatyn sóz — anyqtaǵysh artıkl the. Endi osyǵan oraı ornalasqan 8-ben aıaqtalatyn ózi úsh belgiden quralǵan belgiler qosyndysy qaıtalanbas pa eken, sony baıqap kóreıik. Eger ondaı qosyndylar tabylsa, onda olardyń anyqtaǵysh artıkl bolǵany. Zertteı kele úsh belgiden —; 4 8 tańbasynan turatyn keminde jeti qosyndy taptyq. Sonymen; belgisin t árpi, al 4 belgisin h árpi dep oılaýǵa qaqymyz bar. Sondaı-aq 8 — e árpi ekeni ózinen-ózi-aq dáleldenedi. Sóıtip, biz mańyzdy bir qadam jasadyq.

Bizdiń bútin bir sózdi anyqtaýymyzdyń mańyzdy bolatyn sebebi, munyń ózi basqa da sózderdiń shekarasyn belgileýge múmkindik beredi. Mysalǵa sondaı aqyrǵy belgilerdiń aldyńdaǵy; 4 8 tirkesti alyp qaraıyq. Sonda 8-den keıingi; belgisi shamasy kelesi sózdiń bastapqy árpi bolsa kerek. Sonan bastap qatarynan alty belgini jazyp alamyz. Sonyń tek bireýi ǵana bizge belgisiz. Endi belgilerdiń ornyna áripterdi jazamyz da belgisiz bir belginiń ornyna bos qaldyramyz: t...eeth.

t árpinen bastalatyn jáne ózi alty áripten turatyn aǵylshyn tilindegi birde-bir sóz th bolyn aıaqtalmaıdy. Álippedegi barlyq áripterdi birinen soń birin bos orynǵa qoıa otyryp, ony op-ońaı anyqtap alýǵa bolady. Endeshe bógde bolǵandyqtan sońǵy eki áripti alyp tastasaq, t ee degen tirkes kelip shyǵady. Bos oryndy toltyrý úshin taǵy da áripterge júginý kerek. Bul sózdiń birden-bir durys tirkesi: tree (aǵash) bolmaq.

Sonymen, biz taǵy bir áripti (, belgisimen jazylǵan r árpin bilip aldyq, endi: the tree degen eki sózdi qatarynan oqýymyzǵa bolady. Munan sál keıinirekten biz ózimizge tanys; 4 8 degen tirkesti taǵy kezdestiremiz. Sony jańa sózdiń shekarasy dep eseptep, álgi ózimiz anyqtaǵan eki sózden bastalatyn bútin bir úzindini jazyp alamyz. Sonda bul tirkes the tree : 4 (#? 3 4 the bolyp shyǵady. Anyqtalǵan belgilerdiń ornyna áripterdi qoıyp jazar bolsaq: the tree thr #? 3h the bolady eken. Endi beımálim belgilerdiń ornyna núkte qoıamyz, sonda: the tree thr...h the boldy. Endeshe bul belgisiz tirkestiń throvgh (arqyly) degen sóz ekenin de esh kúmán joq. Bul janalyq bizge krıptogrammada #? jáne 3 sanymen belgilengen taǵy da úsh áripti O, U, Q áripterin taýyp berdi.

Krıptogrammaǵa zer salyp qarasaq, jańaǵy sózge taıaý jerden egree dep oqylatyn ózimizge tanys 83 (88 belgisin kóremiz. Bul, árıne, alǵashqy árpi joq degree (gradýs) degen sóz. Endi biz d árpiniń + belgisimen beınelengenin taptyq.

Degree degen sózden keıin tórt belgiden soń; ; 4 6 (;8 8* belgisin kezdestiremiz. Burynǵysha ózimizge málim belgilerdi taǵy da árippen aýystyryp, áli anyqtalmaǵandarynyń ornyna núkte qoıamyz; th. rhee.

Bul tirkestiń thirteen (on úsh) degen sóz ekeninde eshqandaı kúmán joq. Anyqtalǵan áripterge endi krıptogrammada 6 jáne * belgisimen beınelengen i men p árpi kelip qosyldy. Krıptogramma mynadaı tirkestermen bastalady:

5 3 # +

Burynǵysha áripter men núktelerdi qoıa otyryp: good degen sóz qurastyramyz. Jetispeıtin árip a bolmaq, demek, alǵashqy eki sózi A good (jaqsy) bolyp oqylady. Bir-birimen shatastyryp almas úshin belgilerdi tizip, keste jasaımyz. Ol mynadaı:

5 degen belgi a

+ degen belgi d

8 degen belgi e

3 degen belgi g

4 degen belgi h

6 degen belgi i

* degen belgi n

# degen belgi o

( degen belgi r

; degen belgi t

Eń negizgi on áriptiń kilti osynda. Endi qalǵan belgilerdi qalaı anyqtaǵanymdy, tapqanymdy aıtyp jatýdyń qajeti bola qoımas dep oılaımyn. Men sizdi shıfrdyń jalpy qurylysymen tanystyrdym jáne ony sheshýge bolatyndyǵyna ılandyrdym ǵoı deımin. Qaıtalap aıtamyn, áıtse de bul krıptogramma onsha kúrdeli emes, qaradúrsin ǵana. Endi men sizge jazbanyń tolyq tekstin oqyp bereıin. Onyń anyqtalǵan túri mine bylaı: «Saıtannyń oryndyǵyndaǵy epıskoptyń traktırinde jaqsy áınek jıyrma bir gradýs jáne on mınýt soltústik — soltústik-shyǵys jaq negizgi butaq jetinshi shybyq qý bastyń sol kózinen at aǵashtan atqan oqtaı elý fýt».

— Nesi bar,— dedim men,— jumbaq sol jumbaq kúıinde qalǵan. Bul «epıskoptyń traktıri» «qý bas», «saıtannyń oryndyǵy» degen sapyrylysqan sandyraqty kádimgi adamnyń túsinikti tiline qalaı aınaldyrýǵa bolady?

— Onyńyz ras,— dedi Legran,— tirkes bir qaraǵanda áli de bytysyp jatyr. Bul jazbany meniń endi maǵynasyna qaraı rettep jazýyma týra keldi.

— Núktesi men útirin oryn-ornyna qoıýǵa týra keldi deısiz ǵoı.

— Iá, solaı deýge de bolar.

— Sonda ony qalaı jasadyńyz?

— Sheshýin qıyndatý úshin avtor krıptogrammany ádeıi shubyrtyp tizip jazǵan bolý kerek degen oıǵa keldim. Aldyna mundaı maqsat qoıǵan oıynyń órisi shamaly adamdar ádette «shash alam dep bas alady». Tirkestiń maǵynasyna oraı sóz arasy ajyraıtyn tusta ol áripterdi burynǵydan beter syǵylystyra túsedi. Jazbaǵa zer salyp qarańyzshy, siz sondaı bes jer bar ekenin birden kóresiz. Osy sıpatyna qaraı men krıptogrammanyń tirkesin birneshe topqa bóldim.

«Saıtannyń oryndyǵyndaǵy epıskoptyń jaqsy áınek — jıyrma bir gradýs jáne on úsh mınýt soltústik — soltústik shyǵys — shyǵys jaq negizgi butaq jetinshi shybyq — qýraǵan bastyń sol kózinen at — aǵashtan atqan oqtaı elý fýt».

— Núkteler men útirler oryn-ornyna qoıylsa da, maǵynasy onsha aıqyndala qoımapty.

— Alǵashqyda maǵan da solaı bolyp kóringen-di,— dedi Legran,— Sellıvanov aralymen shektes jerde jurtqa «epıskoptyń traktıri» degen atpen áıgili bolyp áldeqandaı bir qurylys joq pa eken dep men basynda kóringen jannyń bárinen surastyrdym. Eshkim eshteńe bilmeıtin bolyp shyqty da, men endi ózimniń izdeý salǵan aımaǵymnyń sheńberin keńeıtip, burynǵydan góri júıeli etip júrgizýge uıǵarǵan sátimde, kútpegen jerden, bir kúni meniń basyma múmkin «epıskoptyń traktıri» degen sózdi araldyń soltústigine taman tórt mıldeı jerde erte zamanda ýsadbasy bolǵan eskiden kele jatqan Bessonovtar áýletimen baılanystyrý kerek shyǵar degen oı sap ete qaldy. Men plantasıaǵa tarttym, sondaǵy negrlerden, solardyń baıyrǵy turǵyndarynan surastyrdym. Kóp suraýdan keıin baryp bir ólmeli kempir «epıskoptyń traktıri» dep atalatyn jerdi biletinin, ony taba alatynyn, biraq onyń eshqandaı traktır de, tipti ashana da emes, bıik jartas ekenin aıtty.

Men kórsetken qyzmeti úshin molyraq aqy tóleýge ýáde berdim, al ol biraz tolqyp turdy da, aqyry ertip barýǵa kelisti Álgi aıtylǵan jerge deıin onsha qınalmaı-aq jettik. Kempirdi qaıtaryp jiberip, ózim aınalany aralap kórýge qaldym. «Traktır» — qat-qabat, úıilgen qoıtastar men jalańash jartastar eken. Oqshaý turǵan bir jartas ózgeden bıik, ári qoldan ornatylǵan qulpy tastaı bolyp kórindi. Men sonyń shyrqaý shyńyna shyqtym da, odan ári ne isterimdi bilmeı ańyryp biraz turdym.

Men solaı oılanyp turǵanymda shyńnyń shyǵys jaq eńisinde, men turǵan tustan shamamen bir mıldeı jerde tildeı tana jaqpar jartas bar ekeni kózime tústi. On segiz dúımdeı ǵana syrtqa shyǵyp turǵan álgi jaqpar tastyń jalpaqtyǵy nebári — bir fýttaı. Onyń artynsha tekshe bar da, onyń ózi kezinde ata-babalarymyzdyń úılerinde bolatyn arqalyǵy jataǵan eski kresloǵa uqsaıdy. «Saıtannyń oryndyǵy» sol ekenin, pergamenttiń qupıa syryn ashqanymdy men birden bile qoıdym.

«Jaqsy áınek» degen sóz tek dúrbi bolýǵa tıis,— óıtkeni teńizshiler «áınek» degen sózdi ádette osy maǵynada qoldanady. Osy aradan dúrbimen qaraý kerek bolatyn, ári qaraǵanda, jan-jaqqa aýytqymaıtyn aldyn-ala belgilengen bir pozısıadan qaraý qajet edi. «Jıyrma bir gradýs jáne on úsh mınýt» degen sózder árıne, dúrbimen qaralatyn baǵytty nusqaıtyn. Bul ashqan jańalyǵym jan dúnıemdi qatty tolqytsa kerek, men dereý úıge baryp dúrbini alyp, «epıskoptyń traktırine» qaıtyp keldim.

«Saıtannyń oryndyǵyna» baryp otyrǵan kezde men buǵan bir qalypta ǵana otyrýǵa bolatynyn ańǵardym. Meniń boljaýym durys bolyp shyqty. Men dúrbini kóterip, kózime tostym. Onyń kólbeý baǵyty belgili — «soltústik — soltústik shyǵys» bolatyn. Demek, «jıyrma bir gradýs jáne on úsh mınýt» kóz ushyndaǵy kókjıektiń bıiktigin belgileıdi. Qaltamdaǵy kompasqa qarap baǵdarlap aldym da, dúrbini shamamen jıyrma bir gradýsqa qoıyp, jasyl japyraǵyn aınaladaǵy ormannan asqaqtata kótergen alyp aǵashtyń butaqtarynyń arasyndaǵy sańylaý, ıaǵnı ashyq jer kózge shalynǵansha ony joǵary súzip qaraı berdim. Ashyq jerdiń orta tusynan áppaq birdeńe kórsem de, alǵashqyda onyń ne ekenin aıqyn aıyra almadym. Dúrbini qaıta dáldep aldym da, qaıta qaradym, sonda baryp qana adamnyń qý basy ekenin kórdim.

Ashqan jańalyǵym kóńilimdi jaılandyryp, men endi jumbaqtyń syry sheshildi dep oıladym. «Basy butaq, jetinshi tarmaq, shyǵys jaq» degenniń, aǵashtaǵy qý basty qaıdan izdeý kerek ekenin nusqaıtyny aıdan anyq boldy, «al qý bastyń sol jaq kóziniń uıasynan at» degen buıryqtyń da bir ǵana syry bar, ol qazynanyń qaıda jatqanyn kórsetedi. Osylaı qý bastyń sol jaq kóziniń uńǵysynan ótkizip alyp, bylaısha aıtqanyn, aǵashtyń dińinen bastap ólsheý kerek bolatyn. Shamasy, qazyna sol jerge kómilgen bolýǵa tıis.

— Keıbir qıalǵa syımaıtyn qısynsyzdyǵy bola tursa da,— dedim men,— aıtqanyńyzdyń bári ádettegideı, artyǵy joq sıaqty. Al, «epıskoptyń traktırinen» shyqqan soń ne istedińiz?

— Aǵashty jaqsylap turyp belgilep alyp, úıge qaıtýǵa uıǵardym. Sóıtip, «saıtannyń oryndyǵynan» turǵan boıda áli aǵash butaqtarynyń arasynda kóringen sańylaý birden joq bop ketti: men keıin, ornymnan turǵan soń izdep qansha álektensem de ony taba almaı qoıdym. Aǵash japyraǵynyń arasyndaǵy bul sańylaý qaraǵan adamǵa (san márte tájirıbe jasap, buǵan ábden kózim jetti) tek bir ǵana tustan — álgi naıza shyńnyń búıirindegi tildeı jaqpar tas oryndyqqa otyrǵan kezde ǵana kórinedi eken. Jumbaqtyń qıyndyǵy da, ony qurastyrýshynyń tapqyrlyǵy da, mine, osynda edi.

«Epıskoptyń traktırine» jasalǵan ekspedısıaǵa Iýpıter ekeýmiz birge bardyq, óıtkeni sońǵy kezde meniń júris-turysymnan ádettegiden tys oǵan birdeńelerdi baıqaǵan soń, ol qyr izimnen qalmaıtyn boldy. Alaıda erteńine esebin taýyp, onyń kózine túspeı tańsáriden turdym da, ózim belgilegen aǵashty izdep taýyp alýǵa tartyp kettim. Shynynda ony men zorǵa degende taýyp aldym. Keshke ábden qaljyrap úıge qaıtyn oralsam, ózińiz bilesiz, Iýpıter meni sabamaq bolyp soıylyn daıyndap otyr eken. Munan keıingi oqıǵalardy aıtpaı-aq qoısam da bolady. Olardy ózińiz de bilesiz.

— Demek, alǵashqyda,— dedim men,— qý bastyń sol kóziniń ornyna qońyzdy oń kózinen ótkizgen Iýpıterdiń shalaǵaılyǵynan qatelestińiz ǵoı deımin.

— Árıne! Ras «atystyń» aýytqýy, ıaǵnı aǵash túbine qaǵylǵan qadanyń aýytqýy eki jarym dúımnen asqan joq, áıtse de, eger qazyna aǵash túbine kómilse, onda bul aýytqý eshteńe etpes edi. Biraq «atys» arqyly aǵash dińinen tartylatyn syzyqtyń baǵyty ǵana belgilenetin. Sondyqtan aǵashtan qashyqtaǵan saıyn aýytqý alshaqtaı beredi de, men odan elý fýt uzaǵanymda — qazyna bir búıirde qalyp qoıdy. Eger sol araǵa qazynanyń kómilgendigine men kámil senbegen bolsam, onda bizdiń eńbegimiz de zaıa keter edi.

— Qý bastyń sol kóziniń úńireıgen uıasynan oq ótkizý jónindegi qısynsyz birdeńeni Kıddtiń oıyna túsirgen de sol qaraqshylardyń jalaýy bolmady ma eken? Qazynany qaraqshylardyń qasiret sepken qaharly emblemasy arqyly qaıtarýda ózindik syr jatqan sıaqty.

— Múmkin sizdiń aıtqanyńyz da jón bolar, biraq menińshe, istiń praktıkalyq máni de onyń poezıalyq qıal jaǵynan kem bolmaǵan tárizdi. «Saıtannyń oryndyǵynan» aǵash butaǵyndaǵy zatty, eger ol zat tek aq bolǵanda ǵana baıqaýǵa bolady. Al bul arada qý bastan qolaıly ne bar? Qý bas jańbyr jaýyp, daýyl soqsa da qaraımaıdy, qaıta qýrap aǵara túsedi...

— Al sizdiń lepirme sózderińiz ben qońyzdy jipke taǵyp alyp aınaldyrǵanyńyzdy qalaı túsinýge bolady? Bul qandaı qaljyń? Men sizdi shynymen esinen aýysqan shyǵar dep oılaǵan edim. Ne sebepten qý bastyń kóziniń uıasynan oq ornyna qońyzdy ótkizýdi uıǵardyńyz?

— Jaraıdy, jasyratyn nesi bar! Esimniń durys emestigi jónindegi sizdiń ısharatyńyz shynymen yzamdy keltirdi de men de ózimshe osyndaı bir qıastyq jasaýǵa uıǵardym. Aldyńda qolymdaǵy jip ushyna baılanǵan qońyzdy álde qalaı aınaldyryp kórdim de, artynan sony osy aǵashtan salbyratsa qaıtedi dep oıladym. Aıtpaqshy, ony oqtyń ornyna qoldaný jónindegi oı maǵan siz qońyzdyń keremet aýyrlyǵyn aıtqannan keıin ǵana keldi.

— Endi bári túsinikti boldy. Taǵy bir suraqqa jaýap berińizshi. Biz shuńqyrdan kórgen adamdardyń súıekteri qaıdan paıda bolǵan?

— Ol jóninde meniń sizden artyq bilerim shamaly. Bul arada shamasy, bir ǵana boljaý jasaýǵa bolatyn sıaqty, onyń ózi de asqan qataldyqtyń kýási bolar. Árıne, Kıdd — eger bul qazynany sol kómgen bolsa, al onyń kómgendigine óz basym kúmándanbaımyn — bul jumysty kómekshisiz isteı almaıdy. Jumys aıaqtalyp, kómekshileri shuńqyrdy kóme bastaǵan kezde, ol basy artyq kýániń qajeti joq dep uıǵarsa kerek. Menińshe, ol úshin, som temirdiń eki-úsh soqqysy jetip jatyr, al áıtpese qansha soqqylasa da qolynda ǵoı, ony kim bilsin!

---