InfoHub Logo

Áýejaıǵa kele jatyp ta, ashshy ishekteı shubatylǵan ıir-qıyr kezektiń sońyn ala jyljy-jyljı ony-munysyn ólshetip, bıletin tirketkende de Aqjamaldyń oıy baıyz tappaı san saqqa júgirip, áldenege alaburtqandaı qobaljýly edi. Esh qaıda barǵysy kelmegendeı bir kúı meńdep, tipti bireýdiń zorlyǵymen shyqqandaı-aq, kóńili ózinen-ózi buzylǵany. Osy tartynshaq minezi-aı! Tapsyrma alǵan boıda jedel jınalyp, júre beretin áriptesteriniń jınaqylyǵy buǵan darymaı- aq qoıdy ǵoı. Túske deıin buıryq alsa, tústen keıin jolǵa shyǵyp ketetin pysyqtar da bar-aý. Al, munyń ne sıqyr baryn kim bilgen, qashanda súıretilip, úıden shyǵýy qıyn! Dál júrer aldynda kúıbiń-kúıbiń tirshiligi bir bitpeıdi. Keıbir kezderi ushar aldynda saldyrap, sharshap-shaldyǵyp, shaqqa jetetin. Ony keterinde eshkim shyǵaryp ta salmaıtyn. Eleýsiz júri beretin. Osy joly da portfelin súıretip, ushýǵa shań qalǵanda áreń úlgerip, jetkeni jańa. Oılap tursa, bul alańdaıtyn tótenshe sebep te joq sıaqty, barlyǵy kóńildegideı óz ornynda, úıde qalatyn jigitteriniń azyq-túlikterin jeterlikteı qamdap, as-sýlaryn pisiretin adamyn qastaryna qaldyryp shyqqan beti. Úıelmeli-súıelmeli eki uly men kúıeýiniń bul bir jaqqa baramyn dese-aq qabaqtary túsip, bas terileri tyrysa qalady.Solardy aldap-sýlap, kerek-jaraqtaryn túgendegenshe, ýaqyt óte shyǵady. Ózderine seneıin dese, úlkeniniń de, kishisiniń de sharýalary bastan asady, únemi qapylyp júrgenderi. Ózi kelgenshe esh nárseden taryqpasyn dep, tipti ózi kelgennen keıin de birer kúnge erkin jeterlikteı tátti-dámdini úıip tógip, toltyryp ketýge tyrysatyny sondyqtan. Joldyń aty — jol, ózi aýyryp-syrqap oralýy múmkin. Búgin de pisisin-pisileı, shıkisin-shıkileı, birshamaǵa jeterlik astaryn qamdan shyqqan beti. Endi nesine alańdaıdy?.. Sonda da bir mazasyzdyq bar. Qazir artynan keńseden bireý izdep kelip, bul saparǵa barmaıtyn boldyń dese ǵoı, myna ári-sári túrine qaraǵanda, bul esh qynjylmastan-aq, qýana-qýana keıin qaıtar ma edi, kim bilsin? Ondaı atty kún qaıda?! Tapsyrmanyń aty — tapsyrma Jazǵy demalystyń kezi, keńsede de adam tapshy, birtalaıy demalysqa qatarynan ketip, shoshaıyp ár bólimde saýsaqpen sanarlyqtaı qyzmetker qalǵan. Keterinde bastyǵynyń shaqyryp alyp: «Arhıv aqtaryp júrip almaı, jumysyńdy tezirek bitirip kelýge tyrys», — degeni taǵy bar. Onsyz da ózine berilgen sanaýly kúnniń bir-ekeýin bılet izdeýmen ótkizip aldy. Óz oıymen tereze jaqtaýyna súıengen Aqjamal ýaqyttyń taıanǵanyn baıqamapty. Habarlaýshynyń: «Almaty-Semeı baǵyty boıynsha ushaqqa otyrǵyzý bastaldy», —degen saqqyldaǵan ashyq daýsynan keıin kóshpen birge esikke qaraı aıańdady. Bular jaıǵasqan soń da ol qurǵyry lezde ushyp ketpeı, bir orynda gýildep, turyp aldy. Osydan ózi de jalyqqandaı bir ýaqytta julqyna qozǵalyp, asfáltpen shoqyraqtap ala jónelgende esine belgili jazýshynyń osy týrasynda: «Ushýǵa jaratylǵan neme júriske joq eken ǵoı», — dep, bir jazǵany túsip edi. Qandaı dál taýyp aıtylǵan? Osylaı shoqyraqtaǵan qalpy birtalaı uzap baryp, jerden kóterile bergen shaqta ol da: «Iá, sát, Alla jolymdy ońǵara gór», — dep, ózine-ózi oń sapar tilep, jumsaq kreslonyń eki jaqtaýyna shyntaǵyn tireı, shalqaıyńqyrap otyrdy.

Ushaq dóńgelegi jerden kóterilisimen-aq munyń kóńilindegi beımaza alańdyq ta, kókiregindegi toptalǵan qobaljý da beıne bireý qolmen alyp tastaǵandaı demde ydyrap, boıy da, oıy da sergip sala bergeni. Áýege kóterilgen ol — jerdegi pendelik myń san tirshiliginen áp-sátte bosap shyǵa kelgendeı... Shúıkelegen júndeı, túıdek-túıdegimen jóńkilgen ań mamyq bulttar arasymen qalyqtap kele jatyp, ózin sonshalyqty tyń sezingeni. Baǵanadan beri mazasyz baladaı eteginen tartqylaǵan tirlik qamyna oıysa bergen beımaza kúıden qulan-taza arylyp, shırap qalǵandaı qanattanyp otyr. «Osy joly bir súbeli dúnıe jazarlyqtaı aıyryqsha jaıǵa tap keletin sıaqty. Jol qıyndyǵyn kórmeı, jeńil baryp, qorjynym jýrnalıske kerek derekterge molynan tolyǵyp, aýyr qaıtsa» degen bir ǵana ózimshil tilekke baǵynǵandaı. Endi baıqap júr, qashanda osylaı eken ǵoı, úıden shyǵýy — aýyr. Al, ushaq jerden bir kóterilip ketken soń-aq, ol da kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń qamytynan demde bosanyp, bara jatqan sharýasyn abyroımen tyndyryp qaıtýdy ǵana oılady. Jol aldyndaǵy mindet úlken. Qashan ushyp ketkenshe mazasyzdanyp bitetini sodan bolý kerek. Jerden kóterilgen soń kóńil kúıi de basqasha túlep sala beretin. Syrtqa shyqqanda ózin jumys babyna baǵyndyryp alatyn shıraq qalpyn qaıta tapqandaı. Ol qazir, bir jaǵy, soǵan qýanady. Qýana otyryp, bóten el, bóten jerden, jańa kezdesýden ishteı júreksingendeı. Qandaı adammen júzdesedi, hat ıesi kim? Qalaı qabyldaıdy, aınalasy qalaı qarsy alady? Kóńili endi kele jatqan sharýasyna qaraı oıysa beredi. Jeke adamnyń taǵdyryna aralasý da bir qıyn is...

«...Shirkin, shytyrmandy oqıǵaǵa tap kelip, aýyz tushyrlyq súbeli dúnıe jazsam ǵoı...» degen ózine ǵana aıan, kóńil túkpirinde bir aıaýly tilegi bar.

Oqyǵan adamnyń ishi-baýyryn sýyryp, alaı-dúleı bir tolqytyp óter oqys jaılar el ishinde az ba? Barlyǵy da ózin izine túsken oqıǵaǵa baılanysty emes pe dep oılaıdy. Sóıtip, bólimimdi bir beleske kóterip tastasam degen pendeshilik qıaly da joq emes. « Oqıtyn túk joq » — dep, qabaǵy kirjıip otyratyn meńgerýshisin esine aldy. Ne der edi sonda? Ne desin, taǵy oılap tabady da. Aýzynan jaqsy sóz shyqpaıtyn onyń qara aǵashtaı qatyp qalǵan qasań minezine úırenetin ýaqyt boldy ǵoı.

Aqjamaldyń ózine bireýdiń syrtynan álgindeı oılaǵany jaısyz áser etti. Kóńil túkpirindegi qupıasyn áshkerelep alǵandaı, eki beti dý etip, ózinen-ózi uıalyp qalǵandaı. Eshkimniń minezine, qylyǵyna, sózine mán bermeı, tek óz isimdi bilýim kerek deıtin ózine-ózi berik qaǵıdadaı qalyptastyrǵan kózqarasynan aýytqyp bara ma qandaı? Ózin kóp nárseden qutqaryp júrgen de osy birtoǵa, ornyqty minezi ekenin ishteı sezetin-di. Keńsede áldeqandaı sóz órbip, kúbir kóbeıip kele jatsa, daýǵa aralasyp, eshkimniń betin jyrtpas úshin bul jedel issaparǵa ketip qalatyn. Qandaı jaǵdaıda shyqsa da onyń ár sapardan áldene izdep shyǵatyny bir ózine ǵana aıan edi. İzdegenin tapty ma, tappady ma, ol arasyn ashyp aıtýǵa batyly barmas. Sirá, tappaǵan sıaqty. Kóńili balapan qustaı talpynyp, úlken armanǵa qol sozǵanymen, qoltyǵy bir sógilip alysqa usha almaǵan sekildi. Qansha qarmanyp, ózin ár nárseden bir synap kórse de, altyn balyqtyń qarmaǵyna ilinetin túri joq. Áıteýir, izdeıdi, tappaıdy. Keı-keıde neni izdeıtininen ózi de jańylyp, aınalasyndaǵyny anyq zerdeleı almaı qalǵandaı. Úmittiń názik jibi qolynan sýsyp shyǵyp bara jatqandaı áserde qalyp, kókiregin shym-shym shymyrlatqan ókinish bılep otyrar edi keıde. Ony shyndap tyǵyryqqa tireıtin de osy nárse edi... Ýaqytpen ózektes órilgen ómirsheń nárse jazsam deıdi... Shyqpaıdy, jaza almaıdy...

Ýnıversıtette ózimen qatar oqyǵan, qatar shyqqan jigitterdiń kóshi birtalaı uzap ketkendeı. Aldy búginde kópke tanymal, bedeldi-bedeldi syılyqtyń ıesi atanyp, aıdarynan jel esip júrgenderi az emes. Al, bul — áli qatardaǵy, bar bolǵany bir basylymnyń qyzmetkeri ǵana. Qanshama adam taǵdyryna aralasyp, maqala jazdy, jábir kórgenderge arasha turdy, qanshamasyna sóz kómegin jasady: páter alýǵa, jumysqa turýǵa degen sıaqty nársege az aralasty ma, qyl aıaǵy joǵalǵan týystarymen tabysýlaryna dáneker bolǵan da kezderi az ba?.. Osynyń bárin qanaǵat tutaıyn dese de, zamandastarynyń qarymymen salystyrǵanda túk te emes sekildi. Kúndelikti jazylyp jatqan, bireý oqyp, bireý oqymaıtyn kóp maqalanyń biri bolyp shyǵatyn da, eleýsiz qalatyn. Keıbireýi kezinde bir-eki ret aýyzǵa ilinip aıtylsa, aıtylady, qaısybiriniń kúndelikti baspasózdiń qym-ǵýyt tirshiliginde elenbeı, óte shyǵatyn tustary da az emes. Kimge baryp: «Meniń maqalamdy oqydyń ba?» dersiń?..

Keıingi kezderi hat tekserýge shyqqan saıyn osy bir ári-sári kúıdi basynan keshetin bolyp júr. Shaǵym hatpen alǵash tanysqanda tilge tıek eterlik dáni bardaı, eger sál qaýzasań —osynyń astarynan buǵynyp jatqan tyń taqyryp shyǵatyndaı kórinetin. Kóńiline úmit uıalaǵan soń, qulshyna qolǵa alatyn. Al, baryp, shuqıyp surastyra bastaǵannan-aq, usaq-túıek birdeńege aınalyp, álgi qomaqty dep úmittenip barǵan nársesi qojyrap, ary ketse, aǵaıynnyń arazdyǵynan aspaı qalatynyn qaıtersiń?! Aqjamal sondaı kezde aldanǵan úmiti men bosqa ketken ýaqytyna ishi ýdaı ashyp, bir túrli qorlanǵandaı kúı keshetin bolyp júr. Óziniń ónimsiz isti, bolymsyz áreketti qýalap júrgendeı kórinip ketken tirshiligine kóńili tolmaı, jasyp-aq qalatyn. Endi esh nárse jazbaımyn, aqy berseń de hat tekserýge shyqpaımyn, qurysynshy bári, reti kelse, tynysh jumysqa aýysyp ketý kerek shyǵar dep, talaı oqtalǵan. Arada biraz ýaqyt ótken soń ózinen-ózi mazasyzdanyp, bir nársesin joǵaltqandaı túrtinshektenip, redaksıaǵa aǵylyp kelip jatatyn býma-býma hattardy aqtaryp, sapyryp oqyp, beımaza kúıge túsetin. Kúnine papka-papka hat oqyp, keıbireýlerine qosymsha suraý jiberip, áldenelerdi anyqtatyp, tolyqtyryp, hat jazysyp, sharq uratyn. Ári-beri aqtaryp otyryp, ishinen «Osydan bir nárse shyǵady-aý» degenderin iriktep alatyn.

«Ol hat aqtardy degenshe, áldene jazýǵa oqtaldy deseńshi», — dep áriptes qurbylary syrttaı kúletin. Mine, taǵy jol ústinde. Bul sapary qandaı syı tartaryn kim bilgen?..

Ilúmınatordan qaraǵan ol jer bederiniń aıqyn kórine bastaǵanynan qonýǵa bet alǵandaryn shamalady. Bıikten qaraǵanda jartasty taý silemderi, onyń etegin ala qolmen qoıǵandaı, taqta-taqta sharshylanyp jatqan egistik alqap, áldeneden úrkip, údere kóshkendeı, ár-ár jerdegi úıirilgen úıir-úıir, shoq-shoq toǵaı — bári, alaqandaǵydaı saırap jatyr. Byltyrǵy eginniń orny — sary ańyzdaq pen bıylǵy kók egisi tekshe-tekshe qıyqtaı birinen keıin biri alma kezek aýysyp kelip otyrǵan soń ba, jer bederin úlken quraq kórpege uqsatady da turady. Jaryqtyń, bul jerdiń keńdigin jol júrgende biledi ekensiń. Ushy-qıyry joq jatqan tutas keńistik, áli ushyp keledi, áli ushyp keledi. Reprodýktordan shalqı bir áýen estilip, baýrap áketip barady. Bul qandaı án edi? Á, ǵaryshkerler atynan aıtylatyn jer týraly án edi ǵoı. Iá, ıá sol án. Kókte júrgende esik aldynyń kók quraǵyna deıin án bolyp óriledi eken. Ne nárseniń de qadirin alystaǵanda sezinetinin ı osy án baıqatar. Kúnde kórip, taptap júrgen, mán de bermeıtin kók shóp ekesh, kók shópke deıin jyraq shyqqanda bir kórýge yntyzar saǵynyshqa aınalǵan-aý! Onyń kókiregi de beımálim saǵynyshqa tolǵandaı syrqyraıdy. Neni ańsaı kútetini ózine de jumbaq. Álde úmit, álde úreı, álde ókinish, álde arman túsiniksiz bir kúı taǵy qobaljyta bastady. Búgin kóńil kúıiniń myń qubylǵanyna tań qalyp keledi. Qansha oılamaıyn dese de, oqtyn-oqtyn,qurǵyr, esine joldasy ekeýiniń jol júrer aldynda sóz arasynda jeńil qaqtyǵysqany túse beredi.

Aqjamal shaı ústinde ketip bara jatqan jumysynyń jaı japsaryn aıtyp edi, joldasy:

Dál osy úshin at sabyltyp barý kerek pe edi?! — dep, shyrt ete qalǵany.

Qalaısha sonda? Senińshe, bul aradan eshqandaı mán-maǵyna kórinip turǵan joq pa?

Árıne, kóńil bólýge turmaıdy dep otyrǵanym joq, jergilikti jerge shara qoldanýǵa jibere salatyn nárse emes pe degenim ǵoı.

Aqjamal kúlgen de qoıǵan. Qaljyńǵa súıep:

Sen bizdiń keńseniń ishki sharýasyna aralaspa, — dep, sóz aıaǵyn bitire salǵysy kelgen. Áńgime basqa arnada órister dep tipten oılamaǵan.

O, o! Odan aýlaqpyn. Únemi daý-shar týraly daýly maqala jazýdan jalyqpaıdy ekensiń...

Máseleniń jazylar-jazylmasy áli belgisiz. Degenmen kómek surap shyrqyrap otyrǵan soń, hat artyndaǵy adamǵa járdem berý kerek emes pe?

Abstraktnyı gýmanızm!

Aqjamalǵa úndemeı qoıa salý kerek pe edi, biraq shydaı almaı, qyzynyp ketip:

Qaı jerinen dereksizdik pen jasandylyq kórip tursyń? Naqty adamǵa tyǵyryqqa tirelgende qol ushyn berip, shyrǵalańnan alyp shyǵýdan artyń qandaı aıqyn maqsat bolýy múmkin? — dep, shyr-pyr bolsyn kelip.

Bir adamǵa jasalǵan jaqsylyǵyńnan esh nárse ózgermeıdi, eger onyń ortasy sondaı bolsa... Qoǵamyń sondaı bolsa... Jalpy alyp otyrǵan taqyrybyń usaq, aıasy tar...

?!

Ol da óziniń artyq ketkenin sezse kerek, jaıma shýaqtatyp jatyr:

Já-já, jolǵa shyǵar aldynda aıtyspaıyq, esen-saý baryp kel.

Osy áńgimeden keıin-aq Aqjamaldyń kóńil-kúıi nildeı buzylyp júre bergeni. İshteı oılanyp-tolǵanyp, ábden pisirip, endi oryndalýǵa qalǵan dúnıesine bireý kúmánmen qarasa, qaraǵan emes-aý, tipti joqqa shyǵaryp otyrsa, oıy qalaı aıran-asyr bolmasyn! Sóz tórkini júrek túkpirindegi ózine de kúmándi kórinetin keseldi túıinge kelip soǵar dep oılamaǵan. Aıaýsyz soqqy alǵandaı. Búkil keýdesi syrqyraı, kókireginen úskirik jel soqqandaı ýildep qoıa bergeni. Boıynda eshqandaı kúsh-qýat bolmaǵandaı, otyrǵan ornynan tura alsashy. Búginge deıin isterinde, keleshekten kútken jaqsy úmitinde esh maǵyna qalmaǵandaı. «Iapyrym-aı, taǵy múlt ketkenim be?» dep oılady bar bolǵany. Osylaı deýin dese de, ol ózine qaırat berip, bar kúsh-jigerin jınap, úıden kúlip shyǵýǵa tyrysty. Dál qazir oǵan ózin quptaǵan, «qolǵa alǵan isińdi aıaǵyna deıin shyǵar, ózińdi-óziń jeń, osy da qıynshylyq bolyp pa, soǵan da jası ma eken?» degendeı qaırat berer, bir aýyz jyly sóz jetispeı, kóńili basylyp, júdeý tartyp shyqqan edi. Oı túbinen «Ózińe-óziń senimińdi joǵaltpasań bolǵany da. Basqanyń sózin qaıtesiń? Al, senimińdi joǵaltsań, baǵytyńnan adasqanyń» degendeı de sáýle ushqyny sónip-janyp, sónip-janyp, alystan qylań bergendeı elegizitedi. Kóńiline sol demeý. Joldasynyń sózin kóńiline alyp, burq-sarq ashýǵa berilip, baıbalam salýdan, qudaı bergen mineziniń arqasy shyǵar, aýlaq edi. Onyń bar uqqany — joldasynyń sóziniń jany bar shyǵar, tipti sonyń aıtqany ras ta bolýy múmkin. Tek, sony bul uqpaı, jazatyn taqyrybyn taba almaı, ár nárseni bir túrtip, dalbasalap júr me eken?.. Aqjamal osydan qorqady ǵoı...

Qazir myna tutas keńistikke, shókken túıedeı sulq jatqan, bolmysynan mańǵaz taýlarǵa, kókke umtylǵan tik jartasty aıbarly shyńdarǵa qarap otyryp, tabıǵattyń máńgiligin, qanshama adamdar kerýeni osy jolmen júrip ótkenin, áli qanshama urpaq aýysaryn oılady. Olardy qandaı jaılar tolǵantty? Qandaı tilekpen týyp, ne tyndyrdy, neni kúıttedi eken? Ol osyny topshylaǵanda óziniń pendeshilik oılarynan qysylǵandaı. Bolmashy nársege sonshalyq mán berip, kúrt túsetin kúırek minezine, kidiligine renjidi. Qýanyp kirer úıi,quldyrańdap aldynan shyǵar balalary,qulshynyp barar jumysy bar — osylar bir áıeldiń basyna az ba? Ýaıymy — birde olaı, birde bylaı shyǵyp jatatyn, ne ortaımaıtyn, ne taýsylmaıtyn bólimniń sharýasy bolsa, onyń da bir jóni tabylar... Ol osy oıǵa toqtap, kóńilin bekitkendeı. Ózin sendirgendeı.

... Aqjamaldyń oblys ortalyǵynda birer saǵat aıaldap, búgin aýdanǵa ushyp ketermin degen dolbary aıaq astynan ózgerdi. Ol munyń kóńili ǵana eken. Bul barmaqshy bolyp kele jatqan aýdanǵa Asýda qalyń tuman turǵandyqtan eki kúnnen beri ushaq ushpaq túgili, avtobýs júrmegen kórinedi. Biletinderdiń aıtýyna qaraǵanda, óliara ýaqyty, tuman aptalap aıyqpaýy ǵajap emes. «Ne isteý kerek?» Bul — oılamaǵan nársesi edi. «N-da, jaǵdaıyń ábden oqsady, — dedi ózine-ózi mysqylmen. — Úıden kóńilsiz shyǵyp edim, osyǵan kóringen ǵoı». Daǵdaryp biraz otyrdy. Dál osyndaı sátte jigit bolsa, ne ister edi dep oılady taǵy. Iá, jigitter ne ister edi?! Asyqpaı-aptyqpaı qonaq úıge ornalasyp, kún bolsa — kún, apta bolsa — apta, ushaqtyń ushýyn tosyp jatar ma edi? Qaladan birge oqyǵan eski dostaryn, buryn-sońdy kelip-ketip júrgendegi júztanys jańa tanystaryn izdep, qydyryp, arqa-moıyndary bosap, bir jetisip qalatyn shyǵar. Óıtip júrýge munyń ýaqyty qaıda? İzdese munyń da tolyp jatqan tanysy tabylar-aý. Kimder bar edi? Ol kóńilge alǵandaryn oısha sholyp shyqty. Biraq eshkimmen habarlasqysy kelmedi. Oılap-oılap, baratyn jaǵynyń qasyndaǵy kórshi jatqan Kóktal aýdanyna júre bermekke bekindi. Qol qýsyryp, qarap otyrǵannan góri, bul da jón shyǵar. Oraıy kelip, bılet te tabyla ketti. Oblys ortalyǵynan baratyn jerine deıin bes júz shaqyrymnan assa, al Kóktalǵa bir jetse, eki júz shaqyrymnyń ústindegi eki aýdannyń arasyna el ishi jaıaý tastamasyna ishteı sengen. Osylaısha, taıaý arada kórermin-aý degen oı qaperinde joq; Kóktaldyń tórine sol kúni ińirde bir-aq shyqqany. Qonaq úıge ornalasyp, tańnyń atýyn kútpek...

Barǵan jerinde úırengenshe uıyqtaı almaıtyn eski ádeti bar. Árbir dybysqa eleńdep, mazasy bolmady. Jurt aıaǵy basylǵan soń uıyqtap ketetin shyǵarmyn dep edi, qarańǵyda buryshtan- buryshqa áldene erbeńdep júgirgendeı, sybyrlasqandaı, kózin jumsa boldy —buǵan tarpa bas salatyndaı, denesi titirkenip, jata almady. «Bul bólmege kópten eshkim qonbaǵan-aý shamasy» dep oılady. Ol kóńilin bólý úshin ár nárseni bir esine alyp áýre, oıy da pyshyrap, basy birikpeıdi. Álginde qalada qalsa ǵoı, quryǵanda qonaq úıi durys bolar ma edi? Mynadaı kútimsizdeý kóne bólmede kóz ile almaı, dóńbekship qınalmas pa edi?

Álginde qalada qalsa... Bir túrli, oıy kúmiljidi. Iá, álginde qalada qalsa ne bolar edi? Bálkim Bolatpen habarlasý kerek pe edi? Mashına aldy degen. Habarlassa, áýejaıdyń basynan alyp keteri sózsiz ǵoı. Qalanyń kórikti jerlerin aralatar, táýir degen qonaq úıine ornalastyryp, keshke bir top joldastarynyń basyn qosyp, qonaqqa da shaqyrym jiberer. Elgezek jigit qoı, bul neshe kún usha almaı jatsa, sonsha kún kúter edi de, biraq... Biraq, ol kórsetken qurmetin júrgen jerinde jurtqa dabyrlap: «Almatydan álgi ózimizdiń birge oqyǵan pálen degen dosymyzdyń kelinshegi kelip qalypty» — dep jeldeı esip, munyń kúıeýiniń qyzmetin, atyn, bedelin alǵa tartyp, maqtanyp otyrar edi. Aqjamal osydan qashty ǵoı. Joldasynyń atyn paıdalanǵandaı, jurt sonym, bedelin syılap jatqandaı, ózin sonyń kóleńkesinde kún kórip júrgendeı dármensizdikti, qolaısyzdyqty seziner. Bireýdiń atyn aıtyp, bireý maqtaný úshin munyń eki arada otyrar ne jóni bar? Odan da eleýsiz, ózimen-ózi júrgenge ne jetsin? Ári jumystaǵy jurtty artyń ábigerge salýǵa qaqysy da joq qoı... Bireýdi artyń mazalaǵandy jany súımeıdi. Bul da bir qudaıyń bergen minezi shyǵar. Bireýlerdi aǵalap-jaǵalap, ishi-baýyryna kirip, bermesin alyp, ishpesin iship, maıǵa salǵan ystyń qasyqtaı lypyp turǵan juǵymdylyǵy taǵy joq. Áldekimderge jaǵyný úshin tilin bezep, oıdan-qyrdan jıǵan jeti atasynan bermen jipke tizip, madaqtap, jerine, shóbine, ıtine deıin ótirik maqtap, kólgirsý qolynan tipti kelmeıdi. Tym bolmaǵanda, bireýdiń dittegen jerin dál basyp, ósek aıtý da ádetinde joq. Qurbylary syrtynan «Áı, sony qoıshy, tym bolmasa áıelge uqsap, aýyz tushyrlyq ósek aıtýdy bilmeıtin jumysbasty bolǵan sorlyny, onyń da bizden asyp ketken jeri shamaly» deıtinge uqsaıdy. O, Toba-aı! Bar mini — jaǵyna almaıtyny men ósek aıtpaıtyny bolsa, onda sóz joq qoı...

Elegize bergen soń turyp otyrdy. Japadan jalǵyz túp ortasynda otyrý da ish pystyratyn is eken. Saǵat tili jyljymaıdy. Kıinip, kezekshi áıeldiń qasyna keldi. Uıyqtaı almaǵanyn aıtyp, áńgimelesip, ýaqyt ótkizbek.

E, jornalıspin de, Aqqystaýǵa ketip baramyn de. Durys! Aqyry uıyqtaı almasań, shaı iship otyryp áńgimeleseıik, — dep, tońyp otyrǵan toqymasyn tastaı salyp, Aqjamaldyń quptaýyn tospaı-aq, toq sháýgimge qol soza berdi. — Men de tún balasynda uıyqtaı almaımyn. Sosyn ǵoı osy jumysqa shyqqanym.

Kezekshi áıeldiń bir ýaq sóılesetin eshkim bolmaı, ishi sózge tolyp qalǵandaı, Aqjamal kelip, «izdegenge - suraǵan» degendeı, sózdiń tıegi aǵytylyp ketip, shaı qaınaǵansha-aq birtalaı áńgime aıtyp tastady. Ara-arasynda: «Tap myna meniń ómir-tarıhymdy kitapqa jazsa bar ǵoı, pálenbaı tom bolar edi, shirkin! Biz ne kórmedik?!» — dep qoıady. El adamynyń ańqyldaq minezi-aı!

Álgi meniń qurdasym aman ba eken? — Aqjamaldyń uqpaǵanyna rıza bolyp, ózi biraz kúlip aldy. Aqjamal endi baıqady, kúlgen kezde ajarlanyp, áldeqaıda jas kórinedi eken. Ol kúlkisin tyıyp, belgili jazýshynyń atyn atady.

Bizdiń qurdas qoı. Mektepte birge oqydyq. Ony dardaı jazýshy bolar dep kim oılaǵan? Sólbireıip júrýshi edi, — dep, esine áldene túskendeı, taǵy kúldi.

Kelgen saıyn ózine de aıtamyn, ala qaǵazdy shımaılap, sen de kisi boldyń-aý?! Meni qashan kitapqa shyǵarasyń? — dep. Kitaptaryń áne, dúkende tyshqan kemirip ótpeı jatyr, meni jazsań ǵoı, túp-túgel ótip keter edi, — deımin ǵoı baıaǵy kóńilmen. «Áı, osy seniń tentek mineziń-aı!» — dep keńkildep, İrik-irik etip kúle beredi. Óziniń eki jastyń birine kelmeı, shashy jıdip túsip qalypty?..

Siz de qatty qaljyńdaıdy ekensiz, kúlmegende qaıtsin? Al kelinshegin men tanymaıdy ekenmin...

Qaljyń emes, shynym... Qıan shetke óziń ne izdep bara jatyrsyń? Bir qyz balanyń aryzy boıynsha?..

Eı, apaı-aı, aryz bolǵan soń, qaı bir jaqsylyq deısiz?

Aryzdanǵandardyń báriniń aryzyn tekseresińder me?

Árıne, joq. Shyn qıanat kórip otyrǵandarǵa kómekteskimiz keledi.

Ol qyzǵa ne bolypty?

«Qyz joly — jińishke» degen sóz bara emes pe?

«Qyzǵa qyryq úıden tyıý, qala berdi qara quldan tyıý» dep beker aıtylmaǵan sóz ǵoı.

Qyzǵa syn da kóp, taǵylar min de kóp...

Áıel júgi qashan jeńil bolyp edi?..

Meni de osy ǵoı jolǵa alyp shyqqan... Jas qyzdyń on ekide bir gúli ashylmaı, áldekimderden qıanat kórip otyrǵan jaıy bar kórinedi...

Tú-ý, qaraǵym-aı, kele jatqanyń da bir kirpıaz sharýa eken. El ishi bolǵan soń, ártúrli jaǵdaı bolmaı turmaıdy Ondaı beıbastyqtardy sottap jatpaýshy ma edi?

Solaı bolmaǵan soń da jylap, kómektesýimizdi suraıdy ǵoı...

E-e, solaı de. Baıqaımysyń, zaman túzelip, ne kıem, ne ishem demeıtin ýaqytta, el arasynda osyndaılar jıi ushyrasatyn boldy ǵoı. Mynaý, televızor degeniń de nebir páleni kórsetip jatqany. Balalardy ábden buzyp barady...

Onyńyz ras...

Bizdiń jas kezimizde mundaı zorlyq-zombylyq, tóbeles degender anda-sanda bir estilmese, kórmeýshi edik. Ol bir jaısań kezeń eken-aý!

Onyńyz ras bolsa, ras ta shyǵar. Áıteýir, qazir bizge túsip jatatyn aryz-shaǵymda qısap joq...

Sonyń bárin tekseresińder me?

Árıne, bárin emes. Ádiletsizdik kórip otyr-aý degenderin tekseremiz, teksertemiz...

E, e, astanada turamyn degeniń bolmasa, seniń kúniń de kún emes eken ǵoı, jurttyń aryzyn baqqan...

Nanymyzdy adal jeıik dep júrgenimiz de...

Keıde pále qyzdardyń ózderinen de shyǵady.

Kim bilsin?

«Zorlady-zombylady» dep jala jaýyp, pul óndirip alatyndar da bar eken...

Ne bolǵanda da bara kórermiz...

«Ne kórmegen» apasynyń áńgimesine de, shaıyna da qanyp túnniń bir ýaǵyna deıin otyrǵan soń, Aqjamal erteń taǵy jol júrerin oılap, rahmetin aıtyp, kóz shyrymyn alýǵa ketti Jaryqty sóndirmeı, jaǵyp qoıyp qısaıyp edi, tań aldynda qalǵyp ketipti...

Tańerteń erte oıanǵan Aqjamal jumysyn baratyn aýdanymen telefonmen habarlasýdan bastady. Obaly ne kerek aýdandy tez alyp bere qoıǵany. İzdegen adamdarynyń bári ornynda eken, jaǵdaıyn aıtyp túsindirýde: jas adamnyń basyna túsken zobalańǵa qatysty aryzben kele jatqanyn olarǵa qaraı ushaq ushpaı jatqan soń Kóktalǵa jetip alǵanyn búgin solarǵa qaraı shyqqysy keletinin, soǵan kóliktiń reti qalaı bolaryn sary maıdan qyl sýyrǵandaı, sýyrtpaqtap aıtyp shyqty. Trýbkanyń ar jaǵyndaǵy adamnyń munyń Kóktalda nege otyrǵanyna, kelgen sharýasyna pálendeı mán berip turǵany kórinbeıdi.

Aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan shóp bolmaı tur bıyl, — dedi.

Sharýashylyqtyń qaýyrt kezi. Sizge jibere qoıatyndaı «keńsede de basy artyq adam bolmaı tur, — dedi.

Basshylardyń bári oblystan kelgen ákimmen el aralap ketip edi, — dedi.

Almatydan jazýshylar kelemiz dep habarlaǵan soń, aıaq artar jalǵyz kólikti jańa Aıagózge, temirjol stansasyna jiberip qoıyp edik, — dedi.

Qap, siz de poıyzben kelmegen ekensiz, — dedi.

Tap osy arada joldasynyń sózi esine túsip, kóńili shym ete qaldy.

Bosqa júrgen júris bolmasa, naǵylsyn...

Ýaqyttan utamyn ba dep ushaqpen shyqqandyǵym edi ǵoı bul, — dedi Aqjamal jaı-japsaryn túsindirip. Endigi sózden pátýáli esh nárse shyqpasyn sezdi. Onyń ústine poıyz degen kólikpen júre almaıtynyn qalaı aıtsyn? — Qaısysymen kelgende aýdanǵa jaqyn túserin kim bilgen?!

Siz sol arada kútińiz. Kele jatqanyńyz qaı jer dep edińiz? «Amangeldi» me? Men solarǵa telefon soǵarmyn. Ózderi baryp alyp keter. — Telefon trýbkasyn ornyna qoıǵan qalpy Aqjamal oıy oıpyl-toıpyl, turdy da qaldy. Oǵan trýbkanyń ar jaǵyndaǵy adamnyń munyń ne bir dárejesi úlken bastyq emes, ne aıtýly jazýshy emes, aryz tekserip júrgen jaı jýrnalıs ekenine, tipti poıyzben kelmegenine ókingeni batty. «Endi qalaı dep oılap ediń? — dedi ózine-ózi. — Apataı, kelgeniń qandaı jaqsy boldy, sizdi ǵana kútip otyr edik dep, naǵashysy kelgendeı, mine — kóligińiz, mine — izdegen adamyńyz dep, aldymnan júgire shyǵar dep pe ediń? Bul basy shyǵar, áli qansha quqaı kórerińdi kim bilsin? «Amangeldi» bolsa, «Amangeldi» bolsyn, men de týra solardyń ózderine shyǵaıyn. Óz qamymdy ózim oılaıyn». Aqjamal telefonnyı; ar jaǵyndaǵy kózge kórinbeıtin, aýyzdarynan tek «ne otvechaettan» basqa sóz shyqpaıtyn komýtator qyzdarmen uzaq daýlasyp, «Amangeldiniń»keńsesinen óldim-taldym degende túske qaraı bir adamdy zorǵa aldy-aý.

Iá, ıá, aýdannan telefon soǵyp siz týraly aıtyp edi. Kimniń aryzymen deısiz? Áıteýir iship qoıǵan, jep qoıǵan emes qoı? Onda bopty. Aryz ıeleri ornynda bolý kerek. Úshinshi bólimshede turady. Biraz jer. Jańa sol bólimsheniń bastyǵyn taýyp alyp, tapsyrma bergenmin. Ázir kete qoıǵan joq shyǵar, taǵy suraıynshy. — Áreń-áreń estilip turǵan qyryldaq ún joǵalyp ketti.

Al-lo, al-lo! Estip tursyz ba, bólimshe bastyǵy brıgadırge aıtyp jiberdim deıdi. Óziniń osynda, ortalyqta bir sharýalary bar ma qalaı...

Brıgadırge aıtyp jiberdim deıdi me?

Aýdan bizge, biz bólimge habarladyq. Endi kólik taýyp jiberý — solardyń jumysy. Aıtý bizge paryz edi, aıttyq. Bastyǵy brıgadırine tapsyrypty ǵoı. Sol bir senimdi adam jiberer, kútińiz. Bizde tártip solaı.

Durys eken, tártipterińizdiń solaı bolǵany.

A kak je?!

Aqjamal sol tosqannan «Amangeldiden» keletin kólikti keshke deıin tossyn. Mashına gúrili estilse-aq esikke eleńdeýmen kúndi batyrdy. Mundaıyn bilgende osy aradan kólik izdestirý kerek pe edi dep oılady. Eshkimge jalynbaı-aq júre beretin, eki aýdannyń arasyna avtobýstyń júrmeı qalǵanyn aıtpaısyń ba?

Túngi kezekshi áıel qaıta jumysqa kelgende Aqjamal maǵynasyz kútýden ábden jalyǵyp, sharshap, esik aldynda teńselip júrgen. Teńselip júrip, oıy nebir qıyrlardy sharlaı qaıtatyn. Babalarymyz kezinde ǵoı bul dalanyń o qıyry men bu qıyryna atpen, atanmen qatynady. Sonda solardy qanshama ýaqyttary jolǵa ketken deseńshi! Qaıran, babalary! Bulardyń mine, qarǵa adym jerge jete almaı, pushaıman bolyp otyrǵan túrlerin kórse, kúler me edi, jylar ma edi? Urpaqtarynyń maıdalanǵanyna, dármensizdigine jylaıtyn shyǵar, shamasy. Al, bul jylasa, áıeldigine jalaıdy da...

Iapyr-aı, áli kete almaı otyrsyz ba?

Kórip tursyz ǵoı.

Áı, qaraǵym-aı, jer jaǵdaıyn jaqsy bilmegeniń ǵoı. Áıtpese, aýyldan myna shyǵysqa qaraı ketetin tas jolǵa shyqsań, eki mashınanyń biri Aqqystaýǵa baratyn edi ǵoı.

Kez-kelgen kólikke qol kóterip, ilese ketetin jigitterdi ózim de kúndep otyrmyn osy otyrǵanda. Oǵan bizdiń júregimiz daýalamady.

Onyń da ras eken ǵoı.

Áıteýir, kelip qalǵan soń, osyny da bir kórelik dep otyrmyz. Budan keıin Kóktalǵa kelip, jaǵamyz jaılaý bop jatatyn kún bola ma, bolmaı ma?..

Tura tur, tura tur. Bir amalyn tabaıyq. El bolyp, jurt bolyp sizdi kúni boıy qańtaryp qoıǵanymyz uıat ta... — «Ne kórmegen» apasy telefonǵa jarmasqanda Aqjamal odan bir nátıjeli is shyǵaryna pálendeı sene qoımaǵanmen, qasyna tize búkti. Bireý sen úshin áldekimnen kólik surap, áldekimdermen qaradaı urysyp, shyr-pyr bolyp jatqanda shyǵyp ketýdiń taǵy retin tappady.

Arada shaı qaınatym ýaqyt ótkende «ne kórmegen» apasy taýyp bergen benzın tasıtyn mashınanyń kabınasyna otyryp, kólik tańdar jaıy joq, jolǵa shyǵyp ketken edi. Ol endi aýdanǵa da, keńshar ortalyǵyna da soqpaı birden úshinshi bólimshedegi hat ıesine tike bara berýge oqtalǵan. Mashınaǵa jer alys pa, el orynǵa otyrmaı-aq jetip barǵan. Jetýin jetkenimen, kelýin kelgenimen kesh qalypty: hat ıesiniń osydan eki kún buryn kenetten qazaǵa ushyraǵanyn estidi. Ókinip-aq qaldy. Osyndaı da bolady eken-aý! Tekserýge adam kelip, kómektesýlerin qıyla surap, dúrkin-dúrkin hat jazyp, úmitpen kún keship júrgen beıkúná qyzdyń shydamynyń shegi úzilip, aıaq astynan kóz jumǵany jumbaq bop, bul qaıran! Qaıran qalmasyna sharasy bolmady. Buǵan deıin ol qansha el aralap júrse de mundaı jaǵdaıǵa kezdespegen-tin. Bálkim, osynyń astarynda bul zerdeleı almaı otyrǵan syr ushyǵy jatyr ma? Bálkim, et pen súıekten emes, joǵary kerneýli toqtaı shytyrlaǵan júıke men lapyldaǵan sezimnen turatyn ot-beıne erte janyp ketti me? Álde, pálsapashylar kóp aıtatyn, ár kezdeısoqtyń óz zańdylyǵy bar degendeı, onyń qysqa ǵumyry osylaı aıaqtalýǵa tıis pe edi?.. Al, myqty bolsań sheshýin taýyp kór?!

Aqjamal qyzdyń ustaǵan zattaryn, birtalaı qaǵazdaryn, jınaǵan sýretterin, álbomyn aqtaryp otyryp, osydan jıyrma shaqty kún buryn onyń hatyna óziniń jibergen jaýabyn taýyp aldy. «Tekserýge adam baryp qalar, shyda, ózińdi óziń usta! Qyz bolyp týǵan soń, áýeli kerek nárse — tózimdilik.Ýaqyt ótedi, barlyǵy umytylady, tózimińmen jeńip shaǵasyń...» degen sıaqty birtalaı jyly sózder jazǵany esinde. Hatty alyp ketkisi keldi. Ashyp qarap edi, hattyń aıaq jaǵynda zerdeı tógilgen ádemi jazýmen: «Aqyl aıtqam qashanda ońaı» degen bir aýyz ashshy mysqyl qolmen jazylypty. Sony oqyǵanda oqys selk etti. Denesin muzdaı temir qaryp túskendeı, tabanynan tisine deıin, ón boıynan zyrq etip sýyń tolqyn júgirip ótkendeı. Onyń mańdaıynan muzdaı tor bolyp burq etpesi bar ma... Demek, munyń aıtqan jyly sezin qajetsinbegen. Aıtqanyn qajetsinbegen adam kelgenin de kereksinbegen ǵoı. Sonda bul qyz redaksıadan qandaı járdem kútti eken? Bálkim, jaıbasarlyǵynan ózi keshigip kelip otyr ma? Bulaı bolaryn kim bilgen? Qyzdyń qazasyna kinálideı-aq, bir túrli ózin jaısyz sezingeni. Beker aralasty-aý, osy bir shyrǵalańdy taǵdyrǵa... Taǵy joldasynyń sózi esine tústi, aıtqany ras bolaıyn dedi. Kelmeı-aq qoıýy kerek eken.

Aqjamal kelgeli qasynan aınalsoqtap, shyǵa almaı júrgen osy úıdiń kishi qyzy bir ońasha qalǵanda: «Tátem keıip meni surap áldekimder kelse, ber dep, tyqqyzyp qoıyp edi», — dep, qalyńdaý kók dápterdi qolyna ustatty. Kúndelik eken. Ol kúndelikti qolyna alǵanda-aq boıynyń jeńildep sala bergenin sezdi. Kóńil túkpirindegi — «osy qyzdyń taǵdyrynyń bulaı sheshilýine meniń keshikkenimniń kesiri joq pa?» degendeı sansyz qaýpin seıiltkendeı-di. Ol izdegen joǵyn endi tapqandaı, «Sýǵa ketken — tal qarmaıdynyń» kebimen dápterge jarmasty. Asyqpaı, uzaq oqydy, zerttedi, zerdeledi. Úı-ishimen jete tanysty. Birtalaı adamdarmen áńgimelesip, biraz syrǵa qanǵandaı. Kóńilinde «Qap, anamen sóılespedim-aý, qap, mynamen sóılespedim-aý» degen, umyt qalǵan saýaldary joq sıaqty. Endi suraqtarym túgesildi degende kók dápterdi arqalap jolǵa shyqty...

Neshe kún aspany qaısy, jeri qaısy, ekeýiniń ara jigi kókjıegi qaısy, ajyratyp bolmas qalyń boz ala tuman seıilip, zańǵar kókten kún kúlip, tóńirek jaıdarylana qalypty. Aspan da ornynda, jer de ornynda, buldyrap kókjıekte kók munar saǵym oınaıdy. Aqqystaý áýejaıy de ashylyp, Semeıden ushaq kele jatyr dep habarlaǵan. Aqjamal sol ushaqpen keri ushpaqshy. Ol búgin qaı kún ekenin esine aldy. Almatydan shyqqaly neshe kún bolǵany sonda? Nebary — bes kún. Biraq oı aılap jol júrgendeı, arada sonsha kóp ýaqyt ótkendeı, tipti, ózin uzaq aýrýdan turǵandaı súlesoq, úlken álemnen baıaǵyda bólinip qalǵandaı, aıdalada adasyp júrgendeı kepti sezindi. Tezirek ushyp ketse eken. Osy arada ol bir top aqyn-jazýshylardy ushyratty. Ótkende Aıagózden aldyna kólik jiberip, dúrligip qarsy alyp júrgenderi osy top boldy ǵoı. Barlyǵy da Aqjamaldyń kezinde qatar ushqan turǵylastary edi. «Sen qaıdan júrsiń? Óziń qaıdan kelesiń?» degendeı, jón surasyp, dabyrlasyp qaldy. Ol júrgen sharýasynyń jaıyn aıtty. Áńgimeniń shet-jaǵasynan olar da habardar eken.

Adamdar tek osyndaı jasta ǵana mahabbattyń qurbany bolatyn shyǵar, — dedi biri.

Apyr-aý, bul zamannyń Baıany men Jibegi áli de bar eken ǵoı, — dedi ekinshisi.

Lırıkalyq poemaǵa taptyrmaıtyndaı taqyryp eken, — desti.

Mundaı tosyn áreketke adal adamdar ǵana bara alady, — dedi álgilerdiń bárin tujyrymdaı ortadaǵy eresekteýi.

Olardy shyǵaryp salýshylar arasynda ózimen ótkende telefonmen sóılesken jigit te júr edi. Telefonda mańǵazsyǵan shirkinniń myna ataqty, laýazymdy toptyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵyp, qalbalaqtaǵan túrin kórip, Aqjamal eriksiz ezý tartty. Biraq kúlkisi ashshy mysqyldaı shyqty. Ol sony sezgendeı qıpaqtap:

Qap, asyǵystaý ketip bara jatqanyńyzdy qarashy. Bári qabat kelip, sizge kóńil de bóle almadym, ózi qandaı jaǵdaı eken? — dep, óp-ótirik uıalǵansyp, óp-ótirik bilmegensidi.

El ózińdiki, jer ózińdiki, jata-jastana ne jaǵdaı ekenin bile jatasyz da... Biz sizderden anyǵyn suraımyz ǵoı.

Aqjamal jańaǵy aqyn dostary aıtqan joramaldarǵa ishteı kúlip turǵan. Onysy da munysy da emes, ol qyz zulymdyqtyń, odan qaldy adamdardyń bir-birine degen ishmerez qaırymsyzdyǵy men enjar nemquraıdylyǵynyń qurbany bop otyr ǵoı. Oǵan kók dápter kýá... Ony bilse, bul ǵana biletin shyǵar...

Semeı áýejaıynda saltanatty top shyǵaryp salýshylardyń dúrmegimen kelesi aýdanǵa attanyp, al Aqjamal jýrnalısik saparynyń merzimi aıaqtalyp, qorjynyna kók dápterdi salyp aýyr oı arqalap túngi ushaqpen Almatyǵa qaıtty...

Kók dápter oǵan amanat júktegendeı. Ol jazar nárseniń sulbasyn oılap, qolynda bar maǵlumattardy ekshep, saralap kele jatty...

Qashan jazady? Qalaı jazady? Alqymyndaǵy ajyrǵy amanattan qashan qutylady... Ony ýaqyt kórseter...

---