InfoHub Logo

1

Jaz kúni edi...

Ár jerde búlinshilik. Talan-taraj.

Jaıyq jaǵasyn qaptaǵan aq bandy, oıda boı tasalaǵan bórideı qyrdaǵy elge tura bas salady. Bul ishten shalǵan jaý, ásirese Jympıty ýeziniń berekesin qashyryp jatty.

Jas ókimettiń jas qaıratkerlerinen qarýly jasaq jasaqtalǵan. Sol otrád aıaq astynan shyǵa keletin jaýdyń jolyn bógep, ýez ortalyǵyn qorǵaýǵa kirisken-di. Bastyǵy: aqquba, uzyn boıly, jap-jas jigit. Jaýyngerleri óńkeı qazaq. Bári de oqyǵan jastar, jas jigitter.

Qaladan shyqqanyna birneshe kún ótip ketken. Keń óńir. Eli sırek. Jeri oıly, adyrly. Keıde taý-jondar kóldeneńdep jatady. Otrád sondaı bir jonǵa bettep kele jatty. Aldyn barlaýǵa eki kisi ilgeri ozyp edi, olardyń qarasy áldeqashan úzilip te ketti.

Otrád zaýlap júrip keledi.

Shetkerirek kele jatqan ekeýdiń biri Halıt Muhambetov. Qara tory, et-betti jas. Ýezik Revkom qyzmetkeri, otrádti jasaqtaýshylardyń biri. Jasyryn habarǵa qaraǵanda: Sovet ókimetine qany qas atty kazaktardyń qaldyǵy bas qosyp ýez ortalyǵyn shaýyp alý qaýpyn týǵyzǵan. Sondyqtan bul «İlbishin jaqtan shyqty» degen talaýshylardy kúdikti-kúdikti jerden tosqaýyldap, kezdesken jerde soqqy berip, onan ári qýdalaý maqsatyn qoıǵan.

— Búgin Almaz taýyna jetip túnemesek bas keserler aldymyzdy orap ketýi múmkin, — dedi Halıt, ózinen jasy úlken aryq óńdi Mútıge.

Mútı týra jaýaptyń ornyna qaskúnemderdiń ádisine kóshti.

— Atty kazaktar ejelden qasqyr qulyqty. Bular iz tastap jańylystyratyn jyrtqysh sıaqty. Týra solaı. Qazir bir búıir ketip, oıda joq jerden bas salý úshin betti múldem basqa jaqqa burǵan. Munysy aıla, — dep, bir qoıdy ol.

— Sonda attyń basyn býra sala keri serippekshi me?

— Iá. Jurt: «Beti basqa jaq. Ýezge soqpaı bir búıir ketip bara jatyr» degen habar berdi ǵoı.

— Bastyq jigit qalaı deıdi?

— Oǵan da men osyny aıttym...

— Ol da osy boljaldy qoldaı ma?

— «Tap solaı. Men bilemin ǵoı olardyń syryn», — dedi.

Jol sozyla berdi. Kún ekindiden tómen qulap, túski ystyq lepti báseńdetkendeı. Kenet aldan samal jel de úrgileı bastap, býlyǵyp kele jatqan attyń da, adamnyń da tynysy keńeıip júre berdi.

Qaǵý jel. Ushqyr at. Lekigen júris. Keń dala. Erikke qoımaı áldeqaıda súıreıdi.

Alystaǵy úmitke, jumbaǵy mol saıranǵa jeteleıdi!..

Ázil-qaljyń men til qaǵysý, bórik alyp qashý men aýdaryspaq oınaý da sol saırannyń basy.

Zeınedden Aqnazarov ózi alǵyr, ózi albyrt ósken jas. Alty jyldyq Orys-Qyrǵyz mektebinde ózimen birge oqyǵan balalarǵa «zorlyq» jasaý oǵan óner bolyp ketken-di. Myna kele jatqandardyń birqatary sol kezde alysqanda Zeıneddenge áli kelmeı astyna túsip, talaı-talaı ýchıtelge shaǵymǵa da barǵandar. Qazirde Zeınedden aldyna adam salmaı kele jatyr. Qýyp jetkenderiniń bas kıimin qaǵyp alyp keledi. Jarmasqandardy aýdaryp tastaý nıetinde oıqastap shaýyp, tizginine jarmasady... Jetkizbegenderdi qıqýlap qýady. Alda qaterli, ári aılaly jaý — jaraǵy saı, qyrattyń baýyryn, taýdyń qoıynyn saǵalap buqpantaılap júrgen jaý baryn umytqan jandaı jaıbaraqat. Dalanyń darqan qushaǵynda ımenbeı ósken perzentter. Etek-jeńin jımaı, buǵyp boı jasyrmaı zaýlap kele jatty. At tuıaǵy maıda tastardy asyqtaı shúıirip órge de aıań saldy. Qyratqa shyqqan saıyn tómende qalǵan oıpań jerler dóńgelenip, tostaǵannyń túbindeı shuńǵyldandy.

Alda kele jatqan Zeınedden bir kez kilt toqtap, qyrattyń qylysh qyryna kózin shúıdi. Shúıdi de atynyń basyn keri buryp keıindegilerge:

— Túıdektelgen shań... shań astynda shapqan attyly! — dep aıqaı saldy.

At basyn tejeı qalǵan jaýyngerler tegisinen shań shyqqan jaqqa kózderin tikti: quıyn-shybyn bolyp, báıgege shapqandaı úzeńgi qaǵysyp kele jatqan barlaýshylar burqyraǵan tozańnan bólinip shyǵa berdi; otrád bir «bále »baryn birden sezdi. Alǵa ketken jigitterin únsiz, taǵatsyzdana kútti...

2

Almaz taýy degen qylyshtyń qyryndaı-aq qyrqa, biraq bıik qyrqa. Basyn bult qushaqtap jatpasa da op-ońaı asý emes. Bir ǵajaıyp belgisi — tumsyǵy kirpiniń tumsyǵyndaı súp-súıir jáne eki jerde aq bor tas bar. Alystan qaraǵanda bul beıne bir jany bar nárse derlik. Kórinim jerden bor tastar kóz sıaqty da, al, ózi kólbep jatqan jylandaı, quıryǵy da ıirim-ıirim bolyp tepseńge ushtasady.

Otrád kún batys betinde kele jatty. Al, kún shyǵys jaǵyndaǵy qoınaýda qurttaı qujynaǵan aq bandylar edi. Eki aradaǵy qyrat quryp qoıǵan shymyldyqtaı, ústinen shyǵyp qalmasa jan kórinbes tasa. Tún qatyp, qalanyń kúlin kókke ushyrmaq bolyp bandylar osynda boı tasalaǵan-dy.

Jan barmas, jan júrmes qýysta máz-máıram bolyp syrnaılatyp, bireýleri bı bılep jatty. Sotqarlyqty kóksegen keıbir jastary óristegi qoraly qoıǵa shaýyp, at ústinen semiz sekterdi naızamen shanyshyp ustap, esi shyǵyp ketken qoıshylardy atpen qaıyryp ákelip eki qolyn artyna baılap, kózin oramalmen tańyp álek etti. Atqa óńgerip ákelgen qoıyn qazan, shelekterine toǵytady. Kóptiń arasyndaǵy qoly suǵanaq jebirleri jolda at shaldyryp azan-qazan etip ketken aýyldardan ilip shyqqan «tabystaryn» qaltalarynan sýyryp, kilem-qorjyndaryna toǵytty, kempirlerdi kúrsindirip «julyp-julqyp» tartyp áketken kúmis teńge men saqına-syrǵalardy da sonda túıinshikteıdi. Ne kerek taý-qyrqanyń ońasha qoınaýyn saırandy saıahatqa aınaldyryp jatty...

Bular sol ólkeni basyp-janshyp kelgen, belgili baı, atty kazaktardyń munan eki jyl buryn buǵyp qalǵan sotqarlary bolatyn. Jaıyq ózeniniń arǵy betin tazartqanda jaǵalaı jatqan stanısalardyń túkpir-túkpirin panalap jan saqtap, Qyzyl Armıa ketkennen keıin biri jer jyrtýshy, biri sıyr baǵýshy bolyp, biraq jumys basynda tyǵýly qarý-jaraǵy daıyn, «aýa-raıyn» ańdyǵan baskeserler edi. Tún jınalyp, kún qaraýyldap, munan úsh kún buryn jıynyp-túıinip bas qosyp, İlbishinnen jyljyp ýez ortalyǵyn alystan orap talqandaýǵa kele jatqan jalań qylyshty úsh júzdeı attyly buqpa jaýdyń aqyrǵy shapqynshylary bolatyn.

Qyrqadan asyp túsip qasqyr kórgendeı tura qalǵan eki attylyny olar birden tanydy:

— Smotrı, kırgız!

— Razvedchık!

— Bólshevık! — des-ti dereý at tizginderine jarmasyp.

Orta boıly, kúreń saqaldy atamany dúrbimen qaraı salyp:

— Vasılıı, na koneı. Jelkesin qıyp, basyn qolyna ustat! — dep uzyn boıly jas kazakqa komanda berdi.

Bir jaǵynan úreıli, ekinshi jaǵynan óshpendi «bólshevık» degen qaharly sóz saqaldy-saqalsyz qany qatqan jandardy bóriktirip te jiberdi: attaryn ysqyra tebinip birden shoqyta jónelgen Vasılııdiń dúrmeginen keıin qalǵandarynyń arqasy qozyp ketkendeı, kózdi ashyp-jumǵansha qarý-jaraqtaryn sart ta surt taǵynyp ta aldy.

— Jappaı atqa qonyńdar! Jaý-joryq jaıǵasýdy súımeıdi! — dedi taǵy da ataman.

Keshikpeı júrisi tosyn, júzi sýyq, joryqqa úırengen atty kazaktardyń tústengen jerinde shala jelingen tamaqtyń qaldyǵy, byqsyǵan tútin, qońyraǵan tandaq, tartqan mahorkanyń kúıik túbirshigi men tamaq qyrarlyq ashshy ıisi ǵana qaldy...

3

Tómendegi qoınaýdy tutas alyp, beıne bir qujynaǵan qumyrsqanyń ıleýindeı, biri sekirip, biri otyryp, bireýleri mosy quryp qazanshyqtaryna as qaınatyp, bireýleri jalań qylyshpen áldeneni qyrqyp jatqan kazaktardy kórgende barlaýshy eki jigit shoshyp ketip edi. Olardyń oıynsha «bandy» degen birneshe adam, eń kóp bolsa on-on bes kisi. Tipti toptanǵan atty kazak shapqynshylary da otyz-qyryqtan aspaıtyn shyǵar deıtin. Al, myna esepsiz nópir adamdy shybyn janynan túńilterlik...

Ne kúshti — adamshylyq borysh kúshti. Ásirese, qannen-qapersiz jatqan momaqan halyqty tonaǵysh bas keserlerden qorǵaý boryshy ózgeshe.

— Sanyn bilý kerek, qosshy bala, myna dinsizderdiń, — dedi, barlaýshylardyń baısaldy pishindi úlkendeýi.

— Qalaı sanamaqpyz myna qaraqurymdy? Bizdi kóre sala at tizginine jarmasyp jatyr, qazir qýmaqshy ǵoı bizdi, — dep jaýap qatty ekinshisi, aınala jaltaq-jultaq qarap.

— Aramyz alshaq... Ustatpaımyz... Attaryn sanaıyq — sen oń jaqtaǵy topty, men myna jaǵyn...

Ekeýi eki shetinen kózben attaryn sanaı bastady da, lezde attaryna mine sala ózderine umtylǵan kazaktardy kórip, jalma-jan keri shapty.

— Men júzden asyrdym oń qoldaǵy attardyń sanyn.

— Men... eki júz bar-aý deımin bergi qalyń shoǵyrdy.

— Oıpyrym-aı mynaý sóket!..

— Sóket emes, onan da sumdyq!.. Betin aýlaq qylsyn qudaı mynalardyń, eger ýezge shapsa typ-tıpyl eter!

Shaýyp kele jatyp ekeýi osylaı qaǵysyp edi.

Bularǵa qarsy shaýyp, aldymen jetken Aqnazarovqa ekeýi qosarlana:

— Zeıneke, sumdyq! Úsh júzge aıaǵyn da jımas... Qaptap keledi. Jer qaıysady. Áne! Áne, aldyńǵy bizdi qýǵan toptyń sońynan qara-qurymy da qozǵaldy... — dep entikti.

Zeınedden keri shaýyp ań quba bastyq jigitke málimdedi.

Otrád qarsylasý áreketine kiristi.

— Átteń zeńbirek bolsa! — dedi Halıt.

— Zeńbiregiń ne, shyraǵym-aý? Pýlemet bolsa deseıshi, — dep Mútı onyń sózin jóndep edi, — óte semiz, qaraýǵa narttaı, ári iri Qojanıaz:

— Mynalar pýlemetke de qaramas. Atakalaýǵa aınaldy... Qylyshtaryn kórdiń be úıirgen, kúnge shaǵylysady, — dep myltyǵyn kezenip, qatarynan eki ret atyp-atyp jiberdi.

Jeti-segiz shaqyrym jerdeı qyrqanyń basynan tómen quldılaǵan kazaktarǵa oqtyń darý-darymasy da neǵaıbyl edi. Sonda da Qojannázǵa ilese, dúrkin-dúrkin atys ta bastaldy. Azdan keıin myltyqtyń tútinimen kógildir tuman kóterildi. Jaý bettegi alystan shyqqan dúńkil-dúbirge qosyla, nysanasyna jetpeı baýraıdaǵy tasqa tıip «shyń» etken otrád oǵynyń názik dybysy da qulaqqa shalynǵandaı. Tasqa soqpaǵany tómpe basyn «burq» etkizip jerge sińip ketedi. Túnergen bulttaı aqyryn jyljyp, birte-birte tóne túsken qatary qalyń bandy kóp ýaqyt ótpeı ydyrap, tus-tustan lap berip, «atoılaýǵa» kiristi. Úrkerdeı shoǵyrlanǵan shaǵyn otrádti qorshap alý úshin olar úlken súzbe aýdaı qos qanatyn alystan jaıyp, qyspaqqa ala bastady. Eki ara kórer kózge taryla berdi. Alyspen tótep bere alarlyq emes, biren-saran oqqa ushqanyna qaramastan jaý qarsy jýyqtap ta qaldy. Tipti, kún kózine shaǵylysqan jalań qylyshtyń jarqyly jan túrshiktirerlik...

Jeńil qarýly komotrádtiń bir tizbekten ǵana patrony bar edi, endi onyń da aqtyq oboımasy myltyq kómeıine kúmpidi.

— Jigitter! Jaý sany bizdi tórt orap alǵandaı. Qalǵan oq búrkýge de keler emes. Sondyqtan keri sheginý qajet. Biraq, dúrkirep qasha jónelmeı, sırek atsaq ta qaıyrylyp urys salýymyz kerek. Qaırat kórsete sheginýge tyrysaıyq, — dedi otrád bastyǵy.

Sóıtip, otrád attyń basyn keri — kelgen keń jazyqqa burdy. Endigi amal — jeńý emes, áldeqaıda kúshi basym jaýdan bas qorǵaý boldy. Olarǵa qolǵa zorǵa túskendeı aýyr hal kezdesti.

Komýnıser otrádi beti ashyq keń jazyqqa qaraı qaıyrylyp atysyp, bes shaqyrymdaı jer shapty. Biraq shańqaı tústen kún eńkeıýge qulaǵansha shaldyrmastan júrip kelgen attar bosańsýǵa aınaldy, jigitterdiń aldy uzap, arty birindep keıin qala berdi. Biren-saran, qýyp jeterlik jerde, qorjyn-qorshaýda qalyp qoıǵan komýnıser endi meıirimsiz jaýdyń shybyqtaı týraýyna da ilikti.

Atty kazaktar alqymdaı tústi. Keıinde jeti adam qalyp, onyń úsheýi qutyla almas jerde boldy da, al tórteýi ólim tyrnaǵynan jyrylyp shyǵýǵa jantalasty. Bul tórteý: Halıt, Mútı, Zeınedden jáne Qojanıaz edi, Aldaǵy, kóz ushynda uzap ketken joldastaryna jete almaı, arttaǵy aýyr halde qalǵandarǵa qol úshin bere almaı, bular endi aýzyn arandaı ashqan jebir ólimniń uzyn sheńgeline túspeý jaǵyn ǵana kózdedi.

Árkimde bir oı, árkimde bir arman jańa bastalǵandaı... Bir úmit at ta ǵana. Qarý jumsap, qoldasyp qyrqysyp jaý betin toıtarý qur qıaldaı. Kópke topyraq shashyp bolmaıtyny ejelden belgili. Bastyq jigit:

— Jaý bizdi tórt orap alǵandaı, — dedi. Bul da kóńil jubatý. Barlaýshylardyń asyǵys sanap úlgergeniniń ózinde: jaý sany tórt emes, jeti ese, tipti, segiz ese artyq bizden...

Jigitti jaýda qaldyrmaıtyn — at! Ol da alys. Oǵan jetý de arman. Óıtkeni, qyrda babyna kelip jer tarpyp júrgen saıaqtar men jaı kúnniń ózinde jaraý azynaǵan aıǵyrlar elde...

El!.. Ata men ana. Aǵa men ini. Súıgen jar. Aırylmas dos. Endi bári arman! Bári!..

Keshikpeı Qojanıazdyń semizden ustaǵan aty tyǵylyp, borsańdap, birer shaqyrym jer dir-dir qaǵyp, jarym aıań, jarym búlkilmen keldi de tóbege urǵandaı turyp qaldy. Bul kezde aty múldem boldyryp qalǵan Mútıdi Zeınedden artyna mińgestirip te alyp edi. Kepi burylyp kelip bulardy Halıt shylbyr tastap jeteleı jónelgen-di. Sóıtip, kóp keıin qalǵan Qojanıazǵa burylýǵa shamasy kelmeı tórteýdiń úsheýi jan-dármen kún mińgesip-ushtasyp, ıtpektep ilgeri asa berdi.

Basynda ózi etti, ózi iri Qojanıazdyń qońdy aty da ózine saı kórinip edi jáne ony tez boldyrady dep eshkim oılamaǵan da bolatyn. Bir kez Halıt keri aınalyp múshelik jer shoqytyp, keıinde qalyp qoıǵan joldasy Qojanıazdyń halin bilmekshi bolyp edi, óz atynyń boldyryp qalǵanyn sezdi. At tórt taǵandap, aıaǵyn alys-shalys basty, azdan keıin tarbańdap baryp jaı búlkilge kóshti. «Bul kúımen endi ilgeri júrsem birjola jaý qolynda qalarmyn» dep ol Qojanıazǵa qol úshin bere almaı, qashyqtap ketken joldastaryna jetýdiń qamyn jasady. Atyn ústi-ústine qamshylaı tústi, aqtyq ret kúshke salyp shoqyraqtatyp aldyńǵylarǵa aıqaılady. Ol myqtap sasty. Art jaqta jaý tobynan bólingen birneshe adam bulardy qalaıda «jazym» etý nıetine kiriskendeı, ilgeri bólinip shyǵa berdi. «Endi jetedi-aý... endi jetedi-aý» degen kezde qalyń-qalyń jýsany bar alashaǵyl tómpeli jerde jaıylyp júrgen eki-úsh túıe kózge ilikti. Túıeler alysqa mańqıa qarap alyp, basyn jerge babymen salyp, babymen ottaýda edi.

Keı kezde sýǵa batyp bara jatqan adamǵa qolǵa ilikken syńar tal da jan-dármen. Bulardyń baǵyna qaraı, jaıylyp júrgen túıelerden bir búıir shógip jatqan atan kezdesti. Atan jaıbaraqat jaılanysyp, qaýdany qalyń oıpańdaý jerdi taýyp shókken eken. Alysyraqtan ol kózge de zorǵa shalynarlyq ala shabyr qyrlyq ony kórseter emes. Ózgelerden ozyq júretin Zeınedden túıeni birden kórip, amal-aılany da birden tapty. Ózin tas qushaqtap alǵan Mútıge:

— Qamdan, myna túıe turyp úlgergenshe men jetip úlgereıin, al sen ústine úlger! — dedi.

Bul is onyń oılap pishkenindeı dál oryndaldy: mańǵaz atan shaýyp kele jatqandardy eleń qylmaı jaıymen jata berdi. Keıbir jaıbasar túıeniń qamshy salmaı, bolmasa taıaq siltemeı jatqan jerinen turmaıtyn minezi de bolady. Al, mynaý sondaı bir úrikpeıtin, saspaıtyn mańǵazdyń ózi bolyp shyqty. Zeınedden art jaǵynan janamalaı kelip, Mútıge:

— Al yrǵy! — dep buıryq bergen kezde ǵana «maǵan keldińder me?» — degendeı, burylyp bir qarap alyp, shondanyn kótere bastady.

Attan yrǵyp ketken Mútı turyp úlgergenshe onyń ústine de qonyp qaldy. Jerden jamby alatyn adamdaı Zeınedden oraǵytyp qaıta aınalyp kelip, Mútıdi kótere túregelgen atandy qamshylap, aldyna salyp alyp qýa jóneldi. Qos-qosynan qamshy tıgen atan taıraqqa saldy. Al, túıe taıraqtyń atqa jetkizbeı ketetini de bolady, muny myna túıeli eldiń balalary jaqsy biletin-di. Zeınedden atan ústindegi Mútıge:

— Endi qutyldyń. Ana bylǵary belbeýińdi sheship al da tópeı ber. Aldy-artyna qaratpa! — dep aıqaılady.

Mútı atandy tópeı berdi. Zeınedden endi Halıtke oraldy.

Zeınedden Halıtti de qutqarmaq edi...

Búlkilden aıańǵa túsip, endi jıi-jıi tórt taǵandap turyp alyp, júrmeı sile qatyrǵan atyn tastaı berip, jan ushyrǵandaı júgirip kele jatqan Halıtti ol ilip alyp artyna otyrǵyzdy. Ekeýi mińgesken kúıi alǵa ozyp ketken atandy Mútıdiń sońynan shapty. Atan jetkizbeıdi. Ústindegi jany murnynyń ushyna kelgen Mútı bylǵary belbeýimen tópelep ilgeri asa berdi. Túıelige jetý túgil mińgesken ekeýge onyń qarasyn kórip otyrý da kúsh boldy. Endi ekeýiniń astyndaǵy «eń qarýly jylqy» degen Zeıneddenniń aty syr berdi. At shoqyraqtan búlkilge kóshti...

Halıt asa tabandy, óte-móte sabyrly jáne jas bolsa da ár nársege qaltqysyz týra baǵa beretin oıly jigit edi. Qysyltaıań shaqta ol jan túrshiktirerlik ashshy oılaryn salalaı kelip jáne art jaqtan bandy taıalyp qalǵanyn kórip aqtyq erlik úkim shyǵardy... Óz úkimin ózi shyǵardy.

— Zeınedden, eki jan qaza tapqansha bir jan... Men kóndim taǵdyrdyń úkimine!.. Saǵan rızamyn. Basqalarǵa da. Sen ilgeri as. At bir kisini qutqaratyn jylqy. Qalaǵa jet... Qosh! — dep, joldasynyń tizginin tartty da, sózge keltirmesten, sekirip jerge tústi.

— Oıpyrym-aı! Halıt-aı! Oıpyrym-aı, baýyrym-aı! Arǵy jaǵyn... — dedi, Zeınedden sóziniń sońyn jutyp.

Aq boz atty bandy qylyshyn ońdy-soldy siltep, ysqyryp shaýyp kele jatty. Ol terlep-tepship, qatty júgire de almaı, yrsyldap kele jatqan Qojanıazdy kórgende atyn qoıǵa shapqan bórishe kósildirdi. «Uıada ne kórse — ushqanda sony iledi» degen, jas kezinen at ústinde oınap jandyny da, jansyzdy da ońdy-soldy shaýyp, ómiri boıy qylyshpen týrap úırengen belgili atty kazak jaýyngeri aldynda júgirip bara jatqan jondy jigitti qyzyq úshin qıǵashtap siltep, basyn qyrqyp ótpekshi boldy. Ol bul jan ushyryp bara jatqan pendeni adam dep, ol adamnyń qınalar jany men aıaýly táni bar dep, artynda janashyry jylar dep oıyna da almady bilem, tek qana qıýǵa, qınap aıyzy qanýǵa umtylǵandaı pishin kórsetti. Naq sol sátte bul qanqumar qaskúnemniń júzinde shattyq shyraı lapyldap kózderi jaınaı tústi.

Ekpini jeldeı esip taıanyp qalǵan dushpannyń qarshyldaǵan at aýyzdyǵy qulaqqa anyq shalynǵan shaqta, býaldyr oıdyń silteýimen Qojanıaz shappasy qaıyrýly kele jatqan naganmen jalt burylyp bir tartyp qaldy. Ózi taǵy ilgeri ushty. Ol artyna qaraı almady, jaýynyń atymen qosa ushyp túskenin oqys bulqynysy men ózgeshe dúrsil-dúbirinen sezdi. Biraq oqtyń qaısysyna tıip, qaısysynyń jazym bolǵanyn túpteýge shama joq. Attan qulaǵan adamnyń «yńq» etkendeı dybys shyǵaratynyn, al attyń onan da zor yńqyl-kúrsil berip typyrshıtynyn talaı-talaı estigen, jasynan beri qulaǵy úırengen nárse. Bul joly attyń qulaǵany burylyp qaramasa da aıqyn. Sondyqtan, «...endi jete qoımas. Jyra-jyqpyl kezdesse... buǵar jer... bas pana... qutylar kún...» degen úzdik-úzdik tilekter shubatyldy. Taıanyp qalǵan shapqan attyń dúrsili, áldeneniń adamdy etbetinen túsirgendeı ekpin-zýyly bul býaldyr úmitti de kesip ketti... Ekinshi sátke ne bolǵanyn bilmeı qaldy... túpsiz qudyqqa qulap ketkendeı boldy...

Osynyń bári bir saǵattaı-aq ýaqyttyń ishinde bolǵan ýaqıǵa: kóre sala sońyna túsý, alystan atysa qashý, birneshe shaqyrym jer ketken bir shoǵyr jandy qutqarmaı ókshelep, jetken jerde birtindep týraý bári de tez boldy. Qas pen kózdiń arasyndaı mezette kezdesken ajal birneshe jastyń qyrshyn ómirin qıyp úlgerip edi. Endigi kezek kelesi qurbandyqqa taıanǵandaı...

Halıt Qojanıazdaı denesi aýyr emes, qaǵylez jáne boıshańdaý bolatyn. Ol júgirip ketse, attan qalmaıtyn jigittiń biri dese bolǵandaı. Alaıda, ózine de, ózgege de belgisiz bir aýyr zil onyń eki ıyǵynan basyp, tula boıy qurystap, denesi del-sal, basy meń-zeń boldy da qaldy. Ol júgirmedi. Bir jerde turyp ta qalmady. Bar nárseden beıhabar adamdaı, jaıbaraqat halge tústi. Alqymdap kelip jelkeden soqqan «soqqynyń» ekpininen ol eńkeıip baryp bir tizerlep qaldy, biraq omaqasyp jyǵylmady. Yń-jyń ózgeshe qımyl, ózgeshe bir kúńgirt aýyr dybys qulaqqa yzyńdaǵandaı. Ekinshi «soqqydan» etbettep tústi... kóp júrip, kóp kórgen óziniń qara shappasyna qulap ketkendeı...

Kóp zaman ótkendeı... Qaıda?.. Qaı jer?.. Bul! Qaıdaǵy yń-jyń?..

Áýeli óte alystan, sonsoń qasynan dybys shyqty. Dybys. Anyq dybys... Ózi jaıly...

— Otrýbı pales!..

Ol oılaǵansha, demin ishine tartyp úlgergenshe, ústinde turǵan adam sol qolynyń saýsaǵyn... julyp aldy. Qol jerge sylq etti... Ol anyq bildi. Anyq sezdi. Biraq, baıaǵy meń-zeń, baıaǵy zil qara tas ony áli kúnge deıin basyp turǵandaı. Ol sulq qaldy. Sonda da ol bilip jatty. Kózin ashpaı, demin almaı, sol «sulq» kúıinde jatyp qoltyǵynyń asty «shym» etkenin de, myltyq daýysynyń «shańq» etkenin de sezdi... esitti...

Uzaq ýaqyt ótti... shalqasynan jatqan kúıi qozǵalmaı jatyp qaldy...

4

Attyly jolaýshyǵa óshige abalaǵan tóbetteı, otyz shaqyrymdaı jer qýdalap, isterin istep bolǵannan keıin aq bandynyń da qarqyny báseńsı berdi; Qurbandyǵyn op-ońaı keskilegen ónerine nasattanǵandaı, at basyn toqtatpastan olaı-bulaı oıqastap, endi dalanyń qýraıyn shapqylady. Jalań qylyshtaryn qynabyna salmastan joǵary úıirip az ýaqyt qyr kórsetti. Sonan keıin sol qanatyn keń jaıǵan kerege-qorshaý qalpynda keri oıysty.

Al, jap-jas kommýnıeterden quralǵan kishkene otrádtiń kóp adamy qaza tapty. Bulardyń áskerlik tájirıbesi az, qarý-jaraǵy kemtar edi. Onyń ústine kútpegen jerden qalyń jaýǵa kezdesip, qapyda qolǵa tústi. Az adam qutyldy. Boldyrǵan attaryn tastaı berip joldasynyń artyna mińgesip qutylǵandar da boldy. Biren-saran Mútı sıaqty jigitter áldeqalaı kezdesken kólikke minip jan saqtady.

Kún uıasyna kirip, keshikpeı álem júzi de qońyrqaı tartty. Keń saharasymen birjola qoshtasqan aıaýly jas jandar qandy topyraqty qushaqtap, kúnmen de, aspanmen de, jermen de endi isi joq, aınala qymtap búrkeı bastaǵan qońyr álemmen ushtasyp, kózi jumýly qala berdi...

Bári tyndy. Álgide ǵana án shyrqap, joǵarydan tastaǵan kesekteı tómen aǵyp baryp qaıta kóteriletin boz torǵaı da jym bolǵan. Aınala jym-jyrt. Jel de tymyq. Shóp basy da selt etpeıdi. Qońyr álem men qońyr tynyshtyń Halıtke:

— Jan joq! Typ-tynysh! Esińdi jına! Tur! Jatpa! — dep turǵandaı tynys berdi. Tipti, eptep oıata bastaǵandaı áser etti.

Ol bir kezde kózin ashty. Beıýaq. Qashan jattym... Uıyqtap ketkenmin be?.. Kók shóp... Jalańash jer...

Ol qozǵala tústi, biraq qımyldaýǵa shama joq. Deneni zil qaratas basyp jatyr... Moıyn burýǵa da dármen joq... burylmaıdy. Eh... Ah... İm...

Halıt zorǵa degende moınyn buryp qońyr jonaıttanǵan bıik taýshyqqa kóz tastap edi, basy aınalyp ketti... Aınala tasyr-tusyr... Ysqyrǵan shabýyl... Yrsyldaǵan at... Zýyldaǵan qylysh... «Soqqy»... Kózin jumyp edi, tasyr basyla qaldy...

Á! Endi túsindi: jaý, ataka, qylysh...

Ol zorǵa kóterilgen qolymen qaqsaı qalǵan qoltyǵyn basyp edi, qoly jyp-jyly sýǵa tıdi. Qan!.. Jelke... qan... qyrqylǵan shash... Sol qoly... saýsaǵy qaıyrylyp qalǵan...

Júregi zý etti... Kózin qaıta jumyp, demin ishinen aldy. Qımylsyz jatty...

— Ýh! — dedi ol, kózin qaıta ashyp.

Shyntaqtaı, qos qoldap jer tirep, basyn kóterip, denesin kúshtep jınaqtap otyrýǵa jarady. Az otyrdy, aınalaǵa kóz tastady. Sheńberlenip jatqan keń dala, tóńkerilip turǵan boz aspan, qybyrsyz mań dalada bir ózi. Japanda qalǵan jalǵyz jan...

Ol selt etti. Ne ashý, ne qaırat, álde úreı, álde erlik ony ornynan tik turǵyzdy. Kózine qan tolyp ketkendeı alǵa qaraı umtylyp qalyp edi, kózi qaraýytyp, dármeni quryp, táltirektep eki qolymen jer tirep qaldy. Qaıta jóndelip, boıyn bılep, aıaǵyn bir basty da tura qaldy: qalaı qaraı júrý kerek, qaıda barmaq?

Otrádtiń ketken jaǵyna júrse: kúndizgi qýǵan jaý kezdespes pe? Bir búıir, basqa jaqqa aıaǵy eriksiz súırep, qaz turǵan balasha táltirekteı basyp, jóneı berdi. Jıyrma-otyz qadam júrgen soń boıyn bılep, aıaǵyn shıraq basyp, sálden keıin qos judyryǵyn túıip te aldy. «Ne bolsa da elge jetip ólsem!..» degen oı kútpegen qaıratqa mingizdi, kózinen ot ushqyndap ketkendeı boldy. Ol biraz jerge de baryp qalǵandaı boldy. Kóre kózge denesi qyzyp júre berdi. Endi qattyraq júgirýge kiristi.

Jan ushyrǵandaı júgirip ekpinimen ústinen shyqqan ólikti baıqamaı qaldy. Shoshyp ketip: «O, toba myna zor dene...» dep moınyn buryp úlgergenshe, qan-topyraqqa bylǵanǵan Qojanıazdyń qara murtty basyn kózi shalyp, aıaǵyna shoq basqandaı yrshyp tústi. Júregi dir etti. Ol shydaı almaı aıdalaǵa qaraı júgirdi. Qaıdan, kóz aldyna qalaı kelip qalǵanyn da túsinbeı, ol óz basynyń qandaı kúıge kezdeskenin aıqyn-aq bildi. Burynǵy úırenshikti ádetinshe óziniń óte qalyń asa qatty jáne kópten beri qıdyrmaı kelgen uzyn shashyna oń qolyn apara berip edi — salalaıtyn shashtyń ornyna saýsaqtary yrsıǵan jaraǵa tıdi... Ýdaı ashyp jáne qan qaqsap aýyryp ketken jelkesinen qolyn keri tartyp aldy. Áldeneden júregi aınyp, áldeneden qatty opyq jegendeı, ol ne qylaryn bilmeı, tula boıyn sıpaı berdi. Sıpaǵan jerden uıysqan qan men ashyǵan jara tapty. Jelkesiniń eki jaqtan shabylǵanyn, qoltyǵynyń astyn oq jyrtyp ketkenin, sol qolynyń altyn baldaqty saýsaǵynyń salbyrap qalǵanyn, ústi-basynyń qan josa bolǵanyn endi ǵana kórip bildi. Qoıý shashtyń jelkeni aman alyp qalǵanyn da endi sezdi. Al, saqına-júzik úshin qolynyń shabylyp qala jazdaǵanyn da qazir shamalaǵandaı...

Dalanyń aıaq astynan kezdesetin ala quıynyndaı, Halıtti úreı bıledi. Basyndaǵy aýyr haldi endi ǵana uǵyp, endi ǵana sezgen, shybyn jannyń qaıtkende, qalaı aman qalaryn qarmanyp, izdeý úreıi edi bul.

Ol myna tónip turǵan túnniń túrinen de shoshyp ketti. Jaryq qaıda? Tań qaıda? El qaıda? Bas súıer jan qaıda? Qulamaı, súrinbeı jete alar ma bir qaraǵa? Qyzyl qanǵa boıalyp qansyrap kele jatqanda taǵy qandaı bále kezdesedi!?.

Aınala haýip... Aınala qorqynysh... Aınala úreı...

Jyǵylar jerine jetip jyǵylý úshin qyzyl qanǵa boıalǵan, jelke — kesik, búıiri — tesik jan ushyra jóneldi. Bir qaraǵa jetip qulaý úshin qara túnge qarsy, jan ushyrǵandaı, júgirdi...

* * *

Ón boıy bezgek jansha qaltyrap, jylynýǵa pana joq, júgire berýge dármen kem, tań aldynda ol ashshy azapqa tústi. Táltirektep aıaǵyn ár jerden bir basyp qulaýǵa aınaldy, biraq aqtyń kúshin jınap ilgeri jyljı berdi. Keshikpeı torǵaı shyr etti. Alakóleńdenip tań da sáýlelendi. Aldyńǵy jaqtaǵy buldyrap kóringen tutas beder birte-birte daralanyp, aýyl ekeni aıqyndaldy. Jan dármen kún turyp-jyǵylyp, ol qalaıda aýylǵa jetýge umtyldy. Áldeqaıdan myltyq daýysy «kýrs» etti. Shoshyp ketip Halıt etbetteı buǵyp qaldy.

Bul erteńgi ashshy dybys áregirekten shyqsa da aıaq astynan dúńk etkendeı, dalany bóriktirip jiberdi. Ásirese, onyń mylqaý jańǵyryǵy uzaq sozylyp zorǵa basyldy da dúrlikken álem qaıtadan tynyshtala bastady. Únsiz etbettep qalǵan Halıt aqyryndap basyn kóterip, shetkerirek tigilgen qarasha úıden ári dóńgelene úıirilip, ortasy qazan shuńqyrlanyp jatqan qoraly qoıdy kórdi. Qoraly qoıdyń seldirleý bir buryshynda erbeń-erbeń etip basyn qyltıtqan qoıshyǵa kózi tústi. Halıt qoıshyǵa qaraı bettedi. Birer ret buǵyp qarap, aldy-artyn baıqap aldy da ne bolsa da qoıshymen tildesýge bel baılady. Bul jaqyndap kelgende kózin bir ýqalap alyp, beti adam kórgisiz, kóılegi alba-julba, jer astynan shyǵa kelgen adamdaı, túrinen jan seskenerlik Halıtti kórgende bala qoıshy ornynan yrshyp ketti.

— Qashpa, qaraǵym, qashpa, — dedi Halıt aqyryndap, tisi-tisine soǵyp qalsh-qalsh etip. — Panalaıyn dep men ádeıi saǵan buryldym...

Halıttiń sózi oǵan tanys adamynyń sózindeı estildi. Tań sáride aıdaladan kelgen bul adamnyń aýyr halde ekenin qoıshy seze qaldy.

— Aǵa, bandy jaralady ma? Kámenes pe ediń? Ana aýyldy da bandylar keshe keshke shaýyp ketti. Endi oıazǵa aýysty. Onyń da astan-kesteńin shyǵarady ǵoı, — dep, ejelden sózge úıir qoıshy kórgen-bilgenin aǵyta bastady.

Qoıshynyń ish tartyp, syrdy aǵyta bastaǵanyna ol qýanyp ketti:

— Bárin de aıtyp beremin, inishegim, asyqpa. Aldymen... — dep ol domalaq qara balanyń qasyna jetip kelip, onyń oranyp jatqan jabýynyń bir shetin kóterdi de astyna kirip ketti.

Jyly jerge kirgen soń tońǵan dene odan ári qaltyrap, Halıttiń ıegi ıegine tımedi.

— Aǵa... aǵataı, osy jer jaıly. Eshkim kórmeıdi. Kórse jaman. Basyńdy kótere kórme. Jata ber. Qoı órgenshe jat. Sonsoń ózim qoımen birge óriske alyp ketemin, — dep qoıshy taǵy da aqyly men qamqorlyǵyn qosa lekitti.

Halıt úndemeı qaldy. Ol jyly kıizdiń ishine kirgen soń denesiniń jańa ǵana jaı tapqanyn sezdi. Endi-endi jany kire bastaǵandaı, qymtala berdi. Balanyń aǵyp turǵan sózderiniń ishinen onyń mıyna aldymen: «eshkim kórmeıdi, kórse jaman... basyńdy kótere kórme...» degenderi jetti. Ol taǵy da úreılene qaldy: «Bir ajaldan qutyldym ba degende, bul qandaı saqtandyrý? «Kórse jaman» deıdi... Álde bandylardyń bir bólegi osy aýylda ma? Onda...»

Taǵyda sózdi bala bastap, bala bıledi.

— Aǵa, úıiń qaıda? Úı-ishiń bilmeıdi ǵoı, jaraly bolǵanyńdy?..

— Úıim Jympıtyda, qaraǵym. Olar bilmeıdi ne bolǵanyn...

— Qaıǵyrma, aǵa. Ózim bir retin tabamyn. Úıińe aman jetkizemin. Tek mynalar kórmesin. Men de Jympıtynikimin. Jaýǵashtymyn.

Halıt balanyń betinen súıip alǵysy keldi, biraq túregelýge shamasy kelmedi. Ol tek: «Qandaı baýyrmal! Qandaı ańǵarýly bala! Qandaı dana qarǵadaı bolyp! Dana qoıshydan shyǵady deýshi edi...» dep oılady. Sonsoń:

— Qaraǵym, jaraıdy. Seniń aıtqanyń bolsyn, — dep qymtana tústi.

Qoıshy aıaǵyn júgire basyp úıge qaraı jóneldi. Ol kóp aınaldy. Kesheden beri buryn joq úreı bılep ketken Halıt. basyn áldeneshe ret kóterip qaraǵyshtap jatqanda áldeneni kóterip qoıshy jetip keldi.

— Aǵa, aıran ákeldim... irimshik te bar, — dep ol, torsyq pen tostaǵandy jerge qoıa saldy da qaltasynan shúberekke oraı salǵan irimshik jáne bir ýys qurt shyǵardy.

— Aınalaıyn-aı, myń jasa. Beri kelshi, berigirek... — Ol qoıshyny qushaqtaı alyp betinen súıdi. — Atyń kim, aınalaıyn?

— Atym Erbol. Ákem aty Jartybaı. Aǵa óz atyń kim?

— Meniń atym Halıt, aınalaıyn. Al, famılıam Muhambetov.

— Aǵa, men endi saǵan bir shekpen ákelemin. Sony kı. Sonsoń at ertteımin.

Halıt oılanyp qaldy da, úıge qaraı júre bergen balaǵa:

— Erbol, aınalaıyn, sen onda, sen onda bir bórik te taýyp ala kel. Qandaı bórik bolsa da báribir, — dedi.

— Jaraıdy, Jaqsybektiń eski bórkin alyp keleıin. Ol basyńa sıady, aǵa... Halıt aǵa.

Keshikpeı Erbol shekpen men bórik te ákeldi, olarǵa qosa uzyn aq taıaq ta ákeldi. Sóıtti de Halıtke:

— Men endi qoıdy órgize beremin. Jaqsybek qoıdyń erte órgenin jaqsy kóredi, — dedi.

— E, bul Jaqsybektiń aýly ma?

— Biletin be edińiz?

— Bilemin... osy jerdegi dáýletti adam ǵoı. Al, baǵana bir myltyq daýysy shyqty, ala kóbeńde. Ol ne?

— Oı, Halıt aǵa, surama. Ol da sol ana Buldyrty jaqtaǵy aýyldardy qıratqan bandynyń isi. Keshe keshke álek saldy ǵoı sol aýyldarǵa. Zalymdardyń istegen isin aýyzben aıtyp jetkizerlik emes.

Erteńgi qoı da óre bastady. Qoımen birge baqtashynyń biri sıaqty, Halıt te jyljydy. Basynda ol Erboldyń aqylymen aýyl shetine shyqqansha basyn kótermeı, buǵyp jyljyp edi. Qoıyn tez-tez jumarlaı qaıyryp, ekinshi ret endep jaıylyp ketkenshe, Erbol kesheden bergi kórgen-bilgenin aqtarýmen boldy. Ol Halıtti áńgimelesetin adamy jańa ǵana tabylǵandaı kórdi. Jáne bandy keskilep ketken bul «úlken kámeserdi» qutqaryp qalýdy zor erlik dep bildi. Ol ishteı qatty shattandy. Balalyq kirshiksiz maqtanysh ony ósirip jiberdi. «Bala bolsa da úlkenderden artyq» qoıshy atanǵan Erbol áńgimeni de úlkendershe aıtty.

— Aǵa, sen surama bul jaýyz bandylardyń istegenin, — dep bastady ol taǵy da. — Kóp adamdy sorlatyp ketti. Shegirtkedeı qaptap, Maılan aýylyn basyp qalǵan. Maǵan Bekbolsyn aıtty. Ol sol aýyldyń balasy. Óz kózimen kórgen. Sút, aıran, ashyǵan qaımaqty shógen-shógenimen kóteripti. Áp-sáttiń ishinde ishilmegen sút, ashylmaǵan sandyq qalmapty. Buıym, jıhazdy bylaı qoıǵanda, ómildirik quıysqan, jez túımeli júgen, saby áshekeıli qamshyǵa sheıin alǵan. Al, úıdiń baý-basquryn qoımapty. Qyzyl shapannyń syrtynan jibek belbeýdi oraı býynyp, kádimgi qudalarsha kólbeńdeıdi deıdi. Aýylda at qaldyrmaǵan. Sonsoń, Halıt aǵa, mynadaı qyzyq bolypty. Maǵan Bekbolsyn aıtty. Ol sol aýyldyń balasy ǵoı. Áljan orystan jaman qorqady eken. «Oıbaı, orys kelip qaldy! Kóp orys! Qylyshyn úıirgen qarý-jaraqty orys!» — dep jurt shý ete qalǵanda, — Umsynaı, qaıdasyń! Ne deıdi mynalar? Qaıdan kelgen orys? — dep áıelin shaqyrǵansha bolmaı, myltyq daýysy «gúrs» ete qalady. Áljan qoryqqannan ne qylaryn bilmeı sasyp, tósektiń astyna kirip ketipti. Kirip kelip úıdiń astyn ústine shyǵarǵan bandylar tósekti ashyp qalsa, astynda Áljan otyr deıdi. «Sen kimsiń? Jasyrynyp otyrǵan bólshevıkpisiń?» dep, qamshynyń astyna alǵan kórinedi. Sabap, sabap ózderi ketkenshe keregege baılap qoıypty...

Áldeneden seskengendeı eńkeıip otyrǵan Halıtke Erbol jalt qarap edi, ol kezin jumyp, tistenip, qulap bara jatyr eken.

— Aǵa, basyńyz aınaldy ma, otyraıyq, — dedi bala súıemeldep.

Halıt biraz jatty. Erbol qoıyn taǵy da sháıt-sháıttap bir qaıyryp tastap, «basy aınalǵan» janǵa qaıta oraldy.

— Shyraǵym, — dedi túsi buzylyp jatqan Halıt kózin ashyp, — meniń halim nashar... Sen Baqyt Nazarov degen jigitti biletin shyǵarsyń... Ol osy jerdiki...

— Bilmegende! Oqyǵan jigit. Jaqsy adam. Jaqynda bizdikine kelip ketti...

— Bilseń sol Nazarovty sen taýyp al... Atpen bar... Osy jerden on shaqyrymdaı onyń aýyly...

— Jaraıdy, aǵa. Oǵan ne deıin?

— Kelsin. Meni qalaǵa jetkizsin... Sybyrlap aıt... Túsinesiń ǵoı. Aqylyń bar balasyń...

— Bolady, aǵa. Men ony bıeniń bir saýymy bolmaı-aq, sáske túske jetpeı-aq alyp keleıin.

— At-arba ákelsin. Men... osy jerde jata turaıyn...

Bala quıyndaı ushty. Atyn ońdy-soldy qamshylap, Halıttiń aıtqan aýylyna shapty.

«...Men ne bitirdim,.. Ne tyndyrdym?..» dedi kúbirlep Halıt birazdan keıin. Ol kózin ashyp kókjıekke qarady... Zeınedden qaıda?.. Ol jetti me qalaǵa? Jetip habarlaı alsa...»

Ol basyn qaıtadan jerge saldy. Moıyny qozǵaltpaı qaldy. İsip ketken edi. Qoltyǵynyń astyda kúıip bara jatqandaı. Deminen ystyq lep sharpydy. Tynysy taryla bastady. Keshe keshten beri et qyzýy bildirmeı jantalasyp kelgen jan bir jaǵy qansyrap, bir jaǵy dene tutas qabaryp, halynyń asa aýyr ekenin ol jańa ǵana sezdi. Demi bitip bara jatqandaı taryla tústi. Ol qaıta-qaıta kózin jumyp, aýzyn asha berdi...

5

Birneshe kúnnen keıin...

Jympıtynyń arqa jaq shetinde, Óleńti ózeniniń jaǵasynda bir shoq tal-terekti baq bar-dy. Sol baqtyń ishindegi alańǵa jurt mol jınaldy. Kishkene qalanyń úlkendi-kishili qyzmetkerleri, turǵyndary, jeti jyldyq mektep pen qyzdar ınternatynyń oqýshylary tegis kelgen. Jınalysqa jaqyn jerdegi aýyldardan da kóp adam qatynasqan. Olar týlaryn qara jibekpen ádiptep alǵan ortadaǵy lek-lek jastardy alystan sheńberleı qorshap, attarynyń ústinde tur. Báriniń de júzi synyq, kóńili jabyq. Bolǵan ýaqıǵanyń halyqqa tep-tegis tıgen apatty jaı ekeni: tunshyǵa jylaǵan áıeldiń, eńiregen kempirdiń, alas uryp árkimge jaýtańdaı qaraǵan balalardyń, at ústinde turyp kúrsingen úlkenderdiń úninen de, jabyrqańqy jan kúıinen de anyq sezilgendeı...

Qalyń jıynnyń ortasyndaǵy kishkene minbede Revkom aǵasy sóz sóılep jatty...

— ...Asyl azamattar qapyda qazaǵa ushyrady... Jaýdyń kele jatqany jaıly habardy alyp, ony Oralǵa jetkizip úlgergenshe qaptaǵan zulym bandynyń oǵy men qylyshynyń astynda qaldy... Bizdiń jigitter dushpanǵa bas ıgen joq — ezilgen eńbekshi elin qorǵaýshy jáne ony uly maqsatqa jetekteýshi esebinde amal jasady... Ózinen on ese basym jaýmen jaǵalasyp jan beristi... Dushpannyń aldynan shyǵyp jolyn bógegen jigitterden biren-saran aman qalǵandar da bar. Solardyń biri myna aldaryńyzda turǵan Halıt Muhambetov. Bul ózin qurbandyqqa usynyp, qasyndaǵy joldasyn habar jetkizýge jóneltti. Ózi ólim aýzynda qaldy, kózsiz erlik etti. Jelkesi men ıyǵyn bes jerden qylysh keskilep, qoltyǵyn oq tesip ketse de, jolda essiz qulap qalsa da bizdi qorǵaý áreketin istedi. Tózimdiligi men qaırattylyǵy ajaldy jeńip shyqty...

...Bizde erler kóp. Myna bir qabirge qoıylǵan jetpis komýnıs — sol erlerdiń ishindegi erleri. Topyraǵyń torqa bolsyn, halyqtyń qalaýly uldary!..

Bul sol Óleńtiniń jaǵasynda erlerge eskertkish qoıǵan jınalys edi.

1930 jyl.

---