InfoHub Logo

Qazaq dramatýrgıasy tarıhı-revolúsıalyq taqyrypqa onsha baı emes. Baı bolmaǵanda sol dáýirdiń ár kezeńinen qylań beretin shyǵarmalardyń basy barshylyq. Biraq kópshiligi jalpy jobasy, alǵan baǵyty, aıtar oıynyń nıeti durys bolǵanmen kórkemdik sheberlik jaǵynan óresiz osaldyǵyn tanytyp júr. Sol sebepti olar teatr repertýaryna baıandy taban tireı almaı ári barsa bir maýsymdyq (sezon) qana tynys-tirlik tatýmen sharýasy bitip qalatyn jáıleri jıi baıqalady.

Osylardyń ishinde Shymkent drama teatrynyń sahnasynan kórgen «Amankeldi» spektakliniń orny ózgeshe. Qazaq dramatýrgıasynyń qazynasyna «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Aqan seri — Aqtoqtyny» bergen áıgili jazýshy, aıtýly dramatýrg Ǵabıt Músirepovtyń julyndy shyǵarmasynyń biri osy «Amankeldi».

Spektáklde qazaq halqynyń batyr uly Amankeldi Imanovtyń ult azattyǵy men bostandyq jolynda jumsaǵan qaıtpas qaıraty men qajyrly kúresin, oǵan uly orys halqynyń — Lenın partıasynyń kómegi men basshylyǵyn, ult azattyq qozǵalysynyń búkil Rossıalyq sosıalısik revolúsıamen ushtasýyn kórsetedi. Teatr kollektıvi shyǵarmanyń ıdeıalyq jáne kórkemdik dárejesin kóterýde edáýir eńbek etken. Shyǵarmany sahnaǵa qoıýshylar Petr Logınov (Qazaq SSR-ne eńbegi sińgen artıs Báıkenov), Mıhaıl Plasýnov (artıs Ordabaev) arqyly uly orys halqynyń, bólshevıktik partıanyń qazaq halqynyń ult azattyq qozǵalysyna, onyń basshysy Amankeldige aǵalyq kómegi men ıdeıalyq basshylyǵyn kóredi. Spektákldiń jalpy qurylysynan uly orys halqymen taptyq tilegi bir qazaq eńbekshileriniń ezýshi tapqa qarsy bilek kúshin biriktirip kóterilýi, bul uly maqsatqa jetýge olardyń birlik dostyǵy jáne sol dáýirdegi tarıhı shyndyq birkelki táýir berilgen.

Sovet jurtshylyǵynyń uly dástúri, árbir jańa shyǵarmaǵa joǵary talap qoıyp, onyń jaqsy oryndalýyna tilek aıtý turǵysynan qaraǵanda spektákldiń kórkemdik jaǵynan birsypyra kemshiliginiń barlyǵyn ańǵardyq. Eń aldymen spektákldiń bastalýy óte baıaý salqyn, sylbyr. Sol dáýirdegi «Teńizdeı shaıqalyp» tasyp-tógilip jatqan revolúsıalyq kúsh, onyń qazaq dalasyna áseri azattyq qozǵalysynyń belgili bir bólegi bolǵan tarıhı aıqastardyń dúrbeleń shaǵy, tolqyn tegeýrini sezilmeıdi. Shyǵarmadaǵy tereń maǵnaly dıalogter sahnadaǵy áreketpen baılanyspaı, syrttaı sulý sóz kúıinde qala beredi. Árıne, bul jaǵdaı shyǵarmanyń ıdeıalyq jáne kórkemdik qunyn tómendetýge ákep soǵatyny aıtpasa da belgili.

Kórýshiniń kózine túsip, kóńil bólerlikteı is áreketter tek besinshi kóriniste Petr Logınov (Báıkenov), Mıhaıl Plasýnov (Ordabaev) kóteriliske tikeleı kelip qosylǵannan keıin ǵana bastalady. Osy tusta óris alyp oqıǵa qoıýlana keledi de ishki-tysqy áreketter kórermen nazaryn aýdarady. Altynshy kórinis Torǵaı qalasyn alý, eńbekshi buqara óziniń súıikti batyry Amankeldiniń tóńiregine toptalýyn baıandaıdy. Keskilesken urys ústinde Táýke qart, Jaınaq, qoıshy Muńaıtpastar ósip, shynyǵady. Spektákldiń aıaq jaǵynda halyqtyń kóptep kútken armany — Oktábr tańy atyp Qazaqstanda sovet ókimetin nyǵaıtýdaǵy Amankeldiniń janqıarlyq eńbegi kórsetiledi. Ádette baıaý bastalǵan spektákldiń damı kele shıraýynan týatyn bir qorytyndy — oıyndy qoıýshy rejıserdiń de (Ordabaev), artıser kollektıviniń de shyǵarmanyń ıdeıalyq kórkemdik jaǵyn qazirgi qoıylyp júrgen dárejesinen áldeqaıda joǵary kóterýge tolyq qabileti bar ekendigin baıqaımyz.

Ult azattyq qozǵalysynyń áleýmettik máni Uly Oktábr sosıalısik revolúsıamen ushtasýdaǵy qazaq dalasyn qamtyǵan qozǵalystyń kúshi, taban tiresken tap tartystarynyń áseri spektákldiń birinshi jartysynda artıserdiń sahnadaǵy ish áreketterinen sezilmeı, kúńgirt qalyp qoıdy. Shyǵarmaǵa ıdeıalyq ózek bolyp jatqan uly orys halqy men qazaq halqynyń arasyndaǵy dostyqtyń beınesi Petr Logınov pen Amankeldiniń kezdesýi myltyq saýdasyna aınalyp, kezek-kezek alaqan soǵý, qur tamsanýmen sýrettelip, bul kezdesýdiń saıası jáne sheshýshi jaǵy oıdaǵydaı shyqpady. Eki ulttyń týysqandyq úlgisin kórsetetin shyǵarmanyń eń bir túıindi jeri bolǵandyqtan, oıyndy qoıýshy rejıser de, oınaýshy artıser de onyń saıası áleýmettik mańyzyna mán berýi kerek edi.

Al, jeke obrazdar men basty rolderdi atqarǵan artıserdiń oıyny jóninde mynany aıtýymyz kerek. Jarqyn maqsat kózdep, jańa jol taýyp, oı sanasyn revolúsıalyq ıdeıa ınternasıonalızm rýhy bıleı bastaǵan Amankeldiniń beınesin jasaýda Qazaq SSR-ne eńbegi sińgen artıs Á. Muhamedıarov eleýli eńbek sińirgen. Artıs qıapatqa jany tózbeıtin, bolar isti aldyna ala boljaıtyn, kóregen kózi ashyq, kókiregi senimdi mol qaırat, úlken sabyr ıesi, sheshýshi kezeńderdi qalt jibermeı paıdalana biletin batyr obrazyn jasady. Sonymen qatar artıs Muhamedıarovtyń árbir qımylynan óziniń jeke basynyń qazaqtyń batyr ulyna degen súıispenshiligi seziledi. Osydan kelip kórýshiniń kóńili tolarlyqtaı nanymdy, senimdi obraz jasalyp otyr. Bul akter úshin úlken abyroı.

Petr Logınov (Báıkenov), Mıhaıl Plasýnov (Ordabaev) óz rolderin birkelki táýir alyp keledi. Bulardyń is áreketteri baıypty, sózi oryndy jáne tartymdy. Biraq bul ekeýine ortaq bir olqylyqty aıta ketýimiz qajet. Sol baıyptylyqpen qatar, ysylǵan kúreskerler beınesi, olardyń qımyl áreketterinen ishteı de, syrttaı da belgili bir dárejede bilinbeı jatyr. Olardyń jan sezimi, ishki dúnıesi, kúıinish, súıinish áli de bolsa uzyndy-qysqaly, bir arnaǵa túspegen. Ásirese, Petr Logınov (Báıkenov) orys halqyna tán jan júıesinen týatyn dostyq sezim, kishipeıildilik, tereń oı, tıanaqty kesim revolúsıa úshin esh qurbandyqtan bas tartpaıtyn tabandylyqtyń, qaısarlyqtyń beınesin jetkilikti jasaı almady. İshki jan dúnıesimen baılanyspaǵan keıbir syrtqy qımyldar obrazdyń ósýine kedergi keltirdi de, kórýshiniń kóńiline onsha qonymdy bolmady. Sol sıaqty Japar rolin oınaýshy artıs Dónenbaev jaýdyń zulymdyǵyn rýshyldyq otyn tutandyrýdaǵy zymıandyq is áreketteriniń tolyq syryn asha almady. Basqa rolderde oınaýshylardyń ishinde kórýshilerdi birden ózine tartyp, spektákldiń basynan aıaǵyna deıin ósý dárejesinde bolǵan obraz jas artıs Q. Shanınniń oryndaýyndaǵy Muńaıtpas obrazy. Jas akter ózin sahnada erkin ustap, árbir qımyl, is áreketin keıipkeriniń boıyna shaq qabiletine saı paıdalanyp, kórinis saıyn kórýshilerden úmit kúttirip otyrdy.

Táýke qart rolinde oınaǵan (A. Shanın), Jaınaq rolinde oınaǵan (Dosmaǵambetov) birkelki jaqsy shyqqan. Aqjarqyn, adal qart Táýke árqashan Amankeldiniń kúıinish-súıinishine ortaq árdaıym aqyl berip, jol kórsetip otyrady. Artıs Táýke qarttyń júris-turysyn baısaldy sheber beredi. Sahnada Jaınaqtyń atty ásker komandırine, Muńaıtpastyń qyzyl ásker komandırligine deıin ósýi óte nanymdy kórsetiledi. Spektáklde quryp bara jatqan tap ókilderi Alekseı Logınov (Ahmetov), alashordashylardan Kenjeqara (Dúısenov) jáne baılar men bılerdiń zymıan dushpandyq is-áreketteri durys kórsetilgen. Alaıda, patshanyń qol shoqpary, asqaq ári qaharly, toǵysharlyq tilektegi topas general-gýbernator Fon Eversmannyń (Ordabaev) beınesi óte jeńil, solǵyn berilgen. Qarama-qarsy kúshtiń jetekshi ókili bolǵandyqtan ol obrazdyń nashar shyǵýy taptyq kúrestiń tarıhı mánin álsiretedi. Spektáklde jurtshylyq nazaryn aýdaratyn jaǵymdy obrazdardyń biri Baný obrazy (Dúısenova). Biraq bul obraz óziniń ósý dárejesine jetpeı, kópshiliktiń kóleńkesinde qalyp qoıdy.

Jalpy spektákl jóninde onyń rejıserlyq jaǵyn sóz etkende aıtatynymyz mynaý: jalpy óz tarapynan baıyta almaǵan.

Shyǵarmanyń ıdeıalyq— kórkemdik jaǵyn, avtordyń oı-sheńberinen shyqpaı jasaý oryndy. Biraq rejıserdiń mindeti onymen ǵana shektelmeıdi. Ol sonymen qatar jalpy ansámblge, oıynnyń damý satysynda belgili bir dárejeden túspeýinde jaýapty. Spektákldiń jalpy jelisinde dálel tóleýsiz mızansenalar jıi kezdesedi. Keıde kórermen syrttaǵy bolyp jatqan jaǵdaıdan beıhabar qalyp otyrady. Onyń sebebi sahnada júrgen keıipkerlerdiń ózara organıkalyq baılanysynyń azdyǵynan, olardyń bet-pishini, ishki-tysqy qımyldary sahna syrtynda bolyp jatqan jaǵdaıdan eshbir habar bermeıdi. Sonymen qatar sahnanyń ár tusynan jónsiz ońdy-soldy júgirýler, maǵnasyz dene qımyldarymen aralasyp, bolyp jatqan jaǵdaıdyń shyn mánin túsinýge qıyndyq týǵyzady. Sondaı-aq teatrdyń kórkemdik jaǵyn basqarýshylar men rejıserlarynyń qatań esine alatyn bir jaǵdaı sahnalyq sóz tehnıkasynyń nasharlyǵy men artıserdiń dıksıasynyń nasharlyǵy. Akterlerdiń keıbiri sózdi tolyq aıtpaı, sońǵy býyndaryn jutyp qoıýy olar úshin úlken aıyp, kórermen úshin qıanat. Osynyń barlyǵynan kelip shyǵarmanyń kórkemdigi men ıdeıalyq mańyzy tómendeıdi. Árıne bul sıaqty kemshilikterdi joıýǵa teatr kollektıvi men onyń artıser tobynyń tolyq shamasy keledi. Olaı bolsa múmkinshiligi bolǵanynsha osy kemshilikterden erterek boı tartqan jón.

Qoryta kelgende aıtarymyz: teatr kollektıvi «Amankeldi» pesasyn qoıý arqyly óz repertýaryna úlken úles qosqan. Joǵaryda kórsetilgen sahnada qoıýdaǵy keıbir kemshilikterdi joıyp, shyǵarmanyń ıdeıalyq jáne kórkemdik jaǵyn onan saıyn kóterý teatr kollektıviniń keleshektegi abyroıly mindeti.

1952

---