InfoHub Logo

Aıtýly qalam ıeleri men teatr sheberleriniń til tabysqan yntymaq-birligi ulttyq ónerdiń irgeli týyndylaryn jasaýda qaınar kóz, qunarly ópic bolatyndyǵy ár halyqtyń arǵy-bergi rýhanı tarıhynda talaı dáleldenip, tynbaı damyp kele jatqan qubylys. Mundaı yrys-ıgilikke kez-kelgen shyǵarma kepildik ala bermeıdi. Ondaǵy shymyrlaǵan oı tunyǵy tereńine boılaýdy ańsaıdy. Janr tabıǵatyna tán shıyrshyq atqan qaqtyǵys barysynda qalyptasatyn sanqıly minez-qulyqtyń qıǵash-qýys túkpirleri, jan ıirimi júrek lúpili bar. Keıipkerdiń oı-armanyn, onyń murat tutqan múddesiniń qat-qabat qaltarysyn taýyp, syr-sıpatyn ashý árdaıym sýretkerdiń zerdeli bıik parasatyn saryla izdengen eńbekterin, qyraǵy kókirek kózin tileıdi. Klasıkalyq shyǵarmalardyń kóńili soqqannyń qur táýekeline, jeńsik qumardyń jaıdaq jambasyna, áýesqoıdyń «álim kelmeıtin nesi baryna» kóne bermeıtin sebebi de sodan bolsa kerek.

Ulttyq teatr óneriniń álippesinen bastap, merzimdi mektebi úlgi eter ustazy bolǵan Muhtar Áýezov dramatýrgıasyna ilese kelgen Ǵabıt Músrepov shyǵarmalary da ár býyn, ár kezeń rejıser, akter ókilderiniń bilgiri báıge, júırigi júlde alar tarazysyna aınalǵany málim. Bul týyndylar ásirese ómirin sahna ónerine arnaǵan jas urpaqty qazaq tiliniń dámi men nárin, hosh ıisi men oıý órnegin, aıshyǵy men astaryn, salmaǵy men sazyn, áýeni men ajaryn tanýǵa tárbıeleıdi. Teatrdyń bas rejısery Ázirbaıjan Mámbetovtyń «Qozy Kórpesh — Baıan sulýǵa» qaıta oralýy da osy múddeden týsa kerek. Sonymen birge bul spektákl Á. Mámbetovtyń kemeldený jolyndaǵy keń qulashyn, shabyt shalymyn, oı ólkesiniń óresin taǵy da bir tanytqan shyn mánindegi talant týyndysy bolyp qalyptasqan. Búgingi rejıssýra óneriniń úzdik úlgileriniń syr-qupıasyna qanyq Ázirbaıjannyń tynbaı izdený, tıanaqty eńbektený jolynda teatrdyń ulttyq kelbetin, tvorchestvolyq eńsesin kóterýdegi tabystary ortalyq baspasóz betterinde, baısaldy basqosýlarda, talaı aıtylyp júr. Odaqtaǵy mańdaı aldy rejıserlardyń qatarynda kórinip kele jatqan Ázirbaıjan Mámbetovtyń, keıingi jyldary M. Áýezov teatrynyń ózi ıyqtas, óner ordalarynan ozat shyǵýyndaǵy eńbegi zor. Álbette, munyń bárin taratyp taldap aıtý óner tarıhyn zertteýshilerdiń sybaǵasyndaǵy keleli keńestiń sózi.

Ázirbaıjan qaı dáýir shyǵarmasyna barmasyn ol eń aldymen óz zamanynyń ókili, búginginiń synshy-sarapshysy. Ótkennen úırener qaısy, jırener qaısy? Qoıar saýaly da, alar jaýaby da naqty. Bul saparda da ádilet ataýlyǵa kóz ashqaly kórshi qonbaǵan, meıirim, atalyq, adamdyq paryz degennen jurdaı Qarabaıshyldyqpen ómiri ózgeniń sypyrasyn ańdyp, bógdeniń otyna jylynýǵa jaralǵan mysyq tileý múláıim, ishteı zulym, julyńǵyrt jantyqshyldyqtyń kúre tamyryn qazbalaı ashqan. Mundaǵy Qarabaı syrttaı ezý tartar, sarańdyqtyń saıaz kúıbeńi emes — merez qatygezdiktiń has qasireti. Mundaǵy Jantyq qaǵylez kúlki týǵyzar qabyrshaq qýlyqtyń quly emes — izi-jymy, jym-jylas jalańaıaq jaýyzdyq qıapaty. Rejıserdiń oı jebesiniń dál tıgen nysanasy osy.

Kóz aldymyzda tynysbýar beles-beles bedeý qumdar... Qaza-jalaǵa kýá jalańash, jaıdaq jartastar... Eliktiń beıkúná egiz laǵy... Muńy bir, mekeni oqshaý áziz qos ana beınesi — ant belgisi qandy oramal, yntyzar júrektiń zar-zapyranynyń astaryn ashar, arman aǵysyndaı baıaý tolqyǵan áýen spektákldegi rejıserlyq sheshimniń syrt ajary. Óter oqıǵanyń, osyndaı meken-mezgil nyshandary dál, naqtyly, shashaý-shashyrandylyqtan aýlaq.

Osy bir qulazyǵan tabıǵat aıasynda búkil qaýymǵa qarǵys aıtyp qudaıdyń ózi qolyna tússe qotyr taıy úshin kózin oıyp alýǵa daıar Ydyrys Noǵaıbaevtyń Qarabaıy keledi. Túsinde talaýda, óńinde qamaýda, óńeshten qaırylǵan ólermen úreıli ún. Búkil jaryq dúnıege qabaq astymen urlana qaraýy elden-erek ógeı kórinedi.

Tiri jannan tapqan adaly — Jantyq. İsine demeýshi, túsine jorýshy osy ǵana. Ózinen góri Jantyqqa senedi. Biraq, Ydyrystyń Qarabaıy Jantyqqa jetiskeninen senip júrgen joq. Pármeni bar da dármeni az. Tiri janǵa bir erqara kerektiń ǵana jeleýi. Sarańdyq tek dúnıeqońyzdyq emes eken. «Jetpis jyl jeti japyraǵyna tisi tımegen Qarabaı» eldi de, jerdi de, etbaýyr týǵan balasyn da qurban etýge bel býǵan. «Sháınáp kórmegen qyzyǵyn, aıdap kórmek». Em qonbas, ıne shanshar sańlaýsyz patologıa. Onyń janyn jadyratar qulaq kúıi jylqynyń dúbiri. Qarabaıǵa balanyń kúlgeninen qulynnyń kisinegeni artyq. Mine, Qodar shapty, aspany alaqandaı jeri tebingideı sendelip qalǵan Qarabaı. Buǵan dúnıeniń tórt buryshy apshysy qýyrylyp bitkendeı. «Mal túgel qaıtyp keldiniń» qýanyshy bir sát júzin jylytty da «qaıdan túgel bolsyn» degen kúmándi oı taǵy da qýartyp sala berdi. «Bir taı shyǵynyń joq» degen Jantyq habaryna jadyrap, jantorsyǵyna kónetoz shekpenin japty. Bul Qarabaıdyń jaryq dúnıege kelgeli jasaǵan bir jomarttyǵy. Endi jerge jata qalyp tyń-tyńdaǵandaǵy Qarabaı qýanyshynda shek joq. Ne paıda? Taǵy qyrsyq aınaldy. Baıan men Qozy tilegin ańǵarǵan Qarabaı keshe ǵana ata jaýy bolǵan ózin taqyrǵa otyrǵyzyp ketken Qodar jaǵyna taıqyp shyǵa keldi. Tirek-tuldyrsyz jetim bala qyz alýmen tynsa bir sári. Erteń munyń malyna ıe bolyp ketedi ǵoı. Qarabaı uǵymynsha Qodardyń jóni basqa. Ol seniń dúnıeńe kóz qyryn salmaıdy da. Baıandy alsa bitip jatyr, qaıta qalyńmal kelmeı me. Mundaıda Qarabaıǵa ant ta, ar da, ádilet te, adal nıet te aıaqasty. Bular Qarabaıdyń túsine kirmegen túsinikter. «Qara emen maıyssa da, Qarabaı qaıyspaıdy»— bul betburys qatygezdiń qatań serti. Baqsaq, bul tek sóz ǵana eken. İstiń arty nasyrǵa shabaryn sezgende, Qarakeń saǵyzdaı sozylyp, túbitteı tútilip, qoıa beredi. Ózine laıyq munda da baqaı qýlyq bar. «On oılanyp júz tolǵanyp, óz qolyn ózi kese almaǵan» Qarabaı besikten beli shyqqaly jas shyqpaǵan kózin súrtken bolady. Bul da jurtty sendirýdiń jádigóı joly. Qansha jalǵan bolsa da mundaı jyly sóz aıtý Qarabaıǵa ońaıǵa túspeıdi. Osy sátte óz úni ózine jat estilgendeı qýystana, aınala baǵyp sóıleıdi. At jalynyn ustap aqsaqal bolǵaly aýzynan shyǵyp turǵan tuńǵysh kósheli sózi. Sóz bolǵanda atanyń sózi, ony da úıretken Jantyq. Tas arqalap, taý qoparǵandaı sóz aıaǵyn zorǵa bitirdi. Jurt maquldasymen, «aıttym bitti, kestim úzildi» dep bir-aq qaıyrady. Óıtkeni, Jantyqtan qaryz alǵan jyly sóz taýsyldy. Endigisi Qarabaıdyń short kesip, sholaq baılaýy ǵana. Aqyry el-jurttan beze qashqan Qarabaı, shyrqaý shyńyna jetip short qıylǵan shylbyrdaı aǵash atqa minip jyndanyp tynysh tapty.

Salıqaly oıshyl, syndarly azamat, dýlyǵaly batyr. Múbárák mavr beınelerin jasaǵan Ydyrystyń Qarabaı qaýyzyna enip ózinshe túleı, tyń súrleý tabýy akterdiń talant, tabıǵatynyń bizge beımaǵlum teńin sheshkendeı boldy. Noǵaıbaevtyń Qarabaıynda sarańdyqtyń mazaǵy emes, azaby bar, sarańdyq sezimniń shyńyraý, qurdym qaza qasireti bar. Kópten bezgenniń kómýsiz qalar qarǵysy bar.

Ánýar Moldabekovtyń Jantyǵy da kópten kózi úırengennen ózgeshe, órim, óris tapqan. Syrttaı Qarabaıdyń kóleńkesindeı kóringenmen shyn máninde ony ańdyp júrgen ajaly sıaqty. Sum-súmeıdiń jaýyryn ashqandyǵy keıpinde Qarabaıdyń jylqysyn aıdap Jantekeń atalyp bara jatqan ózin izdegendeı syńaı bar. Bul bir emes, ońashada osy jaýyrynmen ózi tildesetin tárizdi. Kári arqardyń qaı jyrada qalaryn ańdyǵan aýrý qasqyrdaı ishten tynǵan zymıannyń qımyly da samarqaý. Aram oılylyǵyna saı aqyl men jiger berse Qarabaı túgel qalyń eldi qan qaqsatatyn búlik ý soıqannyń ózi. Bul múdde jaǵynan Qarabaıdyń jalǵasy. Biraq, odan ózgeshe. Qarabaı Qarekeń atanǵysy kelgen joq. Munyń Jantekeń bolǵysy bar. Aılasyna ashytqy bolarlyq az ǵana aqylynyń arqasynda aram dáýlettiń tegin maldyń, sáýletin kórmek. Elge oralmaq, halyq kózin tundyrmaq. Munda malqumarlyq pen mansapqorlyq egiz. Jantyq taǵilettiler janyńyzda ákelep júrip, esebinen ómiri jańylmaıdy. Mundaılardyń jylap júrip zorlaǵanyn, kólgirsip júrip qorlaǵanyn ańǵarmaı da qalasyń. Syrt kózge Qozy men Baıanǵa qamqorshy, Qarabaıǵa aqylshy, Qodardyń soıylyn soǵýshy. Báriniń arasynda synaptaı sýsyp júrgende ol óz ishindegi ysqyrǵan jylan, yzǵyǵan shaıandy áste sezdirmeıdi. Qoǵamǵa qarabaıshyldyqtan, jantyqshyldyq álde qaıda qaýipti. Óıtkeni, ol bir ǵana sezimniń dúnıeqońyzdyqtyń quly emes. Jantyq minezi, Jantyq qylyǵy áldeqaıda ómirsheń. Onyń fılosofıasy «Keshegi kún keshe ótti, búgingi kún basqasha» osyǵan saı aram pıǵyly ózgermeıdi. Tek aıla-tásili ǵana ózgeredi. Jantyq, aıta beretin qubylmaly kesirtkeniń (hameleon) dál ózi. Kóz aldynda betegeden bıik, jýsannan alasa, sútten aq, sýdan taza, senen bir eli óziniń basymdyǵyn sezse qyryp jiberýge daıar. Qozynyń qazasy, Baıan qaıǵysy oǵan shybyn shaqqandaı áser etpeıdi. Óıtkeni, «O, kózsiz kóbelek, essiz áserler... talaı tarttyrarmyn góı-góıdi» degen maqsatyna jetti. Ol ózinen basqa tiri janǵa tileri osy. Jantyq bitkenniń senimine kirip, jegideı jep qolynan kelse «góı-góı tartqyzýdan» basqa muraty bolmasa kerek. Ánýar sheber oıynymen Jantyqshyldyqtyń qanypezer qataldyǵynda, súrleýi joǵalǵanmen, silemi kezdesetin osyndaı kesepat qylyqtyń bar boıaýyn áshkereleıdi. Ádilet pen zulymdyq búgin týǵan joq. Ol adam qoǵamymen birge jasap, birge alysyp keledi. Ánýardyń Jantyǵy sol alysar jaýyń arańda bolsa alastaýǵa shaqyrady.

Keıingi jyldary kıno ónerinde de, teatr sahnasynda da mádenıetimizdiń ósý barysyna mol úles qosyp kele jatqan tynysy keń talant ıesi Asanáli Áshimovtyń Bekejannan keıingi kópti qýantqan taǵy bir tabysy Qodar obrazy. Asanáli Qodarynda urda-jyq, dúleı minezben qatar asqaq adýyndyq ta bar. Alǵashqy kóriniste ol júrektiń degeni bolmasa, bilektiń degenin boldyrǵan dalanyń kókshýlany. Biraq, kúsh atasyn tanymas, aıqasta beti qaıtyp Qarabaı aldyna qaıta keldi. Nan pisken demi basylǵan, aqyl sabasyna túsken. Endi jol-joranyń izimen baılaýly qolyn bosatty. Sóngen yza bar, opyq jegen ókinish bar. Amal ne, buǵan da kóndi. Jolǵa júgindi.

Aqyry kelip Jantyqtyń toryna oraldy. Soqyr senim jetegine Qodar Jantyqtyń qolshoqparyna aınaldy. Jantekeń kómekshi tapty. Anda-sanda jylt bergen ojar minezi, Jantyq oıatqan qyzǵanysh sezimi kózsiz kóbelekti orǵa jyqty. Láǵnat qamytyn kıip, jar astynda qaldy. Akter oıynynyń bas jibinen bastap, aqyrǵy túıinine deıin obrazdyń dıalektıkalyq damýynda záredeı jalǵandyq, jasandylyq joq.

Osy teatrdyń tuńǵysh Baıany Sh. Jandarbekovanyń Maqpaly da kóńil tolqytar kóp boıaýymen este qalady. Ásirese Qozyǵa eń alǵash ret Baıan jaıly syr ashardaǵy sezikpen sezim arpalysyn, analyq mahabbattyń qımas-qyzǵanysh kúılerin asqan tebirenispen beredi.

Ekinshi Maqpal F. Sharıpovanyń alǵash kelýindegi muńly keıpinen bastap, óz oshaǵyndaǵy jetim-jesirlik aıanyshty halderi, qarǵys sahnasyndaǵy syzdaǵan júrek. Órtengen baýyrdyń zar qaıǵysy aýyr áser qaldyrady.

Balapanyn qyzǵyshtaı qorǵap, az qýanyshy máńgi qaıǵyǵa aınalǵan X. Bókeevanyń Kúnkeıiniń hali de júıeńdi bosatady. Asylynda analar beınesi boıaýy berik, bederi aıqyn, jeke-jeke tulǵa bop este qalady.

Spektákl negizinde orta býynmen jas býynnyń tize qosqan eńbegi, mundaı ádistiń tálimdi-tárbıelik máni zor. Biz kórgen úsh Baıannyń úsh túrli júıeden tanylýy da qýantatyn jaǵdaı. Jastardyń óz únimen, óz betin izdenýi óser urpaqtyń qadir tutar qasıeti.

Názik lırıkalyq arnada damıtyn B. Janǵalıevanyń Baıanyndaǵy ıba-iltıfaty mol uıań sábılik, T. Tasybekovanyń Baıanyndaǵy dala qyzynyń erkekshoralyq aq jarqyndyǵy, M. Rahmanovanyń erteń lázzattyń ár minezimen kóringen Baıany, ónerdiń úlken jolyna bet burǵan izdenistiń alǵashqy jemisteri.

Jas Qozy Sh. Meıramovke osynsha azýly sheberlerdiń ortasynan nege jaryp shyqpadyń dep ókpe aıtý erterek. Jas akterdiń ynta-talabyna saı Qozynyń qazirgi kórinisi budan da jaqsara túser degen úmit zor. Qashanda bas keıipkerdiń júgi aýyr, jas akterdiń Qozynyń ishki sezim- boıaýlaryn berýdegi qýaty sábılikke saıa beretin jaılar ańǵarylady. Bul joly «Qozy áli sábı» degendi jeleý etken rejıserdiń sózine sene qoıý qıyn. Mahabbat úshin kúrese bilgen adamnyń sábılikpen sharýasy shamaly bolsa kerek. Sondyqtan jas akterge rejıserdiń áli de qol ushyn bere túskeni jón.

Shaǵyn ǵana rolde bir sát jyly kúlki, óz ortasynyń aq peıil minezin ala kelgen R. Teleýbaevtyń Aıdary qylyq qımyly, ańqaý adaldyǵymen este qalady.

Oqıǵa aǵysyndaǵy emosıalyq boıaýdyń qalyńdata, birde arqańdy aıazdaı qaryp, endi bir sátte júregińdi qan jylatatyn Ǵazıza Jubanovanyń mýzykasy shyǵarma rýhyn árýaqtandyra túsken.

Asa uqyptylyqpen jasalǵan kıim pishimderi, (sýretshi G. Ismaılova) spektákl atmosferasyn da, rejıser oıyn da dál basqan. Sýretshi Aleksandr Krıvasheın eńbekterin tvorchestvolyq tolǵanystyń jemisi dep tanımyz.

Spektákldegi halyqtyq shaıqas kórinisteri óte áserli, taza talǵammen jasalynǵan. Aıqaı-shýdan góri, áreket, ádis nanymdy kórinedi.

Ásirese spektákldiń fınalyndaǵy Qodarǵa aıtylatyn eki ananyń qarǵysy tek qana oǵan emes búkil qarabaıshyldyqqa, jantyqshylyqqa, álemdegi zulymdyq, pasyqtyq ataýlyǵa qarsy ana atynan, ádilet atynan aıtylǵan qudiretti úkimdeı estiledi. Oǵan ún qospasqa, ishteı qaıtalamasqa haqyń joq. Óıtkeni ar, ádilet, árqaısysymyzdan sony talap etedi. Úlken týyndynyń zamanmen, ýaqytpen tildesýi osylaı bolsa kerek.

Qoryta kelgende aıtarymyz akademıalyq M. Áýezov atyndaǵy drama teatry óziniń óner shejiresiniń beleske sanar bir betin «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» spektaklimen ashty demekpiz. Osyǵan oraı kıeli óner shańyraǵynyń talantty kollektıvi halqymyzdyń súıikti ǵulama jazýshysy Ǵabıt Músirepovtyń jetpis jyldyq merekesine úlken syı tartqanyna kýá bolyp otyrmyz.

1972

---