InfoHub Logo

Jýyrda Jambyldyń oblystyq drama teatrynyń sahnasynan S. Muqanovtyń «Botakóz» romanynyń jelisimen jazylǵan jańa pesasy boı kórsete bastady. Kúrdeli prozalyq shyǵarmalardyń sahna tiline aınalýy dramatýrgıamyzda kenje qalyp kele jatqan sala.

Bul tektes árbir sahnalyq shyǵarma sátti shyqqan shaqta kórýshisinen de, oqýshysynan da qýanysh sezimin týǵyzatynynda daý bolmasqa tıis. Qazaq dramatýrgıasynyń tarıhyna zer salsaq Abaı romanynan keıingi sahnalyq tilge túsken «Botakóz» romany ekendigin ańǵarady ekenbiz. Igi talaptyń talǵamǵa saı aıaqtalýy sóz joq zor tabys bolmaq. Ol dramatýrgıamyz ben teatr repertýarynyń sheńberi keńeıe túsýine óz yqpalyn tıgizedi. «Botakóz» pesasy týraly sóz bolǵanda, ásirese Jambyl jurtshylyǵy maqtanysh etetin bir jaı shyǵarma avtorynyń biri jáne sahnaǵa qoıýshy rejıseri da osy oblystan shyqqan jas talapker T. Dúısebaev ekendiginde. Dúısebaev Tashkenttegi teatr jáne kórkemóner ınstıtýtyn budan úsh jylǵa ǵana buryn bitirgen jas rejıser. «Botakóz» Dúısebaevtyń dramatýrgıa dúnıesine tuńǵysh jasap otyrǵan barlaý sapary. Ekinshi avtor Qaraǵandy teatrynyń bas rejıseri A. Hodorev. Tvorchestvolyq yntymaqtan týǵan eńbektiń jemisti aıaqtalǵanyna kórýshi jurtshylyqtyń shyǵarmany jyly shyraımen qabyldaýynyń ózi aıǵaq bola alady.

Endi shyǵarmanyń týýyna sebep bolǵan romandaǵy oqıǵalardy avtorlar qalaı meńgerdi. Onyń sahnalyq kórinisi qandaı dárejede soǵan keleıik.

«Botakóz» qazaq prozasynda ıdeıalyq kórkemdik jaǵynan myǵym, shoqtyǵy bıik shyǵarmanyń biri. Ol dáleldep jatýdy qajet te etpeıdi. Mundaǵy oqıǵa qazaq tarıhynyń kezeńdi dáýirleri — Patshalyq Rossıanyń Qazaqstandy otarlaý saıasaty, 1916 jylǵy ult-azattyq kúresi, Uly Oktábr revolúsıasynyń daýyly, sol kezderdegi tegeýirindi halyq qozǵalysy, Qazaqstanda sovet ókimetiniń ornaýy sıaqty iri-iri belestermen baılanysyp, qym-qıǵash oqıǵalarmen ushtasyp jatady. Naqtyly tarıhı ómirge qurylǵan shyǵarmanyń sahnalyq tilge túsýiniń zor mańyzy da alǵashqy qalam urǵan avtorlar úshin qıyndyǵy da osynda jatyr. Aıta ketetin bir jaı iri polotnoly prozalyq shyǵarmalardan sahnaǵa laıyqty pesa jazýshyǵa talappen tyń taqyrypqa pesa jazýshyǵa qoıylatyn talappen bara bar ekendigi. Óıtkeni, sahna zańy bireý, ekeýine de ortaq zań. Romanda keń tabıǵat qubylystary, psıhologıalyq qaqtyǵystar, keń sýretti baıandaýlar arqyly kórinetin sala-sala bolyp jatqan oqıǵa órisinen sahnada baıaý ashylatyn, adam harakterin jınaqtap, dramalyq arqaýdy berik quryp, oqıǵanyń túıindi sátterin suryptap alyp, jurtshylyqqa usyný kóp-kóp eńbek sińirýdi, uqyptylyqty, ári barsa shynaıy sheberlikti tileıdi.

Bul jaǵdaıda dramatýrgke kezdesetin eki túrli qıynshylyq bar. Birinshiden roman avtorynyń negizgi oı-ózegin, kózdegen maqsatyn, tartys túıinin taýyp, shyǵarmadan dramalyq dınamıkalyq, túrde damıtyn adam harakterlerin tabý bolsa, ekinshiden sol dramalyq qaqtyǵystan týatyn negizgi shyǵarma ıdeıasyn sahnalyq til arqyly aıqyndap, jurtshylyqqa jetkize bilýde. Avtorlardyń eńbegine osy turǵydan qarasaq pesanyń sátti jazylǵandyǵyn ańǵaramyz. Munda romandaǵy oqıǵalar túgeldeı qamtylǵan deýge tolyq bolady «Botakóz» pesasynyń sátti shyǵýynyń basty sebebiniń biri — avtorlarynyń sahna zańyn tereń túsinýimen astasyp jatyr. «Botakóz» biz kórip otyrǵan qalpynda romannan jasalǵan ınsenırovkaǵa uqsaǵanmen kóbine roman jelisi boıynsha jazylǵan dramaǵa beıim jatyr. Dúısebaev pen Hodorevtiń eńbeginiń qundylyǵy da osy salada. Sahnaǵa qoıýshy rejıser Dúısebaev shyǵarmanyń negizgi ıdeıasyn jan-jaqty asha, árbir tvorchestvo adamyna tán óz boıaýy, túsinigi, túısigi bar ekendigin baıqatty. Sátti-sátti mızansenalar, jaý men jaǵymdy adamdar arasynda negizgi tartystar da shyndyq sheńberinde sheshiledi. Spektáklde rejıserlyq ansámbl, oı tutastyǵy bar. Tek qana Sovdeptiń keńsesindegi kórinis, eń aqyrǵy, qyzyl áskerlerdiń sahnaǵa shyǵatyn kórinisi áli de eńbek sińirýdi kerek etedi. Bul sahnalarda dınamıkalyq damý logıkalyq, baılanys álsiz jatyr. Jeke qaqtyǵystar da baıaý. Spektákldiń jalpy órisine de keri áserin tıgizip tur. Rejıser T. Dúısebaev osy jaǵyn oılana túskeni jón.

Shymyldyq ashylǵanda ózimizge kópten tanys adal jandy, aq nıetti, óziniń sábılik dáýirinen eseıe kele ádildik pen zulymdyqtyń ara salmaǵyn aıyra biletin bostandyq ańsaǵan qazaqtyń jas qyzy Botakóz kóz aldymyzda. Ol orystyń uly klasıkteri men batystyń aldyńǵy qatarly jazýshylardyń shyǵarmalaryn oqyp, Abaı poezıasynan nár alǵan, erlik rýhta tárbıelengen jan. Ol óziniń adal mahabbaty, bas bostandyǵy úshin kúresken sol kezdegi qazaq qyzdarynyń jıyntyq beınesi. Ol keleshektiń kilti óz qolynda bolatyndyǵyna kámil senetin, ol tek kúres arqyly iske asatynyn aıqyn biledi. Botakóz rolin oınaýshy aktrısanyń úlken jaýapkershiligin, tereń túsingendigin, árbir detal úshin uqyptylyǵyn talap etetin de osy prınsıp.

Biz aktrısa A. Nıazbekovanyń oryndaýynda Botakózge tán sıpat, jalyndy jiger, muqalmas qaırat, albyrt mahabbat ıesi ekendigin Asqarmen alǵash kezdesý sátinde birden ańǵaramyz. Onyń Pýshkın, Lermontov, Baıron, Abaı shyǵarmalaryn elge jatqa oqýy Botakózdiń órisi keń, oı parasatynan habar beredi. Qyzǵa tán qylyq, názik naz, mahabbattyń ushqyny sypaıy da, súıkimdi kórinedi. Biraq bul sát qana. Aktrısa Nıazbekova tıimdi qurǵan obrazdyń arqaýy keıingi sahnalarda tarqatylyp, boıaýy solǵyn tarta, alǵashqy sezim tolqyndarynan qol úze, jasandylyq jolyna túse bastaıdy. Árıne aktrısa oıynynda tereń túsinik áli de bolsa qalyptaspaǵan. Obrazdyń birte-birte bylaı júdeýshilikke ushyraýy kórýshilerdi qynjyltady.

Asylynda adam balasynyń basyndaǵy mahabbat sezimderi orynsyz qushaq jaıyp, beker kúrsinip, nesıe naz, jasandy áreketterimen kórinbeıdi ǵoı. Janym, kúnim dep aıtqan sózderdiń ártúrli boıaýlary bolmaı ma. Mahabbattyń qýanyshy, kúıinishi, kóktemi, jazy bolmaı ma. Eń áýeli ishten tebirene týǵan jyly sezim jasqa tán jalyndy ot kerek. Erlikke de, baqytqa da bastaıtyn júrek kúshi, mahabbat kúshi emes pe. Ásirese Botakóz sıaqty sanaly, oqyǵan qyzdardyń mahabbat seziminiń óz poezıasy bar emes pe. Osy turǵydan aktrısa da, rejıser de áli oılana túskeni jón. Budan aktrısa Nıazbekovanyń oıyny bastan-aıaq sátsiz degen pikirden aýlaqpyz. Bul alǵashqy kórgendegi eskertpelerimiz ǵana.

Spektákldegi kúrdeli obraz, oqıǵanyń negizgi túıininiń biri Asqar basynda jatyr. Ol túnergen qazaq dalasyna bilim shyraǵyn jaǵýshy, bostandyq úshin kúrestiń qozǵaýshysy, Lenın eńbekterimen qarýlanǵan kózi ashyq, kókiregi sara adam. Qara dúrsin qozǵalystyń qol shoqpary emes, barlyǵyn oı eleginen ótkizip, baıypty batyl qımyldaıtyn kúresker. Jaýapty rol jas akter M.Bákenovke júktelgen. İzdený jolyndaǵy keıbir tabystaryn eskere otyra akterge aıtatyn tómendegideı tilegimiz bar. Birinshiden — kúres jolynda shynyqqan Asqardyń tolyqqandy beınesi ázir sahnada joq. Keı sátteri akter tek avtor tekstin aıtýymen ǵana shektelýde. Asqardyń kúıinish, súıinishi, kórgen qıyn-qystaý kezeńderden alǵan sabaǵy naqtyly kórinbeıdi. Onyń kópshilikke aıtqan sózderinde qolbasshyǵa tán jalyn joq, jansyz aıtylady. Revolúsıonerlerge tán kóregendigi, ekinshi satydaǵy keıipkerlerdiń kóleńkesinde qalyp qoıady. Sol qozǵalystaǵy halyqtyń jetekshisi, jón silteýshisi ekendigine M. Bákenovtyń oryndaýynda sene qoıý qıyn. Eń arjaǵy Botakózge degen mahabbaty da óziniń tabıǵı qalpynda emes, jasandy, jalǵan syrt qımyldarda qurylǵan. Akterde sahnada erkindik jaǵy álsiz. Sahnadaǵy júris-turys áli de bir júıege túspegen. Spektáklde Asqar beınesi áli de akter oıyny arqyly tolyq sheshimin tappaǵan. Negizgi keıipkerdiń bul qalypta kórinýi spektákldiń, kórkemdigine de keri áserin tıgizbeı turǵan joq.

Utymdy, sátti shyqqan obrazdyń biri — M. Jumaǵulovtyń oryndaýyndaǵy Amantaı. Akter dala jolbarysy, alyp qaırat ıesi, ar-namysy úshin aqyrǵy demi qalǵansha kúresetin ádil, adal jandy Amantaıdyń beınesin ómirge tán boıaýymen kórsete bildi. Onyń árbir sózi salmaqty, jaýǵa zili, dosqa jyly shyraıy sezilip otyrady. Biraq túrmedegi sahnasyna deıin barlyq qaqtyǵysta tamasha damyp kele jatqan obrazdan keıingi kórinisterde akter alshaq qalatyn sátteri bar.

Itbaı balasy Sarybas ólip bara jatqan óz tabynyń «beldi» ókiliniń biri. Onda talanǵan mal kegi, ólgen áke keginiń bári saıyp kelgende kúni batyp bara jatqan tap kegine baryp tireledi. Akter S. Abýlǵazınnen sahnaǵa birinshi shyqqannan-aq jaýǵa tán jeksuryn áreketteriniń bárin kóresiz. Onyń adamgershilik ardan, adamǵa tán meıirimnen quralaqan ekendigi birden seziledi. Jas balany shyrqyratyp, anasyn tutqynǵa alyp aıdap keterde qarsylyq bildirgen qart anany atý kórinisinde akter S. Abýlǵazın jaý beınesin sharyqtaý shegine jetkizedi.

Qazaq dalasyn ash qasqyrdaı kezgen qandy qol tap jaýy barar jeri, kirer kórin taba almaı júrgen patsha dáýiriniń silimtigi Alekseı ómiriniń aqyrǵy saǵatyna deıin óz oıyn iske asyrý úshin kúresedi. Talantty akter Sh. Sákıev zulym jaýdyń ozbyrlyǵyna da, Botakózdi ıgerý jolyndaǵy las áreketterine, ómir shyndyǵyna tán boıaýlar taba bilgen. Botakózdi tutqynǵa alý, Kókshede kezdesý kórinisterinde kúıregen jaý dúnıesiniń zymıan ókili óziniń tolyqqandy qalpynda kórinedi. Sóz joq akterdiń tvorchestvolyq bıografıasynda Alekseı beınesi eń bir sátti shyqqan obraz bolyp qalmaq.

Akter K. Tabanovtyń oryndaýyndaǵy Qojantaı Itbaı esigindegi qarǵyly kúshik. Kúni úshin ol qandaı zulymdyqtan da bolsa bas tartpaıdy. Aryn da, janyn da tirligi úshin qurban etip júrgen topastyń keı áreketi kórýshiden kúlki týǵyzsa, keı sátte jırenish sezimin týǵyzady. Akter obrazdyń jan-jaqty syryn aıqyn asha, Asan úıindegi Alekseılermen kelgen Qojantaımen túrmege tyńshy retinde qamalǵan Qojantaıdyń keıpin úzdiksiz damý jolynda kórsetedi.

Botakózdiń aǵasy Temirbek akter J. Shúlembaevtyń oryndaýynda óziniń jandy beınesin tapqan. Itbaıdy baltamen shabardaǵy árbir áreketi, kekke sýarylǵan óktem sózi halyq atynan aıtylǵan qatal úkimdeı estiledi. Kek jolynda bostandyq ańsaǵan Temirbektiń qajyryn túrme azaby da muqata almaıdy. Temirbek Shúlembaevtyń bul sahnadaǵy ólim jazasyn moınyna alýdaǵy keıpi de kórýshini qatań súısindiredi. «Anam balasyz emes, qaryndasym aǵasyz emes, Itbaıdy óltirgen — men, darǵa asylsam — men asylýym kerek» degen sózder jaýyngerge tán qatal jigermen, muńaıǵan dostaryna qaırat bere aıtylady. Bir kórinip ketetin Botakózdiń sheshesi K. Batyrǵalıevanyń oıynymen anaǵa tán júrektiń jyly sezimine toly. Raqym — Q. Qaısabaev, Koshkın — S. Úmbetbaev, Shyǵanaq — Q. Qasymov, Seregın: — Q. Halyqov jasaǵan obrazdar uzaq ýaqyt kórýshi esinde qalatyn sátti shyqqandarynan sanalady. Spektákldiń kórkemdik tutastyǵyna da kóp áserin tıgizip turǵan osy beınelerdiń sátti shyǵýy. Spektákldi jabdyqtaǵan sýretshi M. Ivaneskııdiń eńbekteri shyǵarmanyń ıdeıasyn ashýǵa kóp kómegi tıedi. Sol dáýirdegi oıý, órnek barlyǵy nanymdy kórsetilgen. Jalpy akterlerge aıtatyn ortaq tilek sahnalyq sózdi sóıleı bilý jaıynda. Keıbir akterlardyń dıksıasynyń nasharlyǵy sonsha tyńdaýshyǵa ne sóılep turǵany belgisiz bolyp qalady. Bul oılanatyn jaı. Spektákldiń mýzykasy nashar. Bir-eki aýyz sóz pesanyń tili jaıynda. Sahnadaǵy adam harakterleri árdaıym til arqyly sheshilmek. Avtordyń kózdegen maqsaty sol arqyly oryndalmaq. Ásirese drama teatrynda tildiń, sóz shuraıynyń qanshalyqty qymbat ekenin baıandap jatýdyń qajeti shamaly. Sondyqtan dıalogterdegi harakterdi baıytatyn, órnegimen de, oıymen de salqyndyq baıqatatyn bógde sóz buralqy oramdardan tazartý kerek. Sonda ǵa-na sátti shyqqan týyndynyń ajary nurlana bermek.

1955

---