InfoHub Logo

Elimizde komýnızm ornatyp jatqan jańa adamdardyń minez-qulqy, qarym-qatynasy, jeke taǵdyrlar, eńbek, tynys-tirshiliktegi ózgerister, komýnıstik sananyń damý joldary jáne qalyptasýy — búgingi kún taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalarǵa negizgi ólsheý bolmaq.

Keıingi kezde sahnaǵa shyqqan shyǵarmalardyń ishinde erekshe nazar aýdaratyny jazýshy T. Ahtanovtyń «Sáýle» atty dramasy. Kórkemdik, taqyryptyq jaǵynan jańa týyndy kórýshi qaýymdy da, ádebı jurtshylyqty da biraz oıǵa qaldyrdy. Onyń basty sebebi shyǵarmada qoıylyp otyrǵan máseleniń sonylyǵynda emes, — avtordyń jańa sheshim izdeýi, ómirdiń túbegeıli máselelerine batyl barýynda. Tahaýı Ahtanovtyń jazýshylyq jolynda budan buryn da birdi-ekili shaǵyn pesalar bolǵan. Biraq olar úlken shyǵarmanyń barlaýshysy retinde ǵana, janr syryn baıyptaý, baılaý, jasaý, jol arshý, júıe taný retinde ǵana jazylǵan dúnıeler edi. Janr jaýapkershiligin berik ustanǵan jazýshynyń bul sıaqty eksperımentter jasap kelýi de ábden zańdy kórinedi. Óıtkeni, erejesi qatal, mashaqaty mol dramatýrgıa ońaılyqpen syryn aldyryp, kiltin taptyra bermeıtini barshaǵa málim. Ásirese, búgingi kún taqyrybyna kelgende keıde asyra siltep, keıde kemshin qalyp jatatynymyz da sodan.

Shyǵarmanyń basty keıipkerleri — oblystyq partıa komıtetiniń eki sekretary. Negizgi tartys — mal jaıylymdaryn turaqtandyrý, malshylar turmysyn jaqsartý, kolhoz qurylysyna erekshe nazar aýdarý. Bylaı qaraǵanda, talaı aıtylyp, talaı jazylyp, «jaýyr» bolǵan máselelerdiń biri sıaqty. Baqsaq, áńgime tek munda ǵana emes, eń negizgi áńgime — halyq aldyndaǵy azamattyq borysh. El basqarýdaǵy jumys stıli, soǵan degen jeke adamnyń kózqarasy (otnoshenıe) týraly bolyp otyr. Bolashaq úshin kúrestiń bir túri — kóp jyldar boıy boıǵa sińgen kesir-keselden arylý, el talqysymen em izdeý, ashshy da bolsa shyndyqty ashyp aıtyp, ómir-bolmysymyzdaǵy boıkúıezdikti betke basa aıtý, deıdi avtor. Osy kúreste obkomnyń ekinshi sekretary Sáýle jeńilis tabady. Biraq bul ótkinshi jeńilis. Shyǵarmanyń ón boıyndaǵy optımısik saryn erteńgi Sáýle jeńisine kámil sendiredi: «Óıtkeni talas ekeýmizdiki ǵana emes, shyn kúres endi bastalady» degen Sáýle sózderi bolashaq jeńistiń ývertúrasyndaı estiletini sodan. Shyǵarmada syrttaı jotasy kórinip jatqan qıan-keski, julyndy tartys joq. Negizgi konflıkt ishteı psıhologıalyq arpalys, ańdysýǵa qurylǵan. Ahtanov shyǵarmasynyń qundylyǵy da osynda jatyr. Avtor oqıǵanyń órbý jolynan góri, keıipkerlerdiń ishki dúnıesine, jan-júıeleriniń dıalektıkalyq qubylysyna kóp úńiledi. Syrttaı samarqaý, sylbyr ótip jatqan oqıǵanyń ishteı arpalysyn sabyrmen ańǵarýdy jeke keıipkerlerdiń tamyryn basyp, taǵdyryn tanýdy usynady. Kórýshini bar keıipkerleriniń ótken ómir jolymen qysqa ǵana tujyrymdy tanystyryp shyǵady. Ol jalań tanystyrý emes, oqıǵa ishinde ár sát sheber qıalaryn taýyp, ár keıipkerdiń bar bolmysymen qatar beredi. Keıipkerlerdiń rýhanı qabileti de birtindep ashylyp, budan bylaıǵy barys-baǵdaryn belgileý kórýshiniń talqysynda qalady. Avtorda áldekimge úkim aıtýdan góri oılaný, oılandyrý basym. Jazýshynyń izdený jolyndaǵy bir tóbe tabysy osy júıede.

Shyǵarmanyń ekinshi tabysy — til shynshyldyǵynda. Bizdiń búgingi kún taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalarymyzdyń basty kemshiliginiń biri — kóbine til shynshyldyǵynyń jetispeýinde. Geroıkalyq, romantıkalyq tarıhı taqyryptarǵa jazylǵan shyǵarmalarǵa ǵana jarasatyn til órnegine kózsiz, bas shulǵı elikteýden bul shyǵarma azat. Qazirgi shyǵarmalarda arhıtektordy Ahansha «ah» urǵyza sóıletý, nemese qurylysshy qyzdy Eńlikshe «egildirý» búgingi adamdardyń harakterlerine de, oıyna da, boıyna da shaq kelmeıtini málim ǵoı. Lepirme sheshendikpen kómkerý «naýqasyna» ushyraǵan shyǵarmalardyń ómiriniń qysqa bolýynyń da bir sebebi sol til realızminen alshaq ketýde jatyr. Jalǵan sezimnen týǵan jalǵan til shyǵarma ómirine berik saqshy bola almasa kerek. «Sáýle» keıipkerleriniń tili — ár boıaýly, ár oıly, árqıly, ómirli, árqaısysynyń boıyna shaq minez-qulqynyń túısik-túsiniginiń ishki shyndyǵymen qabattasa keledi.

Osy shyǵarmanyń sahnaǵa shyǵýy da teatr kollektıvine ońaıǵa túsken joq. Sonaý, óziniń týý dáýirinen bermen qaraı tarıhı-romantıkalyq shyǵarmalarǵa qalyptasyp, boıy úırengendikten, psıhologıalyq dramaǵa betpe-bet kelgende ansámbldiń ala-qulalyǵy baıqalyp qaldy. Spektákldiń rejıssýrasyna kelsek, osynaý psıhologıalyq dramanyń bar qıý-qısynyn tabýda Q. Jandarbekovtyń biraz izdengenin baıqaısyń, sonymen birge spektákldi kórip otyrǵanda kollektıv tarapynan kóp eńbek sińirgenin ańǵarasyń. Psıhologıalyq dramanyń boıyna syrtqary effektiler sińbeıtindigi de osy joly kórindi. Shyǵarmanyń óz boıyndaǵy qasıetin saqtaý úshin, eń aldymen jeke keıipkerlerge tereń psıhologıalyq taldaý jasalyp, ózekti oıǵa qurý jaǵy jetisiń kirmeıdi. Sondyqtan da keıbir kórinister bir-birine qabyspaı, ógeı, bógde jatyr. Múmkin bul mereke qarsańyndaǵy qarbalastan da bolar, degenmen oılanatyn jáı áli de bar.

Bas keıipker Sáýle (X. Bókeeva) — basshy qyzmet dárejesindegi qazaq áıeli. Bul qazaq ádebıetinde kezdesetin (búgingi kún taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalarda) qazaq áıelderiniń birde-birine uqsamaıtyn tyń keıipker desek, qatelese qoımaspyz. Demek, Sáýleniń sahnalyq obrazyn jasaýdaǵy qıyndyq ta osynda. Shyǵarma oqıǵasy negizinde Sáýle tóńireginde órbıdi. Jastaı jetim qalyp, turmys talqysy, soǵys zardabynan erte eseıip, jastyq rahatyn kórmeı ósken Sáýle jan rahatyn eńbekten tapty... Adal eńbek arqasynda zor senimge bólenip, el basqaryp, halyq múddesin qorǵaýshynyń biri bolyp otyr. Qyzmet babyndaǵy tartysymen qatar kesh oıanǵan mahabbat seziminiń ushtasýyndaǵy shytyrman qaıshylyq Sáýle basyndaǵy dramalyq shıelenisti kúsheıte túsedi. Hadısha Bókeevanyń daryn qýaty da adam ómirinde sırek kezdesetin kúrdeli sáttiń dıalektıkalyq damý kiltin, ómirlik ózegin tabýynda jatyr. Bos aldanyp, kómeski qıal qushaǵyna berilgen Sáýle súıgen adamynyń syryna jete almaı, opyq jeıdi. Sahnadaǵy Sáýleniń qaısar minezine, tabandylyǵyna, ádildigine, jalyn atqan jiger ıesi ekendigine kámil senesiń.

Sáýle saıysqa túsetin Syrdaq (Y. Noǵaıbaev) kópten jaýapty qyzmette bolǵan adam. Avtordyń nysanaǵa alyp otyrǵany da osy Syrdaq. Ol Sáýle úshin osal «jaý» emes. Ony akter oıyny anyq dáleldeıdi. Meıirimsiz menmendigin avtor basa kórsetkenimen, akter onyń alystan qaıyratyn aılakerligine, jasandy bıazylyǵyna kelgende tym olaq jatady. Shynynda avtor materıalyna qaraǵanda, bul óziniń kózi jetýden basqa, jetekke de bas ıetin adam. Talaı tartys-talasty basynan ótkizgen ákki. Ol ózine «qarsy kelgen adamdy aıamaı soǵady». Biraq sonyń bári aılamen oryndalady. Osy jaǵyn akter áli de oılastyra túskeni jón. Sonda ǵana bul keıipker jan-jaqty ashylyp, alysýǵa turarlyq tulǵaǵa aınalady.

Shyǵarmanyń ón boıymen qabat órilip, ár sát sahnaǵa serpilis lebin ala kiretin jandy keıipkerdiń biri — Qudaıbergen (S. Telǵaraev). Satıralyq boıaýmen órlengen osy tıp ózgeden tili de, minezi de ózgeshe, oqshaý tur. Ózindik pikiri, tabanynda búri joq taıǵaq, jaltaq jandardyń bul bir jıyntyǵy bolyp shyqty. İsinde nátıje, sózinde bereke bolmaıtyn kóki myljyńdar, sypaıy sýaıttar osy ráýishtes keledi. Onyń qyzmet babyndaǵy ózindik beti bylaı tursyn, tipten óziniń ot basynda jandy qýyrshaqqa aınalǵan qalpy bar. Bul jaǵyn avtor da, akter de sheber bergen. Biraq, bul áli de ar-namystan jurdaı adam emes eken, aqyry ar oıanyp, ómirdegi óz ornyna bel býa umtylady. Ádette, mundaı tıpter kúlkige kómilip qala berse, avtor munyń boıynan jaqsy qasıet izdep, qatarǵa tartady. Bul da izdený jemisi, jańa talap, jemisti talap bolyp shyqqan.

«Apama jezdem saı» degendeı Qudaıbergenniń jubaıy Bópejan da (M. Abdýllına) satıralyq júıede sheshilgen. Bul saparda aktrısa Abdýllınanyń tabysyn arnaıy atap ótken jón. Óz úıine bıligi men adýyndyǵy basym bolsa, ózgege erkeligi men aılasy júretin, syrtta seri, úıinde bóri atanǵan áıeldiń beınesin aktrısa ishteı uǵynǵan. Sondyqtan da onyń sahnalyq áreketi ómirli jatyr. Ol Qudaıbergendi «el qataryna súırep shyǵarǵan», sol eńbegi ózine zor «mártebe». Úlken qyzmetkerlerdiń úı-ishimen sýdaı sińisip, qysylǵanda otymen kirip, kúlimen shyǵatyn, ózine paıdaly kezeńdi baǵyp, kılige ketetin jalǵan sypaıy, shynynda suǵanaq minezdi, rýhanı sumpaıy jannyń áreketine kýá bolǵanda, «ıapyraı, osyndaı tıpti qaıda kórip edim» degen oıǵa qalasyń. Kópshilik kórinisterde kezdesetin qosalqy keıipkerler (kolhozshy áıelder, Taıpaq, t. b.) jalpy spektákldiń jylylyq temperatýrasyna sebi tıip jatyr. Muny kóbine oınaýshylar tabysy dep uqsaq kerek-ti.

Sáýleniń kúıeýi Aldabergen (M. Syzdyqov) asa meıirban adam kórindi. Ot basynyń uıytqysy da osy Aldabergen. Sáýleniń ózine degen kózqarasyn bile tursa da, ol úlken júrektiń ıesi. Kóbine Sáýle abyroıyn oılaýmen júredi. Ádildigi de, adamgershiligi de bárinen basym jatyr. Sondyqtan da Sáýleniń budan syrt berýine dálel joq. Qaı teris minezin kórip, ol syrt beredi? Oı-parasaty, azamattyǵy ózgeden asyp jatqan Aldabergenniń jaqsy jar bola almaýynyń sebebi nede? Osydan kelip shyǵarmanyń negizgi kemshiliginiń beti ashylady. Jer qyrtysyn zerttep júrgen Jaras Jansarındi Sáýle súıedi. Sáýleniń mahabbaty oıanyp, óz qıalynda arman etken adamyn tapqandaı bolady. Aqyrynda Jansarın de mansap qýǵan toǵyshardyń biri bolyp shyǵady. Bul joly syndy akter K. Ádilshınovke aıtqannan góri, avtorǵa aıtqandy oryndy kóremiz. Óıtkeni, Jansarın avtordyń remarkasy bolmasa, óz áreketi, maqsaty bar, dramalyq júgi bar keıipker emes. Eń aldymen, osy Jansarındy ne ereksheligi, ne «danyshpandyǵy», ne adamgershiligi úshin Sáýle jaqsy kóredi? Tek astanadan kelgen ǵalym degen aty úshin be? Joq, ondaı ushpa minez Sáýlege tán emes. Al Jaras Sáýleni súıe me? Joq. Olaı bolsa, bosqa aram ter bolatyn ne bar? Shynynda, avtor Sáýleniń basyndaǵy qyzyqty bastalǵan psıhologıalyq kúıdi jerine jetkize, ómirlik ózegin tappaǵan. Sondyqtan Sáýle boıyndaǵy tutanǵan sezim keı sátteri jalǵan, jasandy kórinedi. Súıem degen adamynan eshqandaı súısinerlik qylyq tabý múmkin emes. Sáýledeı kóregen áıeldiń Jaras sıaqty jan-dúnıesi qorash, rýhanı júdeý janǵa ǵashyq bolǵanyna qaıran qalasyń. Sáýle obrazyn arzandatyp turǵan osy bir kúısiz kórinister. Avtor Jaras pen Sáýle arasyndaǵy mahabbat máselesine eshqandaı dálel taba almaǵan. Oıynda logıkalyq órbý joq.

Bir shyǵarma tóńireginde kóp nárse ańǵartam degen avtor jazýshy Sapardy da osy oqıǵaǵa ákelip telıdi. Munda alǵashqy shyǵarmasymen aty shyqqan Sapar, keıingi kezderi ómirden alshaq qalyp barady. Endi qaınaǵan ómir ortasyn kórip, qaıtadan qalamǵa jarmasady. Ony qyzǵylyqty, sátti shyqqan harakter deımiz. Biraq Sáýlege týys edi degennen basqa oqıǵaǵa qatysy joq adamdy sahnaǵa eriksiz súırep shyǵarýdyń qajeti shamaly edi. Dramaǵa tikeleı týyspaı jatqandyqtan Sh. Mýsınniń Sapary kúrsinip, kúıreýden basqa qolynan eshteńe kelmeıtin, jalynsyz jadaǵaı jan bolyp shyqty.

Shyǵarmada oryndaýshydan kóp sheberlik tileıtin Sáýleniń qyzy Gúljan. Bul shyn máninde eseıip qalǵan bala, qazir eki ottyń ortasynda kórinedi. Sheshe qylyǵyn ishteı sezip renjise, ákeni momyndyǵy úshin aıaıdy. Aktrısa M. Baızaqova balaǵa tán minezdi, onyń ishki sezim dúnıesin, arpalys sátterin asa nanymdy, sheber beredi. Onyń árbir qımyl-áreketine, sezim shyndyǵyna senesiń. Asylynda, Baızaqovanyń oıyndarynda ishteı shyndyq basym jatady. Bul aktrısanyń qasıet tutar, qatań, saqtaıtyn qazynasy bolsa kerek.

Qoryta aıtqanda, spektáklden qalatyn jańa áser bar. Oılandyratyn jáıitteri de mol. Maqalamyzdyń bas jaǵynda jeke keıipkerler tereń ashylmaı jatyr degendi eskerttik. Soǵan qosymsha spektákldiń ón boıyndaǵy dınamıkanyń solǵyndyǵyn da atap ketken jón.

Sáýlege dáýir ókili dep qarasaq qoıar talap ta kóp. Shynynda Sáýle jetken, jetisken qazaq áıelderiniń tuńǵysh sahnalyq beınesi. Olaı bolsa, onyń ósý, jetý joly da kúreske, romantıkaǵa toly. Shyǵarmanyń osy dińgegi alystan kóz tartarlyq dárejede bolǵany kerek-aq. «Shirkin, Sáýledeı bolsaıshy» degizetindeı qalyp kútýge biz árdaıym pravolymyz. Sondyqtan joǵaryda aıtylǵan kemshilikterdi eske ala otyryp, avtor da, teatr kollektıvi de búgingi kún taqyrybyna beldi shyǵarmanyń biri bolyp otyrǵan «Sáýlege» qaıta oralyp, shyn mánindegi, Akademıalyq teatr atyna tolyq laıyq bolarlyq eńbek berýi kerek. Óıtkeni, mundaı taqyrypqa jıi barý da qıyn. Sondyqtan negizi qalanyp, shoqtyǵy kórinip qalǵan dúnıege zor qamqorlyqpen qarap, oqys ketken jerlerine úńile, spektákldiń aıtar oıyn, usynar tálimin aıqyndaı túsetin rejıssýra elegin esten shyǵarmaý shart.

1961

---