InfoHub Logo

Bizde buryn Almaty kınostýdıasy shyǵarǵan fılmderdi sóz etkende «Jas ónerimizdiń jańa tabysy» degen aıdardy aldymen taǵyp alyp, kózge túsken kemshiligine de sol «jas qoıdy» jeleý etip jaýyrdy jaba toqı salatynbyz-dy. Onyń da múmkin óz kezeńinde sebi bolǵan shyǵar. Sóıtip júrgenimizde óz aramyzdan talantty bir toptyń óskenin ańǵarmaı qalyppyz.

Qazir Búkilodaqtyq ekranǵa shyqqan «Biz Jetisýdanbyz» degen kórkem sýretti fılmdi sonaý ataqty «Mosfılm», «Lenfılmder» shyǵaryp júrgen eńbekterge teńep kórsek, solardyń eń táýirimen terezesi tepe-teń demesek te, quıysqan qaǵysýǵa jarap qalǵanyna qýanbasqa bolmaıdy. Endi Almaty kınostýdıasy «jastyq» degen «jamylǵysyn» sypyryp, «eseıdik, kámilettik atestat aldyq» deýge tolyq pravoly.

Tarıhı revolúsıalyq taqyrypqa arnalǵan kıno shyǵarmalarynyń tamasha úlgilerinen tálim ala otyryp, «Biz Jetisýdanbyz» fılminiń rejıserlary S. Qojyqov pen A. Ochkın óz taraptarynan jańa, mol ádis tapqan. Munda eń aldymen keıingi kezderi osy taqyryptas shyǵarmalarda mashyqqa aınalyp ketken atys, shabys, keıipkerlerdiń kóp sózdiligi, kóńilden qonys tappaıtyn jasandy jalań batyrlyqtary, orynsyz aıqaı-shý joq deýge bolady. Kórýshilerdi de osy jáıtter ábden mezi etken-di. Bul fılmde qarapaıym adam taǵdyry, onyń ishki dúnıesiniń ózgerý faktory, syrttaı bolyp jatqan ómirdiń kóp qubylysyna qarym-qatynasy, oıanýy, ózin tanýy, saıası úlken qozǵalysqa kelip aralasýy sóz bolady. Negizgi tabysy — onyń bári záredeı jasandylyqtan aýlaq, óziniń tabıǵı dıalektıkalyq sezim shyndyǵymen órbip otyrady. Jaǵymdy keıipkerlerdiń de ómir tanýy, minez-qulyqtary ózgeshe, dara. Taǵdyry sabaqtas jatqan úsh soldattyń ómiri úsh arnaǵa saıǵanmen, qaıta kelip toǵysady. Óıtkeni olardyń ańsaǵany, murat etkeni bir. Ol jalpy halyq múddesimen ushtasyp, sodan tirek, súıeý tabady.

Eger biz soldat ómirin maıdanǵa attaný, soǵysta aman qalý, eline oralý degen úsh komponentten quralady desek, fılm sonyń eń sońǵysy — soldattyń oralýdan keıingi ómirin baıandaıdy. Ádette kóp shyǵarmalarda maıdan órtin kórgen adam kelisimen-aq «kósem» bolyp shyǵa kelse, munda úlken zańdylyqpen astasyp jatqan shyndyq bar. Nartaı, Ázim, Paveldiń oralǵannan keıingi ómiri de birine-biri uqsamaıdy. Mine, úsheýi úsh jaqqa úılerine ketti. Aýyl men ananyń ystyq qushaǵyn saǵynyp Nartaı keledi. Qýanyshtan týǵan ánde de shek joq. Sharshaý, shaldyǵý degen oǵan jat. Jele-jortyp aýylyna jaqyndady. Ásem Jetisýdyń tabıǵat syıǵa tartqan sulýlyǵy qalpynsha turǵanmen elden, aýyldan usqyn qashqan. 1916 jyldyń daýyly oırandap ketken. Bala anaǵa, ana balaǵa degen zarly kúnderdiń izi qańyraǵan, qıraǵan úılerde ǵana qalypty. Aýyldan oqshaý jazyq dalada ólgen jylqynyń qańqasy jatyr. Múmkin ol el úshin eńiregen bir erdiń qanaty shyǵar. Aıqasta oqqa ushyp omaqasa qulapty. Iesi qaıda, ony kim bilsin aıanyshty-aq kórinis. Áldeqashan ıesiz qalǵan aýyl surqyna júregi sýyna Nartaı óz úıine keldi. Bul úıde de tirshilik belgisi áldeqashan joǵalǵan. Ańsap kútken ǵazız ana joq. Nartaıdyń qýanyshty kóńili qulazyp sala beredi. Netken meıirimsiz edi taǵdyr. Anadan qalǵan eskertkishteı ilýli urshyq kórinedi. Qandaı ystyq sol bir túkke turǵysyz dúnıe. Ananyń serigi edi-aý bir kezde bul urshyq. Sondyqtan da ol Nartaı úshin baǵa jetpes qazyna. Nartaıdyń úmitindeı úzilip ol da jerge tústi. Endigi joly ne bolmaq. Osy bir shynaıy sýretter kórýshini tolqytpaı qoımaıdy. Qansha qaıǵy, qansha qasiret, qansha poezıalyq serpin, qansha ómir jatyr osynyń ózinde. Qasiret qushaǵyndaǵy Nartaı bosyp ketken el-jurtyn aralaı júgirip keledi. Alystan kóńildi mýzyka estiledi. Soǵan bet burdy. Toı jasap jatqan Sarmolda, dala jyrtqyshy búlingen elden jemtigin taýypty. Kúshigendeı mólıip moldasy, baıǵyzdaı qaqsap jyraýy otyr. Bosqan eldiń jurtynyń surqy anaý, kúnákarlerdiń kóńildi kúıi mynaý, qandaı tamasha kontrast.

Pavel da úıine jetti. Muny da qarsy alǵan qýanysh shamaly. Baspanasynan qýylǵan, jabyqqan jar, naýqas bala — úıdegi ómirdiń túri osy, Ázim de armanyna jetken tárizdi. Qazdaı tizilip jeti bala jatyr. Olardyń qorǵany ashtyqtan qaljyraǵan ana ǵana. Bárin de aman kórdi, Ázim qýanyshynda shek joq. Ol ashtyq, jalańashtyqty oılaıtyn emes. Baýyrlaryn tiri kórgenine máz. Júzi atalyq sheksiz meıirimge toly, ár balasynyń betinen bir súıip, bir-bir túıir qantty aldaryna qoıyp jatyr. Eń sońǵysyna jetpeı qaldy. Kedeılik, qol qysqa. Kishkentaı ǵana detal kóp syrdyń kýási. Mine, úsh soldattyń oralǵannan keıingi ómiri osylaı bastalady. Árqaısysynyń qaıǵysy da, qýanyshy da ózgeshe jatyr. Eger Pavel revolúsıa jolyna daıyndyqpen tóte kelse, Nartaıdyń bul joldy tanýyna baryp ushtasady. «Men úshin soǵys bitken joq» degen Nartaı ázirshe óz bas qamyn oılasa, 16 jylǵy bolǵan oqıǵany estip baryp «bul qorlyqty kórgenshe ólgen artyq» mynaý qańyraǵan eldiń jurty úshin, jetimniń kóz jasy úshin, kúnásizdiń qany úshin kek alý kerek, halyqty kóterý kerek» degenge beldi bekem býady.

Al Ázim she? Ázimge ázir munyń bári jat. «Allanyń arqasynda» balalary, úı-ishi aman bolsa boldy, ıtshilep kún kórer, ashtyq ta, jalańashtyq ta, kemshilik te Ázimniń túsiniginshe «qudaıdyń isi — kóný kerek». Ólmes qamdy ózinshe bes ýaqyt namazben de tappaq. Baqsa namazdan nan taýyp, qulshylyq etýden kıim kıip jatqan Ázimniń úıi joq. Sonda da bolsa Ázim qaıtar emes betinen. Kún kóristiń lajyn kres jasap satqan balasyna da laǵnat aıtýdan tanbaıdy. Mundaı «kúnádan» ózin óltirýge de daıyn. Osy Ázimniń oıanýynyń ózi tamasha bir stıhıadan týady. Nan úshin júgirgen balany at taptap óltirdi. Ony osy ólimge aıdaǵan kim? Kúni-túni qulshylyq etken Ázimdi ashtan qatyryp, jylqyǵa nan jegizip qoıǵan qudaıdyń ózi de qudaıdan bezgen eken. Ázim kegi osylaı kesh týady.

Fılmdegi negizgi júkti alyp júretin úsh jaǵymdy keıipkerdiń beınesi osyndaı kúrdeli psıhologıalyq kúızelister men qıan-keski qaıshylyqtardyń ústinde shyńdalyp baryp muratyna jetedi.

«Biz Jetisýdanbyzdaǵy» úlken bir ózekti ıdeıa halyqtar dostyǵy. Halyqtar dostyǵy kórshi otyrýdan, dinı senimniń birliginen nemese uran, úgittiń qýatynan emes, eń aldymen taǵdyr men talannyń birliginen týatyndyǵy dáleldenedi. Úsh soldatty da qol ustatyp, dos etken, shabýylda da, sheginiste de bir júrgen orys, qazaq, ýkraın, uıǵyrlardyń bilegin biriktirgen, júregin uǵyndyrǵan múdde, maqsattyń, taǵdyr-talannyń birligi. Shynaıy dostyqtyń týýynyń sebepteri de mine osy.

Fılmniń bastan-aıaq qurylysy, úlken revolúsıalyq serpinge toly. Tarıhı shyndyqtyń kóp kórinisin, fılm rejıserlary búgingi sýretkerdiń oıshyl kózinen ótkizip, mazmun jaǵynan baıyta túskendigi baıqalady. Revolúsıa tek qana qantógispen bolmaıdy, onda halyq tegeýirini basty qýat degen qaǵıdany ustanǵan sýretkerler, bizge halyq qaıratynyń tamasha úlgisin usyndy.

Osy fılmde bárinen oqshaý, som, berik jasalǵan obraz — halyq obrazy. Fılmniń ón boıynda halyq beınesi, halyqtyń kóńil-kúıi, ashý-yzasy, súıinish-kúıinishi birinshi planda kórinedi. Revolúsıalyq taqyrypqa arnalǵan fılmderdiń alǵashqylarynda kórine bastaǵan halyq beınesi jasyratyny joq keıingi jıyrma jyldyń ishinde kórinbeı ketip edi. Osy fılmdegi sheber jasalǵan halyq obrazy búkil sovet kınematografıasynyń búgingi tańdaǵy tabysy desek asyra baǵalaǵandyq bolmas edi. Arsenalǵa lap qoıǵan halyq kórinisi men shegingen halyq kórinisin alyńyzshy. Sheginistiń ózi úlken qamaldaı sheksiz kúsh-qýatty baıqatpaı ma? Qaısybir kadrdy almańyz halyq aralasqan kórinister túgeldeı minsiz deýge bolady. Sondyqtan da bolý kerek, ádette oqshaý kórinetin jaý jaǵynyń ókilderi kóleńkelep qalǵan. Ony kemshilik dep sanaýǵa bolmaıdy qaıta úlken jetistik. Óıtkeni revolúsıanyń bar qýatyn qolyna alǵan halyqtyń ústem kúshiniń aldynda azǵana shubar toptyń qansha jantalasqanmen hali belgili. Al negizgi úsh keıipkerdiń beınesi daralanyp kórinse de, olardyń halyqpen tyǵyz baılanysy bar shyndyǵymen tanylady. Olar halyqsyz qanatsyz quspen teń. Oqıǵanyń jelisi osyny ańǵartady.

Shytyrman oqıǵany sheber qıystyrýda fılm rejıserlarynyń úlken mádenıeti men kınematografıanyń «tilin» ıgerýdegi mol múmkinshilikterin atamasqa bolmaıdy. Biz bul fılmde kınonyń tilimen kóp oıdy, poezıalyq serpindi, adam janynyń tylsym syrlaryn berýge erkindik bar ekenin ańǵardyq. Onyń syry adamnyń jan daýylyn sózsiz áreket, qımyl sýrettermen berilýinde. Mysaly, adam balasyndaǵy pák sezimniń biri ba-laǵa degen mahabbat bolsa, Ázimniń úıine kelgendegi kórinisti alyńyzshy. Bir aýyz sóz joq, ár balasyn bir súıip meıirlengen ata júzindegi eki-úsh mınýtqa sozylǵan qubylysta qanshama oqıǵa, jan kúızelisteri jatyr.

Eger Ázim balalaryn oıatyp alyp, árqaısysymen sóılese bastasa azan-qazan shýdan basqa eshnárse bolmas edi. Al myna kóriniste til jetkize almaıtyn qanshama sezim kúıleri oınaıdy. Nemese Raıhan men Nartaıdy qýyp kele jatqan kórinisin alyńyz.

Mahabbat kúshi qandaı tilsiz berilgen. Raıhan men Nartaıdyń jan daýyly tek áreket, qımyl qubylyspen beriledi. Shı aralap, jan ushyryp kele jatqan ǵashyq, pen jaraly jannyń kóńil kúıi kimge túsiniksiz. Osy kórinisterdiń ózin kergende mahabbat sımfonıasyn tyńdaǵandaı bolasyz. Demek, kıno tehnıkasy qımyl sýrettermen de, adam janyn sheshen sóılete biledi. Bul jaǵyn meńgerý jas rejıserlerdiń tabysy. Ekinshi bir sheberlik-paralelneı montajda jatyr. Kesek-kesek oqıǵalardy kontrasqa quryp, qaıtadan aparyp obobshenıe jasap otyrý da úlken ónerden týsa kerek. Fılm kórkemdigine kóp eńbegi sińgen operator Tynyshbaevtyń Jetisý tabıǵatyn túsirýdegi poezıalyq sezim kúıine toly sulý kórinisteri talant ıesiniń shabytty eńbeginiń jemisi. Sátine saı ár epızod óz sán-saltanatymen kórinedi. Bas operator Tynyshbaevtyń tabıǵat ásemdigin túsinýdegi tamasha talǵamyn, izdengish sýretker ekendigin osy fılmniń ózi dáleldep otyr. Fılmdi kórkemdegen bas sýretshi Qulahmet Qojyqovtyń da eńbegi bir tóbe. Bosqyn eldiń jurty, toı jabdyqtaryndaǵy ulttyq kıim-keshek úı jasaýlaryndaǵy detaldar bári dáýir shyndyǵymen qabysyp jatyr.

Al, jeke oryndaýshylarǵa kelsek, eń aldymen Ázim obrazyn jasaǵan Á. Shámıevtiń talanty jan-jaqty ekendigi osy joly mol kórinis berdi. Akterdiń árbir qımylynyń ózi sózdiń shyndyǵymen qabysyp jatady da, kóp jerde jan júıeńdi bılep ketetin ǵajaıyp psıhologıalyq tolǵanystarmen Ázim basyndaǵy shytyrman qaıshylyqtardy shegine jetkize baıandaıdy. Fanatık Ázimniń revolúsıa jolyna, stıhıalyq jolmen kelýinde eshqandaı aqaý joq.

K. Qojabekovtyń Nartaıy da jas akterdiń jaqsy meńgergen obrazy. Nartaıdyń qaısar bir bettiligi óte nanymdy shyǵady. Sarmolda — Q. Jandarbekov, Pavel R. Karnovıch — Volýa, Aleksandr Kozırov, B. Ohrameev obrazdary da sátti eńbektiń nátıjesi. Revolúsıa mehanıgi atalatyn Losov, talantty artısimiz N. Jantýrınniń oryndaýynda jan dúnıesi jasandylaý, qorash shyqty. Raıhan rolindegi B. Nasharbekova, keleshek úmit kúttiretin, tárbıeleı tússe, bul salada jemisti eńbek etetin aktrısa. At aıdaýshy Ótep — K. Aldońǵarovtyń oryndaýynda tym táýir, ózindik harakteri bar keıipker. Shyǵarmanyń kórkemdik qýatyn árlendire túsetin. S. Muqametjanov pen N. Krýkovtyń mýzykasy. Kompozıtorlar fılmniń rýhyna saı kúıli til tapqan.

Álbette, qýanyp otyrǵan úlken eńbegimizde de aqaýly jerler joq emes. Biz onyń basty kúnákári senarıster der edik. Senarıanyń buryn bizge tanys nusqasynda búgingi kórgen fılmniń emis-emis izi ǵana bolatyn. Úńile qarasaq rejıserlar qansha kúsh salǵanmen senarıdyń, sol jórgeginde paıda bolǵan úlken naýqasy, soqtaly tartystyń bosańdyǵy keıde bilinip qalady. Biraq rejıserlardyń sheberliginiń arqasynda úlken oqıǵa dúrmeginde halyq obrazynyń jasalýy senarıdyń osy bir kemshiligin jeńildetip otyrǵan tárizdi. Ekinshi Raıhan men Sarmoldanyń úılený toıyn oqıǵanyń aıaǵyna deıin sozýda rejıserlardyń maqsaty Sarmoldanyń zymıandyǵyn kórsetý bolsa, bul aqtalmaı qalǵan. Árıne bul aıtylǵandar úlken shyǵarmanyń qunyn túsire almaıdy. Onyń ústine bul fılmniń negizgi jasaýshylary ult kadrlary ekendigin aıtsaq, Qazaqstanda Sovet ókimetin ornatqan bólshevık partıasyna, bizdi osyndaı dárejege jetkizgen uly Lenınniń ult saıasatyna, kúndelikti qamqorshymyz Komýnıstik partıaǵa degen súıispenshilik arta túsedi.

Tabysty eńbektiń tusynda týǵan bir pikirdi aıta ketkimiz keledi. Ol stýdıanyń aty jaıynda. Almaty kınostýdıasy degen sóz — keń-baıtaq respýblıkanyń búgingi tańdaǵy alatyn ornyna saı kelmeıdi, uǵym jaǵynan sheńberi tar jáne bizdegi táýir degen shyǵarmalar shet elderge de kórinip júrgeni málim. Keıbir respýblıkalar óziniń kınostýdıalaryna at qoıǵany sıaqty biz de Almaty kınostýdıasyn «Qazahfılm» dep atasaq uǵym jaǵynan da, mindet, maqsat jaǵynan da tıimdi bolar edi.

1959

---