InfoHub Logo

Toǵyz cyretti drama

 

QATYSÝSHYLAR:

Amankeldi – on altynshy jylǵy qozǵalys bastyǵy, batyr.
Muqan. Seıit– Amankeldiniń úzeńgi joldastary.
Andreev – ortalyqtan kelgen jumysshy, komýnıs.
Mámbet – oqytýshy, komýnıs.
Baıan– bul da.
Qamar – oqytýshy qyz.
Ásıa– qyzmetker qyz.
Abdol – naborshık.
Qaıdar,
Serke,
Qulataı – aýyl qazaqtary.
Kárim – Amankeldiniń kómekshisi.
Ahmet
Mirjaqyp,
Shońmuryn,
Myrzaǵazy,
Kenjeqara – «Alash» bastyqtary.
Taıbaı – Mirjaqyptyń kóshiri.
Ábish – Mirjaqyptyń adútanty.
Aıbala– Mirjaqyptyń áıel i.
Amanbaı – bolys.
Áziret.
Han.
Taǵy basqalar.

BİRİNSHİ SÝRET

Ortada keńse bólmesi. Eki esigi bar, biri tysqa, ekinshisi bólmege shyǵady. Keńse bólmesinde Seıit pen Muqan. Seıit qamshy ondap otyr. Muqan jalbalanǵan eski qyssa oqyp tur. Az tynys.

Seıit (ornynan turyp, qamshysyn bilemdep). Jańa kelisti bilem... Munyń da kerek orny bolady, shyraǵym. Oqyp turǵanyń «Qyz Jibek» emes pe, áı? Tólegenmen qosylǵan jerin soǵyp jiberesiń be?

Muqan. Ǵashyq pa eń?

Seıit. Qyssanyń eki-aq jerin jaratam: biri soǵys, ekinshisi ǵashyqtyǵy. Biraq sol ǵashyq bolǵandardyń muratyna jete almaı qalǵandary-aq óltiredi.

Muqan. Sen bolsań qaıter eń?

Seıit. Men bolsam ba? Jaýymnyń bárin qyryp salyp súıgenime qosylar em. (Jan-jaǵyna qaranyp, sybyrlap.) Bireýge kóńilim aýyp júr, áı.

Muqan. Kimge?

Seıit. Osyndaǵy Ásıa deıtin qyzǵa...

Muqan. Seniń tálkegińe kónbes ol qyz.

Seıit. Nege? Álde ózińdi qudaı uryp qalyp pa edi? Keshegi kúlisýlerińdi jek kórip em. (Muqandy ıyǵynan tartyp.) Áı, shynyńdy aıt, túıisip qalyp júrmeıik. Men saǵan odan zoryn da qıam. Qaıteıin... (Seıit qaıǵyrǵan bolady.)

Muqan (qadala qarap). Mazaǵyńdy qoımasań menen bir tartarsyń sazańdy!

Seıit (kúlip). Qoıdym, qoıdym... Ózi soqtyqqan áıel bolmasa, sen... (Tystan Ásıa kirip,úı ishin jıýǵa aınalady.)

Seıit (Muqandy túrtip qoıyp, Ásıaǵa). Qabaǵyńyz tym jabyńqy eken, qaıǵyrýdan saýmysyz, qaryndas?

Ásıa (keńse ústelderin durystap qoıyp júrip). Orynsyz qaıǵyrý óz basyńyzdan ketpesin!

Seıit. Qyz qarǵasa semire beretin saıtanym bar.

Ásıa. Baıqańyz, jazym bop jarylyp ketip júrmeńiz.

Seıit (Muqanǵa sybyrlap). Shyǵa tur deımin, sózim ketip barady. (Seıitke keıigen túrmen qarap Muqan shyǵady, Seıit Ásıaǵa.) Kómekeıińde bir nárse bar sekildenip sóılediń-aý qaryndas.

Ásıa (buryshtaǵy ústelge otyryp). Joqqa dámelenedi ekensiz.

Seıit (oryndyq ákep Ásıaǵa jaqyndap otyrady). Qyzǵa salǵan qarmaǵym qappaı qalǵan jigit emes em.

Ásıa. Bul otyrysyńyzǵa jol bolsyn!

Seıit. Qoldamaq sizden bolsyn. Qaryndasqa kóńildiń qalaýyn sezdirsem dep...

Ásıa. Seze almaı qalyp júrmesek.

Seıit. Áńgime – sezdire bilýde ǵoı.

Ásıa ornynan turyp kete berem degende, Seıit shap berip bileginen ustaıdy.

Ásıa (surlana túsip). Munyńyzdy ne dep bilemin?

Seıit. Sezdire bastaǵanym... Otyrshy óziń.

Ásıa (qolyn julqa tartyp). Tálkek kerek boldy ma? Kim kóringenniń tálkeginde júretin qorǵansyz qyz dep otyrsyń ǵoı oıyń? Jaqsy, Kókemniń aldynda sóıleseıik.

Seıit (shoshynyp). Aý, Ásıajan... Ázilge ashýlanǵanyń ba?

Ásıa. Ábden ashýlanam! Aıtpaı qoımaımyn Kókeme!

Seıit (qysylyp). Apyrmaı, endi... tym bolmasa aram kóńilim bolsa eken-aý. (Kópke qarap.) Kókemniń qulaǵyna tıse, sorymnyń qaınaǵany ǵoı! (Kúrsinip, ketýge aınalǵanda Muqan kiredi. Seıit oǵan sybyrlap.) Búldirip aldym. Kókeme aıta kórmesin, sen ıe bol.

Seıit ketedi. Muqan Ásıaǵa kúlimsirep qaraıdy.

Muqan. Ursysyp qaldyńdar ma?

Ásıa. Joq-aý, minezi óreskel óziniń, tarpa bas salady kisige.

Muqan. Aramdyq oıy joq bolar, aýyr alyp júrme kóńilińe.

(Muqan bosaǵada turǵan myltyqty alyp, shyǵady.)

Ásıa (az turyp, kúlimsireıdi). Tym qysyp jiberdim be baıǵusty. Kókeme aıtam degenimde kózi uıasynan shyqqandaı boldy. Joq, sóıtip seskendirip qoımasam, ózi tym... (Kishkene ústelge otyryp, qaǵazǵa aınalysady. Az otyryp basyn kóteredi.) Álde shyn oıy bar ma eken? (Kúlimdep.) Shyn oıyn durystap sezdire almaıtyn topas jigitter joq deısiń be. (Birsypyra jazyp, qoly ılikpeı, jazǵanyn oqıdy.) Ásıa Shynybaı qyzy... Endi ne jazsam eken? Toqta, óleń shyǵaraıyn oǵan.

Kórshi bólmeden Qamar shyǵady.

Qamar. Ásıa-aý, Mámbet bir jaqqa ketken be? (Ásıa jazyp otyrǵan qaǵazyn jasyra qoıady. Qamar jaqyndap.) Nege jasyrasyń? Jazǵandaryńdy kórsetip otyr degenim qaıda?

Ásıa. Ásheıin edi.

Qamar. Ásheıin bolsa da kórset. Jaman jazǵan ekensiń dep ketedi deımisiń?.. Qatań bolsa, durystap berem. Kitabyńdy oqydyń ba búgin?

Ásıa. Qamar-aý, soǵan tipti, ýaqytym joq.

Qamar. Ýaqyt tabý kerek! Bárimiz de sen qusap júrip oqyǵanbyz.

Ásıa. Sen de mendeı boldyń ba, Qamar-aý?

Qamar. Senen de aýyr kúıde boldym. Ábdiǵalim degen ýchıteldiń balalaryn arqalap esirip, tamaǵymdy asyradym. Sóıtip júrip orys tilin úırendim.

Ásıa. Bátir-aı... (Qamar óz bólmesine ketýge aınalady.) Qamar-aý, senen birdeme surarmyn dep em.

Qamar. Ne týraly edi. Suraı ǵoı. (Ásıa uıalǵan adamnyń túrimen tómen qaraıdy, Qamar oǵan jaqyndaı túsip, shashyn sıpaıdy.) Uıalshaqsyń Ásıa. Menen uıalýyń orynsyz ǵoı. Ákel jazýyńdy kórsetip bereıin.

Ásıaǵa jazý kórsetip berip, Qamar ketedi.

Ásıa (az otyryp). Týǵan apamdaı kórem-aý. Tipti odan da jaqyn kórem be-ay ózin... Jylap ósken sorly em, kóz jasyń qurǵady-aý aqyr. Mámbetti týǵan aǵam sekildi kórem; «qyzym, á qyzym» degende, tóbem kókke eki-aq eli tımeıdi. (Oılanyp, kúlimsirep.) Mámbetti suraıdy kelip, suraıdy kelip. Qamardy aıtam-aý... Qyzyq ózderi: betpe-bet kelse, «siz-biz» dep syzylady da qalady. Ázildesip oınaǵandaryn bir kórgen emespin. Odan da Seıitke uqsap... (Kenet burtıyp.) Qoıshy,. sony nesine dáripteımin..

Qaǵazyna úńiledi. Tystan Qaıdar men Serke kiredi.

Serke (Qaıdarǵa). Surashy deımin: bireýdiń páterine kirgen bolmaıyq.

Qaıdar. Amansyz ba, qaryndas... Qatalaspasaq, osy úı mákámá bolar, á?

Ásıa. Qatalasqan joqsyz.

Qaıdap. Mákámá bolsa, munyń bastyqtary qaıda dep bilemiz?

Ásıa. Kim kerek edi?

Qaıdar. Kim dep... Qaısysyn bilippiz. Atap kórińizshi, tanıtynymyz tabylar ma eken.

Ásıa. Eń úlken bastyǵy Amankeldi degen kisi.

Qaıdar. Á... İzdegenim sol kisi edi? (Serkeni túrtip qoıady.)

Ásıa. Odan sońǵysy – Mámbet deıtin ýchıtel.

Qaıdap. Á... Onyń da kerek kisiniń biri edi.

(Taǵy Serkeni túrtedi.)

Ásıa (sál kúlimsirep turyp). Sosyn... Seıit deıtin jigit bar!

Qaıdar(Serkege). Áı, Sátpektiń Seıiti emes pe eken?

Ásıa (kópke). Seıitti bilmeıtin qazaq bolsaıshy! Qalada jalshy bop júrip tanysa bergen bilem bárimen.

Qaıdar (Serkege). İzdegenimizdiń bári aldymyzdan shyqty-aý, tegi jolymyz bolar. (Ásıaǵa.) Al, bu kisilerdi qaıdan taptyq?

Ásıa. Ol kisilerdi me? Júrińizder, taýyp bereıin.

Qaǵazdaryn jıady.

Qaıdar (Serkege sybyrlap). Ashyǵyn kórdiń be óziniń... Seniń qatynyń sekildi qabaǵynan qan jaýǵan adam emes eken. Durys sózine jaýap bermeıdi-aý ol áli.

Serke. «Oıyq jelke, kók erin» dep óziń mazaq qylasyń, nege jaýap bersin saǵan.

Qaıdar.Shynynyń ózi de sol, meniń qatynym, seniń qatynyń, ana Ábdiraqtyń qatyny – bári bir sortty qatyndar ǵoı.

Ásı . Qane, júrińizder.

Qaıdar. Al júrdik.

Bular ketedi. Sahna birsypyra bos. Mirjaqyp, Shońmuryn, Taıbaı úsheýi kiredi. Taıbaıdyń qolynda qamshy, ol bosaǵada ilýli turady. Mirjaqyp pen Shońmuryn ıntellıgent kıiminde.

Mirjaqyp (jaǵalaı qaranyp). Eshkini apa, tekeni jezde degen zaman boldy ma? «Alash» tilegi úshin bulardyń da bosaǵasyn attadyq...

Shońmuryn. Jaqa! Men mynany surar em sizden: ózgeristiń bastapqy jyly sonaý Aqtóbede bolatyn sıeze siz osy Álibıdi sıezen qýdyryp shyǵyp edińiz-aý.

Mirjaqyp. Meniń degenim bolsa, búkil qazaq topyraǵynan qýmaqshy em Álibıdi. (Kúrsinip.) Qaıteıin, qudaı qaı tilekti berip otyr. Ańqaý qazaq pen nadan mujyqty áýelendirip alyp, endi mynaý tóbemizge qamshy oınatyp otyrǵany.

Shońmuryn. Áli de bolsa aıtar em sizge: «Alash» ókimetin quryp almaı, bizge kún joq dep.

Mirjaqyp. Sonyń úshin de aldymen osylardy tizgindeýimiz kerek: bir jaǵynan jelikken mujyqpen, ekinshi jaǵynan bularmen alysyp otyryp, biz «Apash» bola almaımyz. (Jaǵalaı qaranyp.) Qaıran shkola! Aqyrynda kelip bólshevıktiń oınaǵy bolǵan ekensiń.

Shońmuryn. Siz mynany bilesiz be: bul shkoldy keńse qylý sebepteri – oqytýshylarmen qoıan-qoltyq otyryp...

Qamar (kórshi bólmeniń esigin kenet ashyp). Ásıa! Ásıa deımin! (Mirjaqyptardy kórip tańyrqanady.)

Mirjaqyp. Kelińiz, kelińiz... Umytpasam, sizdiń atyńyz Qamar bolar? (Qamar qol ustasyp amandasady.)

Mirjaqyp (kúlimsirep). Qazaq dalasyna syımaǵan keıbir qyzdar bólshevık keńsesinen bostandyq dáme etip júr dep estip ek. Biraq sizdi úıtedi deýge...

Qamar. Meniń páterim osynda ǵoı.

Mirjaqyp (basyn shaıqap). Sizden kútilmegen jumys edi: ultyn súıgen oqytýshynyń bólshevık keńsesimen birge otyrýy... Sen qalaı deısiń, Shońmuryn?

Shońmuryn.Árıne, bólshevık ókimeti zańdy ókimet bolsa men qarsy bolmaǵan bolar em.

Mirjaqyp (kúlip). Máseleniń túıindi jeri de osy emes pe?

Qamar. Pojalýısta kiremin deseńizder... (Qamar bólmesine ketedi.)

Mirjaqyp (Shoqmurynǵa sybyrlap). Syńaıyn baıqaıyq óziniń... (Ekeýi Qamardyń bólmesine kiredi.)

Taıbaı (jalǵyz). Áıel qutylar ma eken Jaqańnan sirá. Álgi baıǵusty eki aýyz sózben úıiriltti. (Ústel ústindegi Ásıanyń jazýyna úńilip.) Myna bir jazýdyń irisin-aı, bir-bir taıaǵynyń ózi syryqtaı bolmaǵanmen, baqandaı bar eken.

Syrttan Ásıa kirip, jazýǵa úńilgen Taıbaıǵa tańyrqaı qarap turady.

Ásıa (Taıbaıdy ıyǵynan qozǵap). Bylaıyraq turyńyz. (Taıbaı shegine túsedi, Ásıa ústelge otyryp, qaǵazyn durystap.) Jumysyńyzdy aıtyńyz.

Taıbaı (kópke). Osynyń ózi jaýap alatyn adam sekildenip...

Ásıa. Jumysyńyzdy aıtyńyz deımin.

Taıbaı. Áý... Jumysym ba?.. Túk jumysym joq.

Ásıa (qadala qarap kúlimsirep). Jumysyń joq bolsa, kim shaqyrdy?

Taıbaı. Áý... Meni me? Jaqańa erip kelgenim ǵoı.

Ásıa. «Jaqasy» kim?

Taıbaı. Alty alashqa belgili Mirjaqyp deıtin kisi.

Ásıa. Belgili bolsa ózińe belgili shyǵar, bizge belgili emes. (Ásıa jazýǵa kirisedi.)

Taıbaı. Qalaı belgili emes sizge? Óleńderi kitap bop shyqqan kisi.

Ásıa. Ne degen óleń, aıtshy.

Taıbaı. Áý, ne degen óleń deısiń be? (Az turyp, tamaǵyn qyrynyp.)

Qazaqtyń qandaı edi maǵıshaty,

Bir kúnde kóship qonǵan raqaty!..

Ásıa. Áı... Jyndymysyń óziń? Mekemede turǵanyńdy, bilemisiń? (Taıbaı ańyryp tura qalady. Azdan keıin Ásıa.) Hat tanımysyń?

Taıbaı. Qaıdaǵy hat... Ákem marqum tirisinde moldaǵa berip edi. Molda bolǵanda – atasynyń kóri jańǵyr edi bir: sabaqty bilip otyrsam da, meni uratyn ǵoı... sosyn tastadym da kettim. Sodan ákem óldi. Áke ólgen soń, qashyrdym da qaldym. Sodan súıtip, Mirjaqyptyń, bosaǵasynda júre berdim, júre berdim.

Seıit kirip,Ásıaǵa qaramaı ústeldiń janynan birdeme qarap jatady.

Ásıa (eleńdep). Ne izdedińiz?..

Seıit úndemeı, birdemeni alyp, shyǵyp ketedi Ásıa kúlimsireýmen qalady.

Ásıa (kúlimdep). Taǵy qandaı óleń bilesiń?

Taıbaı. Áý... Men be? (Oılanyp.) «Baqytsyz Jamaldy» bastan-aıaq bilem.

Ásıa. Ándetpeı ǵana aıtyp kórshi.

Taıbaı (taqpaqtap).

Mirjaqyp tómenderdiń alasasy,

Sózimniń bar ma, joq pa tamashasy...

Ásıa. Baqa kisi me ózi?

Taıbaı. Orta boıly, dembelshe ǵana.

Tystan Amankeldi, Qaıdar, Serke kiredi.

Ásıa (Taıbaıǵa sybyrlap). Júr, aldaǵy úıge shyǵaıyq.

Ekeýi ketedi.

Amankeldi (sóıleı keledi). Sonymen elderiń ne dep otyr?

Qaıdar. El ne desin, ań-tań. Bireýler «qyzyldar ornaıdy eken»,–deıdi; bireýler «aqtar ornaıdy eken», –deıdi. Siz osynda degen soń atqa mindik te júre berdik.

Amankeldi. Endeshe... Qyzyldyń ókimeti – myna men! Symsyz telegrammamen sonaý Máskeýińmen sóılesip jatyrmyn. Onda Lenın degen danyshpan kisi bar, Kókeń solardyń joldasy bolyp aldy!.. Torǵaı ólkesine sovetti ornatyp, eldi óziń bıle dep otyr maǵan. Kedeılerdiń basyn qos deıdi. Áı, osy sender kedeı me eńder?

Qaıdar. Meniń óz basym, naǵyz sińiri shyqqan kedeımin. Al myna Serke...

Serke. «Baı» demekshimisiń?

Qaıdar. «Baı» demeımin, ortasha dáýletiń baryn jasyramysyń?

Amankeldi. Serkeni qoıshy, ol óz adamym... (Oılanyp biraz otyrady.)

Qaıdar. Al, ne iste deısiń bizge? Birdeme aıtamyn dep ediń ǵoı.

Amankeldi. Aıtsam... Qazir elderińe jóneńder. Meniń ókimetimdi ornatyndar. Men aıtty dender...

Qaıdap. Dermiz ǵoı, biraq...

Amankeldi. Nemene?

Qaıdar. Eldi meńgerip, baýyr basyp qalǵan adamdar bar. Serke ekeýmiz kóbiniń esigin ashýǵa da qaımyǵamyz.

Amankeldi. Men deıtin bolsań – ımenbe! Men kórmegen quqaı joq. Jaısań qasqa men jaǵalaspaı báıge almaısyń, bireýińdi bolys, bireýińdi aýylnaı ǵyp saılap berem. «Amankeldiniń ákimimiz» deńder de, burqyratyńdar! Kárim, ýa Kárim! Qaıda ketken shirkin, senderge kýálik jazdyryp bereıin dep em...

Qaıdar. Kárimińiz... Toqtar bıdiń balasy emes pe?

Amankeldi. Ákesiniń bı bolǵanyn qaıteıin, ózi isker bala kórinedi: oryssha-qazaqshaǵa usta. Jazýsyz kún joq kórinedi ǵoı. Ásirese osy kúni keregip barady. Qaıdar shyraq, basyńa baq ornasa, dushpanyń aldyńa mysyq jorǵalaıdy... (Az otyryp.) Sol «baqty» ornatatyn da óziń, eshkim ákep bermeıdi. (Azdan keıin.) Kárimge baryp «Amankeldiniń adamy» degizip qaǵaz jazdyryp alyńdar, sosyn ózim mór basarmyn.

Qaıdar men Serke ketýge yńǵaılanady.

Serke (sybyrlap). Qaǵaz alamyz dep qaralanyp qalyp, júrmespiz be? Aýdaryspaqtyń kezi...

Qaıdar. Qoryqsań kete ber elge. Men ózim Kókeńniń qaǵazymen baramyn!

Serke. Joq-aý, aqyldasyp alaıyq degenim ǵoı.

Ekeýi ketedi.

Amankeldi (terezeni ashyp jelpinip). Aı, aıqaı, arqamnyń samal jeli-aı! Jan jadyrap sala bergendeı... (Jelpinip otyryp, alysqa qarap, yńyldap án salady):

Alystan munarlanǵan asqar taýym,
Saǵymnyń sándi sulý, bulaq-sháıim.
Asynyp saýyt-saıman, sarbaz ertip,
Saryarqa! Aqtósińdi aımalaıyn

Kórshi bólmeden Mirjaqyp pen Shońmuryn shyǵyp, Amankeldini kórip, ańyryp toqtaıdy. Amankeldiniń olarǵa qadala qaraıdy. Tystan Kárim kiredi, Mirjaqyptarǵa ısharamen amandasady.

Amakeldi (júzin sýytyp). Ym... Sóıle, Mirjaqyp myrza!

Mirjaqyp (kenet jylmańdap). Aldymen sálem berip, saýlyq surasyp alaıyq, batyr.

Amankeldi. Sálemiń satýly bolsa, bermeı-aq qoı... Al meniń saýlyǵyma tilektespin dep óziń de aıtpassyń.

Mirjaqyp. Olaı demeńiz, batyr, ıe... «Óser eldiń jigiti birin-biri batyr deıdi» dep... Atyńyz alty alashqa áıgi bolǵan batyrymyzsyń...

Amankeldi. Biraq seniń batyryń emespin!

Mirjaqyp. Kıiz týyrlyqty qazaq abyroıyńyzǵa ortaq bolsa, ıe, men de sol qazaqtyń bir balasymyn dep júrmin...

Amankeldi. Mirjaqyp myrza, túlki minezdilikpen ataǵyń shyqqan jigit en. «Aldy-artyn bilmeıtin ańqaý shal ǵoı, aldap keteıin osyny» dep turǵan shyǵarsyń. Aldaı almassyń! Seniń tuzaǵyńa iligýden ketken shalmyn! On altynshy jyldyń ylańynda orystyń soldatyn sońyma salyp, oı-shuńqyrdy qaldyrmaı qýǵyzatynyń meniń esimnen ońaılyqpen shyǵa qoımaıdy!.. (Az turyp.) Kelgen jumysyń ne, sony aıtshy aldymen?

Mirjaqyp. Sálemdesý, dıdarlasý...

Amankeldi. Sálemiń ózińe! Dıdarymdy kórdiń. Endi uzamaı jónińdi tap! Áıtpese... Ashýyma tıe berseń...

Mirjaqyp. Bul qalaı, batyr? Shúıirkelesip sóılesýdiń ornyna...

Amankeldi. Senimen shúıirkelese almaımyn! Ashyq dalada kezdesseń ekinshi túrli sóıleser em, átteń, úıime kelip tursyń. (Mirjaqyp pen Shoqmuryn birine-biri qaraıdy.)

Amankeldi. Myna janyńda turǵan bitik kóz saryń kim?

Mirjaqyp. Shotpaı bıdiń balasy. Bilmeıtin shyǵarsyz. Bul jigit buryn Orynborda okrýjnoı sottyń perevodchıgi bolyp turdy.

Amankeldi. Ym... Yǵaımen Syǵaı ekensińder ǵoı. Endi bildim, este bolar.

Shońmuryn shoshyǵan túrmen Mirjaqyptyń syrtyna ysyrylady. Tystan Álibı men Mámbet kiredi. Mirjaqyptar sálem berip, qol alysyp, amandasady. Mámbet qolyn samarqaý beredi.

Mirjaqyp (Mámbetke kúlimdep). Úıdeı ókpeń bar adam qusap...

Mámbet. Saǵan ne degen adam ókpeler?

Álibı. Mámbetjan ba? Seni aýzynan tastamaıdy.

Mirjaqyp. Biraq maqtamaıtyn bolar.

Mámbet. Árıne.

Álibı. Jaı keldiń be, Mirjaqyp?

Mirjaqyp. Sálem berý. Dıdarlasý. Batyrmen ekeýińizge Aqańnyń aıtqan sálemide bar edi. Batyr ókpesin aıtyp, mańyna jýytar emes.

Álibı. Ashý ústine kezdeskensińder ǵoı. Ashýlansa, batyr sóılespeıdi. Júrińder, sóıleseıik. Batyrdyń ashýy basylar.. (Álibı úıden ketedi. Mirjaqyp pen Shońmuryn Amankeldige ala kózderimen qarap, olar da shyǵady, Mámbet jazý ústeline otyrady).

Mámbet. Mirjaqyp tym jylmańdap ketipti, qysylyp keldi me eken birdemeden?

Amankeldi. Atqa minip, elge bettep bir shyǵaıyn, qysylýdyń ákesin sosyn kórsetermin oǵan!

Kárim. Kóke, bireýlerge qaǵaz ber degen ekensiz...

Amankeldi. dedim.

Kárim (az bógelip). Baıqaǵanyńyz jón emes pe: kim kóringe dalaqtap shaýyp, el ishin búldiretin bolyp júrmesin.

Amankeldi (kúrsinip). Kárimjan, osymen úsh ret qaıtardyń-aý sózimdi. Men aıtpaıtynmyn; aıtsam qaıtpaıtynmyn! Men senetin adamymdy bilemin. Meniń adamym esh nárseni búldirmeıdi. Ber qaǵazdy, toqtatpa!.. (Kárim úndemeı ketedi.) Ýa toba, osynyń ózi...

Mámbet. Kóke, esittińiz be, bizge Petrogradtan Andreev deıtin basshy keletin bolypty ǵoı.

Amankeldi.E, ony kim shaqyrypty? Basshy surap pa em men? Qazaq dalasyn menen jaqsy bile me eken?

Mámbet. Andreevti bizge Petrograd jumysshylary ókil ǵyp jiberip otyrǵan kórinedi. Sizge ylǵı aıtam ǵoı: orys jumysshylarymen qol ustasyp birlessek qana biz degenimizge jetemiz. Men Álekeńniń, janyna baraıyn, Mirjaqyp ne jumyspen keldi eken.

Mámbet ketedi.

Amankeldi (jalǵyz). Toba... Qolǵa túspeı júrgen adam edi, qotanyma kelip taırandaýyn... Ne istesem eken buǵan? (Oılanyp.) Apyrmaý, álgilerdiń myna bólmeden shyqqany qalaı? Bul esik nege bekitilmeıdi osy kúnge sheıin? (Daýystap.) Qyzym, á qyzym! ( Tystan Ásıa kiredi.) Myna bólmede turatyn biz óksheniń mynadan basqa esigi bar ma?

Ásıa. Ar jaǵynda bir esigi bar.

Amankeldi. Bar bolsa, mynaý esik nege bekitilmeıdi?

Ásıa. Qamar aıtady, bekitpe deıdi.

Amankeldi. «Qamar aıtady...» Ol qaıdan shyqqan áýlıeshilik? Meniń keńsemdi bıleıtin sol ma eken? Mámbetke aıt, bekittirip tastasyn! (Az otyryp.) Qyzym, Seıitti shaqyryp jibershi maǵan. (Ásıa ketedi. Amankeldi terezege qarap jelpinip biraz otyryp, yńyldap baıaǵy ánin qaıta salady.)

Kemseńdeıdi, áıelder qyńsylaıdy.
Atym bar álem bilgen – Amankeldi!
Saryarqa sırek kórdi mendeı erdi.
Qyr men Syr qubylam da Alataýym
Qadaıyn qyzyl týdy qylyp belgi!..

Seıit pen Ásıa kirip, esikte turady. Amankeldi ony sezbeıdi.

Ásıa (Seıitti túrtip sybyrlap). Álgińdi Kókeme aıttym, jaǵyndy usatamyn dedi, bálem!

Seıit ókpelegen túrmen bir qyryn turady.

Amankeldi (ánmen)

Aımaǵym Arǵyn, Qypshaq ósken elim,
Qys qystap, jaz jaılaýǵa kóshken elim!
Salǵanda men urandy, atyńa min!
«Biz daıyn, sen shaqyrsań» desken elim...

Án sońynan artyna burylǵanda Seıitti Ásıanyń julqylap oınap turǵanyn kóredi.

Amankeldi (kúlimdep). Ýa, shirkin ıt jastyq! Oınap-kúle berińder, qaraqtarym, men batamdy berdim. (Seıit kenet jaırańdap Ásıaǵa burylady. Ásıa alystaıdy. Amankeldi azdan keıin ornynan turyp.) Seıitjan! Erteń tańsáriden Torǵaıǵa attanamyz. Qarý-saımanymyz qandaı eken, qarap óteıikshi. Álibı júrýge yńǵaılandy ma?

Seıit. Qazir júredi..

Amankeldi. Endeshe shyǵaryp salaıyq, Muqan qaıda júr!

Amankeldi shyǵýǵa yńǵaılanǵanda tystan Qaıdar, Serke, Muqan kiredi. Qaıdarlardyń qolyńda qaǵaz.

Amankeldi. E,jazdyryp aldyńdar ma?

Muqan. Zordyń kúshimen jazyldy bilem.

Amankeldi. Nege? (Ózi mórin yńǵaılaıdy.)

Muqan. Sizdiń uıǵarǵan adamyńyz Kárimge unamaı qala beredi-aý deımin.

Kárim keledi. Muqannyń sezin estip qalady.

Kárim. Kókeme jamandap jatyrsyń ba meni? (Kúlimdeıdi.)

Muqan. Shynyn aıtsam da ma?

Kárim. Túsinbeısiń, Muqan, Kókemnen aýyzeki suramaı, kóringen kisige mandat berýge qaqym joq.

Amankeldi (mórin basyp). Móriń óte jaqsy basyldy, joldaryń bolady eken. Bolys bolǵan qaısynyń?

Qaıdar. Myna Serkeniń tuqymy shıkileý edi, osynyń arýaǵy kóterilsin dep...

Amankeldi. Nelikten shıki?

Qaıdar. Bilmeıtin be edińiz: munyń túbi qul toı.

Serke.Jer júzine jar salyp-aq boldyń-aý.

Kúlisip, bári shyǵady.

Ásıa (az turyp). Betim-aý, uıat bola jazdaǵanyn, Seıittiń ashýyn tarqatam dep turyp... Shyn aıtty ma álgi sózdi? Álde keketip aıtty ma eken?

Jazýǵa otyrady. Tystan Mámbet, Baıan kiredi. Mámbet Ásıanyń syrtynda turyp, jazýyna úńiledi, Ásıa sasyp qalyp, jazýyn tyǵa qoıady.

Mámbet. Munyń ne, Ásıa-aý? Búıtip júrip jazý úırenesiń be?.. Jazǵanyńdy kórsetip, bilmegenińdi surap alsaıshy.

Baıan. Qojanasyr aıtqan kóp qoı: ózim bilmeımin, bilgenniń tilin almaımyn dep.

Mámbet. Qojanasyrdy qoıa tur, jıylys ótkizdiń be?

Baıan. Kirpish zaýytynda ótkizdim. Endi teri zaýytyna baramyn. Kúnine on doklad. Doklad saıyn bir jarym saǵattan sóılegende, on bes saǵat sóıleıdi ekem kúnine. Qojanasyr aıtqan kóp qoı: sóz bir bulaq, sóz tyńdaýdan tozbaıdy qulaq dep.

Mámbet. Sen osy bólshevık partıasynyń programmasyn túsindirýdiń ornyna, Qojanasyrdyń sózin soǵyp júrgen joqsyń ba?

Baıan. Retti jeri bolmasa, ózi de qystyrylmaıdy. Retti jerinde qaıdan ustap turasyń. (Qaltasynan mahorkeniń sabaǵyn shyǵaryp, pyshaqpen jonýǵa kirisedi.) Mirjaqyp keldi dep esittim be? Ne aryzy bar eken?

Mámbet (kúlimdep). Aǵaıynshylyq ymyrany ustap kelipti: «At tóbelindeı qazaqtyń balasy ek, ala qoıdy bóle qyryqpaıyq» degen teorıa taýyp alypty.

Baıan. Óı daıt deısiń-aý... Qojanasyr aıtqan kóp qoı...

Tystan Abdol kiredi.

Mámbet. Jaı keldiń be, Abdol?

Abdol (qaǵaz ustap). Vot, Mámbet ıbdash, qara áli, miná bu jeri birde kelip shyqmı... Miná, nárse dıgán: «bolshábıklár partıasy bıbaýyrmal dı, ıaǵnı ısh kimnı jaratmı turǵan jábráılar partıasy» dı.

Mámbet. Muny kim jazyp júrgen?

Abdol. Kimder jazǵan endi sholaı shatasyp... shuqynǵyr tigi káráktir: «saklasnyı argınal jıbirergá» dep azǵyna padbalıt etmádıurı, men áıtám, Mámbet eǵdáshka kórsátárgá deıim.

Mámbet (Baıanǵa). Oqymaı jiberip pe eń myna maqalany?

Baıan.Hatshy oqydym degen soń, sene salmaımyn ba... Qojanasyr aıtqan kóp qoı: men qatynǵa senem, qatyn maǵan senedi dep.

Mámbet. Qojanasyryń bar bolsyn! Kontrrevolúsıonerge jumysyńdy tapsyr da, óziń temeki jonýmen otyr.

Baıan. Kóbirek ázirlep almasam. (Trýbkege temekini toltyryp jatady.)

Mámbet. Mynany qarap shyq óziń.

Baıan. Keshigip qalam, bylǵary zaýytynda saǵat altyda baıandamam bar. (Saǵatyna qarap.) On mınýty kem alty. «Ushpaq bolsań zymyra» dep Qojanasyr aıtqandaı.

Mámbet. Kimge qaratsam eken muny?

Baıan (trýbkesin tutatyp, kórshi bólmeni nusqaıdy). Qamar qaryndasqa ber, qarap shyqsyn.

Mámbet. Jetistiredi ekensiń partıada joq adamǵa gazet, materıalyn qaratyp.

Baıan. Partıaǵa kirgizip al ózin.

Mámbet. Joqty aıtady ekensiń...

Baıan.Joqty aıtpaımyn, bardy aıtamyn: joldas qyp alsań, jap-jaqsy qyzmetker bolady. Óziń ebin taba almasań maǵan dovernıs ber.

Mámbet. Baıan! Bala bop ketemisiń?

Baıan. Bala emeı, shal ma ek. Júr, Abdol, kettik. (Shyǵýǵa yńǵaılanyp.) Iacheıkeleriniń jıylysy qashan?

Abdol. Ertágá saǵat altyǵa naznachıt etilár. (Ekeýi ketedi.)

Mámbet (oılanyp). Kimge qaratsam eken muny? Ózimizge tán qyzmetkerdiń azdyǵy-aı!.. Eń arǵysy oqytýshylar da neıtralnyı bolamyz degensip, boılaryn aýlaq salady. (Sál otyryp.) Ásıa, Qamardy shaqyrshy... (Ásıa Mámbetke qaraı júrip, Qamardy shaqyryp shyǵady. Mámbet amandasyp bolyp.) Sizge bir jumys tapsyrsam dep em.

Qamar. Pojalýısta. Tapsyryńyz.

Mámbet. Árıne, sizge sengennen tapsyram.

Qamar(kúlimdep). Senbeseńiz, tapsyrmaǵan bolar edińiz.

Mámbet. Ras, solaı eken-aý... (Qaǵazdy usynyp.) Myna bir maqalanyń aýdarmasyn orysshasyna salyp, praverıt etseńiz. Sosyn maǵan tapsyrar edińiz.

Qamar qaǵazdy alyp, Ásıaǵa baryp sybyrlasyp sóılesip, óz bólmesine ketedi. Azdan keıin.

Mámbet (jumys istep otyryp). Ásıa, Qamar birdeme deı me?

Ásıa. Ásheıin...

Mámbet. Men joqta da kele me keńsege?

Ácıa. Ylǵı keledi.

Mámbet. Ne týraly suraıdy? (Ásıa úndemeıdi.) Uıalshaq bolma, Ásıa. Aıtamyn degen sózińdi jaryp aıtyp shyǵatyn bol.

Ásıa (kópke). Ózinen uıalshaq adam joq, Qamarmen jóndep bir ázildesken emes.

Mámbet (jumys ictep otyryp). Sen keleshekte úkimet adamy bolasyń, Ásıa. Memleket jumysyn basqarasyń. «Ásıa Shynybaı qyzy» degen ataǵyńdy Qazaqstannyń seksendegi shaly, segizdegi balasyna sheıin biletin bolady...

Ásıa. Shyn ba, Mámbet aǵa?

Mámbet. Shyn!

Ásıa (az otyryp). Endeshe, aıtaıyn, Mámbet aǵa, Qamar ylǵı sizdi suraıdy.

Mámbet. Meni. Meni qaıtedi?

Ásıa. Onshasyn bilmedim, Mámbet aǵa. Kereksinseńiz, surap bileıin.

Mámbet. Qoı, onyń balalyq bolady. (Az tynys, Mámbet jumysymen bolady.)

Ásıa. Mirjaqyp degen kisi kelip, birsypyra otyrdy sonda.

Mámbet(basyn kóterip alyp). Qamardyń páterinde me? Ne aıtypty?

Ásıa.Onshasyn bilmedim, Mámbet aǵa. Kereksinseńiz, surap bileıin.

Mámbet (az otyryp kúrsinip). Joq, surama.

Qaıtadan jumysyna kirisedi. Dalada «Amangeldi» ánine salǵan ásker óleńi.

Shymyldyq

EKİNSHİ SÝRET

Dala tigilgen shatyrlar. Ortadaǵy shatyr shtab. Tý, samsaǵan myltyqtar. Pýlemet. Ortadaǵy shatyrda Kárim kitap oqyp otyr. Sahna ortasynda Amankeldi, janyńda jupyny kıimdi qazaq. Amankeldi sahna syrtyna qaraýmen tur. Sahna syrtynda «Amankeldi» ánine salǵan ásker óleńi. Biren-saran myltyq atylǵan daýys.

Amankeldi (azdan keıin). Qap!.. Myna shirkinderdiń qor qylǵanyn-aı. Teńgege ata almady degen ne masqara! Maǵan erteń jigit mergendikte aldyna jan salmaýy kerek! Meniń kóńilim sonda ǵana bitedi. Áı... Sonaý kim ózi... Myltyqty ustaýyń kelispedi, shyraq, toqta, ózim kórsetip bereıin.

Amankeldi men janyndaǵy qazaq ketedi. Sahna syrtynda, Amankeldiniń myltyq atqan daýsy. Jigitterdiń tańdanyp daýryǵýy.

Kárim (azdan keıin basyn kóterip). Mergendigimen maqtanyp shalqyp-aq boldy-aý osy. Mergen bolǵan kisiniń bári kósem bola berse... Sorly jurtpyz ǵoı.

Sahna syrtynda dabyr sóz. Kárim qaıtadan kitabyna úńiledi. Sahnaǵa eki jigit ertip Muqan shyǵady.

Muqan. Kárim-aý, myna jigitter baıdyń esiginde júrgen batyraqtar eken, Kókeńe jigit bolamyz dep maǵan erip keldi.

Kárim (birsypyra úndemeı otyryp). Ne ónerleri bar?

Muqan. Ne óner suraısyń bulardan? Ne kórdi deısiń sorlylar.

Kárim. Aramtamaqtyń keregi joq.

Eki jigit qynjylǵan túrde birine-biri qaraıdy. Muqan Kárimge qadala qaraýmen turady. Az tynys.

Bir jigit. Eń bolmasa áskerdiń atyn baǵar ek.

Kárim. Ásker atyn ózi baǵady.

Muqan. Sonda... Mundaılarǵa mańymyzdan júrme demekpiz be?

Kárim (ashýly). Muqan! Sen óz jumysyńdy bil. Ásker úshin Kókeńniń aldynda men jaýaptymyn. Orynsyz ákireńdep mazamdy ala berseń Kókeńe aıtarmyn da...

Muqan (kekegen túrmen). Qańǵyrtyp jiberermiz de... Ol bola qoısa...

Kárim Muqanǵa alara bir qarap, qaıtadan qabyna úńiledi.

Muqan(jigitterdi ońashalap). Júrińder, Kókeńe jolyqtyraıyn, almaǵanyn kóreıin munyń!

Eki jigitti ertip Muqan ketedi.

Kárim (Muqannyń syrtynan). Apyrmaý, osynyń ózi netken bolar! Bir emes, eki emes – qyr sońymnan qalmaǵany-aq ótti-aý osynyń.

Asambaı keledi. Alqynǵan. Kárim onymen sypaıy túrde amandasady.

Asambaı. Oıpyrmaı, Kárimjan-aı... «Atań ólse ólsin, atandy kórgen ólmesin» dep edi. Atań Toqtar bıdi kóre qalǵan kisi em. Birsypyra jelbas jigitter, ras-ótirigin bilmeımin, senderdiń adamdaryń dep esitem, tal túste talqanymdy shyǵardy. Arýaqty shańyraǵymnyń ústinde áldekimderdiń qamshysy oınady.

Kárim. Tym qyzbaı sóıleńiz.

Asambaı. Qaıteıin-aý, Kárimjan. Týasy kórmegen qorlyǵym edi, qur shybynym keldi aldyńa.

Kárim (jymıyp). Saryýaıym ǵoı.

Asambaı. Apyrmaı, Kárimjan-aı, seniń de aıtqanyń ba bul sózdi.

Kárim. Basqa ne aıtaıyn? «Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmaıdy» dep ózderińiz aıtatyn edińizder. Sizdiń shańyraǵyńyzǵa qamshy oınatqan eken dep biz jigitterimizdi jazalaı qoıarmyz ba?

Asambaı. Qaıtkende jazalanady, sony ǵana aıtsaıshy!

Kárim (kúlimdep). Buryn biletin sekildi edińiz, qartaıyp ketkenińiz be?

Asambaı (jaırańdap). E... Túsine bastadym. Solaı eken - aý... Durys, ony oılap tabýǵa bolady. Onda qudaı berdi.

Asambaı ketedi. Kárim kitabyn jınap, azdan keıin o da ketedi. Sahna syrtynda ásker óleńi. Sahnaǵa Amankeldi keledi, janynda manaǵy qazaq.

Amankeldi. Qulataı-aý... Qulataı! Seni qandaı tórelikke saılasam eken? Bolys bolamysyń?

Qulataı. Boldyra almaspyn, Kóke. On altynshy jyly ózińizge erip shyǵatynymda baıda jalshylyqqa júrgen kezim edi ǵoı. Ózińizdiń janyńyzda júrsem, maǵan eń ádemisi sol bolar edi.

Muqan keledi. Janyńda álgi eki jigit. Olar sálem berip, Amankeldimen kerisedi.

Amankeldi. Jaı keldińder me, shyraqtarym?

Muqan. Men ertip keldim, Kóke, sizge jigit bolamyn deıdi.

Amankeldi. Ábden jaqsy, qabylym bar.

Muqan. Kárim almaımyz dep bulardy...

Amankeldi. E, súıtedi ol. Aldymen maǵan jolyqsyn degen shyǵar. (Kárim keledi.) Kárim, myna eki jigitti jazyp al: at bergiz, qarý bergiz ekeýine.

Kárim. Men bul jigitterdi almaı jiberip em.

Amankeldi. Esittim.

Kárim. Esitkende – sebebi bar, Kóke. Osy jigitterdi janyna ertip, myna Muqan eldi shýlatty dep – aryz túsirip otyr ústerinen. (Amankeldi shoshynady, Muqandar ań-tań.)

Amankeldi. Ne istepti?

Kárim. Aryz ıeleriniń ózderi kelsin dedim, óz qulaǵyńyzben tyndarsyz.

Amankeldi. Muqan, bul ne sóz?

Muqan(shoshynǵan túrde.) Bul jala, Kóke!

Kárim. Jala bolsa aqtalyp shyq, sonyń kerek bizge. Áıtpese... «Amankeldiniń jigitteri súıtipti» degen at bizge ońaı emes.. Onsyz da dushpandarymyz bizdiń jumysymyzdy neshe saqqa júgirip júrgen bolar.

Seıit kelip, Muqandarmen qatar turady. Amankeldi birsypyraǵa sheıin úndemeı otyrady.

Amankeldi. Neshe jyldaı janyma ertip baýlyp em shirkin, ne kórindi naq bir kezendi saparǵa atyma kir juqtyryp.

Muqan (qaltyrana sóılep). Buryndy-sońdy buzyqtyǵymdy kórgen joq edińiz, Kóke, naqaqtan qaralaımyn degen bireý bolmasa, men qaralanbaımyn!

Sahna syrtynda bajyldaǵan, oıbaılaǵan daýys. Otyrǵandar eleńdesedi.

I- daýys. Oıbaı-aý, neǵyp qana shydaımyn bul qorlyqqa! Qaıda baryp alamyn teńdikti?

II- daýys. Qoıyndar deımin, qan jaýǵyrlar! Batyrmen ózim baryp sóıleseıin.

Amankeldi. Bul ne sumdyq?

Kárim. Aryzshylar bular. Bul basy ǵana shyǵar.

Alqynyp Asambaı keledi. Sálem berip, Amankeldiniń qolyn almaqshy bolady.

Amankeldi (qolyn almaı). Aıta ber jumysyńdy!

Asambaı.Ýa, ásheıin... El búlinip, Edil buzylǵan eshnárse joq. Sizderdiń elge shyqqan jigitterińiz erkelik istegen be-aý. «Ondaı-ondaı han qyzynda da bolatyn, qaıtyńdar elge!» – dep shýlaǵan jurtqa urystym.

Amankeldi. Ym, túsindim. «Amankeldi senderge tendik bermeıdi» dediń ǵoı?..

Asambaı. Ataı kórmeńiz, batyr. Olardy shýlatyp júrgenshe, ózim-aq sóıleseıin dep.

Amankeldi (ashýly). Tart tilińdi. Mynadaı tentegim bar dep men saǵan bılik aıtýshy ma em? Kárim! Kelsin de mynda.

Kárim ketedi. Az tynys.

Seıit.(Muqanǵa sybyrlap). Neden qudaı atyp júr?

Muqan. Túk istemesem de me?.. Kókeńe til tıgizip otyr dep estidim de, myna jýanǵa qamshyny batyryńqyrap em, sonyń kegi bolar.

Sahna syrty tap shýlaıdy. Kórimge erip eki erkek, eki áıel keledi. Shýlaǵanda bári birden shýlaıdy da, birden tynady.

Amankeldi. Ne jábir kórdińder meniń jigitterimnen?

Kóktuqyl. Nesin suraısyń batyr, báribir... (Kemseńdeıdi, áıelder syńsylaıdy.)

Asambaı. Qoıyndar, batyrdyń mazasyn almaı. Qan jaýǵyrlar...

Amankeldi (Asambaıǵa). Áı, tek otyramysyń?

Asambaı (sheginip). Qan jaýǵyrlar, sender úshin men óletin boldym ǵoı.

Bir kempir. Tym bolmasa on beske de jetken joq edi. Qalqam-aı... Jylap... Shyńǵyryp...

Amankeldi. Muqan! Aıt shynyńdy!

Muqan. Kóke... Nansańyz, naqaqpyn! ,

Amankeldi. Nanbaımyn! Nıeti qara, beıbit eldi shýlatyp... (Aryzshylar syńsylaýmen turady. Amankeldi basyn búgip birsypyra otyrady. Bir kezde basyn kóterip.) Seıit! Kórsetpe mynany kózime! (Seıitke qarap.) Nege oryndamaısyń aıtqanymdy! Meni óltiretin jeriń osy ma edi.

Seıit dereý jigitterin shaqyryp, Muqannyń quralyn alyp, qolyn artyna baılandy. Jigitter Muqandy áketedi. Aryzshylar dereý ketedi. Az tynys. Amankeldi aýyr qozǵalyp ornynan turady.

Amankeldi. Seıit, beri kelshi. (Seıitti ońasharaq alyp shyǵyp, ıyǵynan ustaıdy.) Muqan ekeýiń biriń qanat, biriń quıryq sekildi eń. Qaıteıin... El ósegin arqalap qaıda sıamyn. Janyńa birsypyra jigit al. Denesin durystap tárbıele. Basyna belgi qoı. (Seıit ketedi. Amankeldi sol ornynda birsypyra turady. Bir kezde Asambaıǵa.) Áı, sen bolystyǵyńnan túsesiń! Kárim, myna Qulataıǵa qaǵaz jaz: «Amankeldiniń bolysy» de, «Amankeldi osyǵan senip tapsyrdy» de. «Kimde-kim Qulataı bes kúrekke qarsy kelse, ol kisini Amankeldi aıamaıdy» de... (Kárim qaǵaz jazady. Amankeldi Qulataıdyń ıyǵyna súıenip az turady.) Qulataıjan! Aramdyq istep, eldi shýlatyp júrme. Bir kedeı ústińnen aryz ákelse, men aıamaımyn seni!

Amankeldi oılanǵan túrmen otyrady. Kárim jazǵan qaǵazyn Amankeldige beredi. Amankeldi samarqaý qozǵalyp, mór basyp, Qulataıǵa beredi.

Amankeldi. Má, endi bolys boldyń. (Asambaıǵa.) Áı, qıqandamaı ǵana mynaǵan isindi tapsyr! Eger o dep, bu dep júrdiń bar ǵoı, mıyńdy shaǵamyn! Qylyshtyń júzinen ótkizemin.

Az tynys. Bir jigit pen boıjetken qyz keledi, Amankeldi eleńdeıdi.

Amankeldi. Jumystaryń ne, shyraqtarym?

Jigit. Kóke, quldyǵymyz bar: bostanshylyq izdegen jastarmyz.

Amankeldi (az otyryp, kópke). Ýa, shirkin ıt jastyq! (Qyzǵa.) Myna jaman jigitke óziń rıza boldyń ba, qyzym? Zorlap ákep júrmesin. (Qyz uıalyp úndemeıdi.)

Jigit(qyzǵa sybyrlasyp). Birdemede, Razıa-aý... Áıtpese Kókeńniń minezin esittiń ǵoı.

Qyz (qysylǵan túrmen kúlimsirep). Rızamyn!

Amankeldi. Bárekeldi. Meniń beretin batam: kórpeleriń ulǵaısyn, úbirli-shúbirli bolyńdar! Nekelerińdi myna bolys qıyp bersin. (Qyz ben jigit úreılengen túrmen Asambaıǵa qarasady.) Bolystaryń ol emes, qyzym, mine mynaý otyrǵan qara jigit! (Qyz ben jigit Qulataıǵa qarap, tańyrqasady. Amankeldi az otyryp.) Sáti boldy, Qulataı, birinshi adymdy toımen bastaıtyn boldyń. Al, otyrma. Kárim, myna Qulataıǵa adam qosyp ber, isin ápersin.

Kárim. Asekeń jón biletin kisi ǵoı, ózi de tapsyrmas deısiń be. (Amankeldi Kárimge qadala qaraıdy.)

Asambaı. Batyrdyń ashýyna kezdestim, áıtpese budan úlken jumysqa da senim bere alsam kerek edi.

Amankeldi (keıip). Kárimjan, keıde abaılamaı sóıleısiń: Asambaı sıaqtylar jón biledi de, basqanyń bári jurttan shyqqan jónsiz bolmaq pa? Ózińe tán adamdy, kıimniń, ishki baýyndaı ǵyp, ishke tarta júrýge qashan úırener ekensiń? «Aıýǵa namaz úıretken taıaq» dep, qudaı kórmeı Asambaı meniń adamymdy mensinýshi me edi? Qosyp ber jigitti! (Kárim Qulataıdy ertip ketýge yńǵaılanady. Amankeldi qyz ben jigitke.) Baryńdar, qaraqtarym, Qulataıdan qalmańdar. Betterińnen jarylqasyn! (Kúlip.) Qyz ben jigitterdiń bárine de sálem aıtyńdar, súıgenderine qosyla bersin!

Jigit. Kóke, myna qyzyńyz ótinish qyp tur: úıge baryp bas jep, batasyn berip ketse eken deıdi.

Amankeldi. Raqmet, qaraqtarym! Bul joly asyǵyspyn, taǵy kelem. Oǵan sheıin uldy bolyńdar, úılerińe túskende aldyma alyp súıetin bolaıyn. Jas náresteden jaqsy kóretinim joq. (Qyz ben jigit ózara kúlisip ketedi. Amankeldi kúrsinip.) Ýa, shirkin ıt jastyq!

Kárim, Asambaılar da ketedi. Qulataı aınalaqtap kete almaıdy. Amankeldi túnerip aýyr oıda turady.

Amankeldi. Qulataıjan, beri kelshi.(Qulataıdyń ıyǵyna qolyn salyp.) Muqan degen qımastyq jigitimniń biri edi. Talaı tar kezeńderde joldas bolyp edi... Tym tas baýyrlyq istegen joqpyn ba? Shyn bolar ma eken jańaǵylary?

Qulataı. Anyǵyn bilmegen soń aıtý qıyn, Kóke. Áıtkenmen, ótirik-shynyń ashyp baryp attyrǵanyńyzda ókinishi ketpeıtin edi.

Amankeldi. Apyrmaý, ashý ústinde asyǵystyq istegen boldym ba? Ashý qyssa, anaý-mynaýǵa qaramaı ketetindigim bar edi.

Qulataı. Ashýyńyzdy kórgen soń, biz betińizge kele almadyq.

Amankeldi. Solaı ma edi? Áldekimderdiń tiline erip, azamattarymnyń belin qaıystyrǵandaı bolam ba?

Qulataı. Kóke, bir ótinishim, buıryǵyńyzdy kidirte turyńyz, erteńge sheıin anyǵyn ashyp bereıin.

Amankeldi. Shyny súıtemisiń? «Amankeldi aljyǵan eken, aıtqannan shyqpady» dep júrmes pe syrt dushpan? «Buzyqtyqqa ózi bas boldy» dep taǵy gýlesedi ǵoı. Álde... Álde... (Alysta birneshe myltyqtyń qabat atylǵan daýsy estiledi. Amankeldi kenet shanshý tıgendeı túısinip.) Bolmady. Keshiktim... (Qulataı únsiz turady. Amankeldi azdan keıin báseń.) Bar, jumysyńdy al. Áı, jańaǵy oqıǵanyń anyǵyna jet. Eger ótirik bolyp shyqsa, isim Asambaımen tússin!

Qulataı ketedi. Amankeldi sol ornynda birsypyra turyp qalady. Bir kezde qońyrlatyp án saldy.

Ór kóńilim, elim kerip jaralandyń,
Yza-kek áldekimge balaladyń.
Qolqanat, qoltyq súıer taıanyshym,
Osylar sońyma ergen qaralarym...
Qasqyrdaı óz kúshigin ózi jegen
Qalaısha bul qapalyq etti menen?
Basqandaı óń boıymdy qara topyraq,
Túrshikti batyr júrek, balýan denem...

Amankeldi aýyr basyp sahnadan shyǵady.

Sahna birsypyra bos. Ásker jigitterin ertip Seıit kelip, shatyrlardy jyǵyp jınap jatady.

Bir jigit (ekinshisine). Nege solbyraıdyń, kóter anany!

Ekinshisi. Qursyn. Bir aýyz sezge kelmeı atylatyn bolsaq. Muqan sıaqty jigitti atqan soń...

Seıit(selt etip). Áı, aýzyńa ıe bol! Kókeń eshkimniń buzyqtyǵyna joldas emes? Naqaqtan bireýdiń mańdaıynan shertti me, aıtshy qane?

Birinshi. Naqaq atty demeımiz, anyqtaý kerek edi. Kim biledi... Kárimniń sózine sonshama sene bergenshe.

Ekinshi. Asambaı bolys pen Kárimniń sybyrlasyp turǵanyn kórgen jigitter bar, tym bolmasa sony anyqtaý kerek edi.

Seıit (az turyp). Muqannyń jan degende jalǵyz joldasy men em. Maǵan senesińder ǵoı?

Jigitter. Saǵan senemiz.

Seıit. Senseńder, ún shyǵarýshy bolmańdar!

Jigitter nárseni áketip jatady. Qatty qaıǵyrǵan pishinmen

Amankeldi keledi. Seıitti ońashalap.

Amankeldi. Seıitjan! Egiz qozydaı bolyp júrýshi edińder. Qalaı boldy meniń isim? Jigitter tym renjip júr me?

Seıit. Kóke! Ótkenge opyq jemeńiz. İsińizde qata joq! Siz renjiseńiz, biz odan jaman bosaımyz.

Amankeldi (az turyp). Seıitjan-aı, qysylǵanda súıep jiberetiniń bar-aý. Sendeı joldasty qaıdan tabar ekem. Jigitterge jınalsyn de, bir-eki aýyz aǵalyq sezimdi aıtaıyn.

Seıit ketedi.

Amankeldi (az turyp). Búldirsem de,túzesem de kúńkilim óz ishimde bitetin. Bılik aıt dep men ishkimniń aldyna bara qalman.

İri basyp shyǵady. Sahna bos. Azdan keıin Amankeldiniń daýsy estiledi.

Daýys. Ýa, er azamat! Uly joldyń ústinde turmyz, eki aýyz sóz aıtyp óteıin.

Sahnanyń tus-tusynan el adamdary shyǵa bastaıdy.

Birinshi. Bul qalaı boldy, tym tez attandy-aý batyr.

Ekinshi. Búldirip otyrǵan ózimiz: batyrdy silkindirgendeı jumys istedik.

Birinshi. Apyrmaı, shyn solaı deısiz be?

Ekinshi. Asambaıdyń jaıyn bilgendeı bolǵamyz joq pa? Baıaǵy talas apatta bir kedeıdiń kempirin atqa súırettirip óltirip, jalasyn qarsy partıaǵa jaýyp, qanshama adamyn Sibirge aıdatty. Munyń beti shylp etpeıdi.

Birinshi. Sonaý pále salýshylar jaldanyp kele me sonda?

Ekinshi.Árıne, jaldanyp keledi. (Bul ekeýi ózara sóılesip turady.)

Birinshi pysyq (eki pysyq ońashalanyp). Baq aspanda dep júrsek, aıaq astynda eken ǵoı. Qulataıdyń bolys bolǵanyn esittiń be?

Ekinshi pysyq, (kúlimsirep). Arzan ataqtyń sorpasy tatymaı júrmese.

Birinshi pysyq. «Alpys kún atan bolǵansha, alty kún býra bol» dep, qoltyǵyna kirip kóremiz be? Qolaıymyzǵa jaqpaı bara jatsa, taıyp otyramyz.

Ekinshi pysyq. Qudaı saqtasyn! Qolqanat jigitiń attyryp otyrǵan Amankeldi kimge opa kórseter deısiń. (Sybyrlap.) Jigitteriniń birsypyrasy taraımyz dep búlinip jatyr.

Birinshi pysyq. Solaı ma? Qurysyn!..

Shal. Ýa shirkinder, daýryqpaı toqtańdarshy, túgi...Amankeldi ataǵy shyqqan erimiz, uly asqar belimiz edi. Er erligin istedi: senderdiń shaıpaýlyqtaryńnan óz qolyn ózi keskendeı boldy. «Halyq uıǵarsa han túıesin soıady» degen osy. Qaıǵysyn júregine jasyryp, ashý ústinde attanbasyn: ortalaryńa túsirip, qonaqasy berińder. Kóńilge kúdik bolǵandaı kúmándi jumys boldy bul, surqıaly sumdyqtyń syryn ashyp, buzyqty ustap, batyrdyń qolyna berińder! Sonda ǵana batyrdyń eńbegin aqtaısyńdar.

Daýystar: Durys aıtty qarıa!

– Qonaqasy jegizbeı, jibermeımiz!

– Eń bolmasa, búginshe erý bolsyn!

– Ashyp beremiz sumdyqty!

Bireý. Toqtańdar!

Jurt tártiptelip turyp tyna qalady. Sahna syrtyńda ásker daýsy.

At minip sahnaǵa Amankeldi shyǵady. Tý ustaǵan Seıitjannyń da, qalyń kóp qurmet kórsetip sálem beredi.

Amankeldi. Arqaǵa pana, mańdaıǵa qalqa bolǵan qalyń elim, amanbysyńdar!

Daýystar: Saparyńyz on bolsyn!

– Aldyńyzdan jarylǵasyn!

Shal.Ýa, buqaranyń belin kótergen, qalyńǵa shapqan jolbarys sekildengen ardagerim! Seni kórgende ólgenimiz tirilgendeı, óshkenimiz janǵandaı bop masaırap turmyz. Syrttanyna qoshamet kórsete almady dep syrt dushpan tabalamasyn, ortamyzǵa túsip, birer kún meıman bop ket!

Amankeldi. Ýa, jurtym! Qalyń elim bar edi dep mardamsyp shapqanymda, qushaq jaıyp qarsy aldyńdar. Osy yqylastaryńa rızamyn! Qonaqasy eshqaıda qashpas. Men aldymen sertime jeteıin. Torǵaıǵa jetip, myna qyzyl týdy jelbiretip shanyshpaı, maǵan as batpaıdy! Maǵan shyn tilektes bolsańdar, oıyń bolyp, qyryn bolyp sovettiń týyn kóterińder!

Meniń úkimetim qara qyldy qaq jarǵan ádildik úkimet. Meniń joldastarym sonaý Máskeýdegi Lenın degen kisini jaqtaýshylar. Ýa, jurtym! Keıbireýlerdiń qańqý sózi bilte bop, óz qanatyma ózim oq atqandaı boldym. Jan jarasy jazylar. Birdiń ornyna myńyń barsyńdar, men senderge súıendim! Taǵy oralyp kelemin... Sarbaz! Tart syrnaıdy! Ur dabyldy!

Sahna syrtynda komanda. Syrnaı. Óleń. Amankeldi jóneledi.

Shymyldyq.

ÚSHİNSHİ SÝRET

Sahna ortasynda magazın. Mańdaıynda «Torgovyı dom bratá Iaýshev ı kampanıa» degen eski jazý. Magazınniń aldyńǵy qabyrǵasy almaly-salmaly, kereginde qalpynsha ashylady. Magazınniń bir jaǵynda saýdager býdkasy, ekinshi jaǵynda kúzetshiniń kúrkesi. Telegraf baǵany. Shette birer aǵash. Aǵash túbinde skameıka, magazın aldynda bazar, alyp-satý. Ersili - qarsyly  ótken adamdar. Azdan keıin...

I- jýan. Assalaýmaǵaleıkúm!

II- jýan. Ýaǵaleıkúmsalam! Ýa, Syzdyqpysyń! Mal-jan amandyq pa?

I- jýan. Shúkir, shúkir, alda dep... Ózińiz de solaı ma? Mal bazarly bolsyn-aq!

II- jýan. Aıtqanyń kelsin. Bazar izdeıtin de kez emes edi balalardyń basy quralyp, Torǵaıdyń ózderi bılep tur degen soń kele qalyp ek.

I- jýan. Ábden jaqsy bolǵan. Ázir tynyshtyq kórinedi ǵoı.

II- jýan. Solaı ma eken? Ilahım, tynyshtyq bolsyn...

Qaıdar men Serke bazar aralaǵan bop bulardyń, sózin tyńdaı qalady.

I - jýan. Amankeldiniń salyp kele jatqan ylańyn esittińiz be?

II - jýan. E, báse, sony surarmyn degen ekem-aý. Menen góri qulaǵyń túrik edi.

I- jýan. Igi jaqsylardyń kóbi elden bezip, osy Torǵaıǵa kelip tyǵylyp jatqan túrleri bar.

II- jýan. Iapyrmaı, onda qalaı bolǵany?

I- jýan. Mundaǵy azamattar da, bastyǵy Mirjaqyp bolyp, qam istep jatqan kórinedi. Búgin sıezeri bolmaq. Amankeldige qarsy ásker jıamyz deıdi bilem.

II-jýan. Eı... Munysy ıgi eken.

Bulardyń qasyna Ábish keledi.

Ábish. Sezge mandat aldyńyzdar ma?

I - jýan. Bolady dep esittik, odan basqasyn bilmeımiz.

Ábish (eki jýanǵa mandat berip). Sez tap myna magazınniń ishinde bolady, kire berińizder baryp.

Bular magazınge betteı bergende.

Qaıdar(umtyla túsip). Áı, kózildirikti shyraǵym, ol sezińizge biz kire alar ma ekenbiz? Kire alatyn bolsaq, qaǵazyńyzdan maqurym tastamasańyz.

Ábish (aqyryp). Sizder kimsizder?

Qaıdar. Biz be? Biz de myna kisiler sekildi bazarshylarmyz. Júzdep-myńdap mal aıdap kelmegenimiz bolmasa...

Ábish (shytynap). Qoıyńyz qyljaqty, sizder úshin shaqyrylǵan sez emes. (Ábish Qaıdarlarǵa qaraı túsip, magazınge ketedi.)

Serke (renjip). Elge baryp ek, elge batpady basymyz, munda kelip ek, munda batpady. Sútke tıgen kúshikteı boldyq-aý...

Qaıdar (Serkege qaraı túsip). Joq jerde jası qalatynyń-aq jaman seniń. Bastap attanarda-aq aıtyp em ǵoı: qoryqsań úıinde otyr dep.

Sahnaǵa Mirjaqyp, Shońmuryn, Myrzaǵazy, Kenjeqaralar keledi. Qaıdar Serkeni túrtip qoıyp, solarǵa qaraı oıysady.

Mirjaqyp. Al, myrzalar! Kópten kútken, kópti úmit etken sezimiz osy... (Jaqyndaǵan Qaıdardy kórip, soǵan burylady.) Sizge ne kerek?

Qaıdap. Bizge me? Biz bazarshy ek. Mynaý Serke Qojalaqov degen kisimiz.

Shońmuryn. Onyńdy qoıa tur, óz jumysyńdy aıtshy.

Qaıdar. Biz be? Osynda bir soıýz bar ma deı me-aý... Dosqa mata beredi eken deı me-aý.

Mirjaqyp. Basqa jerden surańyz, biz bilmeımiz. (Qaıdarlar alystaı túsip turady. Mirjaqyp joldastaryna.) Biz aýyz birlik qylsaq qana sıezi kóńildegideı ótkize alamyz. Ie, osy sıaqty tar kezeńde, ultyn súıgen azamat – Alash tileginen shyǵa jaıylmas dep oılaımyn.

Shońmuryn. Bul sózińizge tolyǵymen qosylýmen birge sizden surar edim: sıeze ne isteýimiz kerek, qalaı ótkizýimiz kerek, sony da aıtsańyz dep.

Mirjaqyp. Sıeziń maqsaty týraly men qysqa ǵana túsindirip ótermin. Sodan keıin birden usynysqa kirissek. Ia... Usynysty myna Shońmurynǵa tapsyrsaq dep em.

Shońmuryn. Munyńyzdy ábden maquldaımyn. hám jáne Myrzaǵazy, Kenjeqara myrzada qarsy bolmas deımin.

Kenjeqara. Alashtilegine kim qarsy kelerdeısiń.

 Magazınnen Ábish shyǵady.

Mirjaqyp (Ábishke). Sezge kelýshilerdi qamsyz ete aldyń ba?

Ábish. Bazarǵa kelgen ıgi jaqsylarǵa túgel mandat tapsyrdym, Jaqa.

Mirjaqyp Ábishti ońashalap sóılesedi. Shońmuryn magazınge kiredi. Myrzaǵazy Kenjeqarany ıyqtan tartyp toqtatady.

Myrzaǵazy. Áı, sen sonaý Oraldan kelgende Mirjaqyptyń qanjyǵasyna baılanylǵaly kelip pe eń, álde...

Kenjeqara.Sen sabyr et, Myrzaǵazy. Amankeldiniń jer silkintip kele jatqany anaý. Aldymen osy qyspaqtan qutylýdyń qamyn isteýimiz kerek.

Myrzaǵazy. Áı, bilmeımin-aý...

Myrzaǵazy men Kenjeqara, odan keıin Ábish pen Mirjaqyp magazınge kiredi.

Qaıdar (Serkege). Kómekeılerin baıqadym. Júr bazarǵa. Birsypyra kedeıdi jıyp kelip biz de aralasaıyq bir shetinen.

Bular ketedi. Sahnada saýdagerler. Birsypyralary magazınge kirip jatady. Qala jigitteri garmon tartyp bılep sahnadan ótedi. Azdan keıin qoltyqtasyp Aıbala men Antonov keledi.

Aıbala. Ne ýjelı siz solaı dep oılaısyz?

Antonov. Solaı oılaýǵa ózińiz povod beresiz...

Magazın ishinde quran oqyǵan daýys estiledi. Sahna syrtynda garmon daýsy, Aıbala men Antonov magazınge baryp kiredi. Garmon men quran daýsy aralas estilip jatady. Az tynys. Bir pysyqtaý kedeıdi ertip sahnaǵa Serke men Qaıdar keledi.

Qaıdar (sóıleı keledi). Amankeldiniń kelýine tilektes bolǵan, osyny isteısiń, bildiń be! Bular elden jigit jıamyz dep, aqsha jıamyz dep, osy sezge sony bekittirip alǵaly otyr. Kúni erteń, sıeziń qaýlysyn oryndaı keldik dep qoqyrandaǵandary sendeıdiń tóbeńdi oıady aldymen.

Kisi. Sonda... Ne dep aıt deısiń maǵan?

Qaıdar. Oı, sen óziń keshshe neme eken siń ǵoı... Jigitte bere almaımyz, aqsha da bere almaımyz de. Sóz osy. Basyńdy kesip almaıdy.

Magazınniń aldyńǵy qabyrǵasy tepse ashylady. Sıez zaly. Baılar, aqsaqaldar, moldalar. Prezıdıým ústelinde: han, haziret, Mirjaqyp. Qaıdarlar artqy jaqqa otyrady. Mirjaqyp sóılep tur.

Mirjaqyp. Biz alash ulynyń qamyn túgel jeımiz, ıe. Biz óz úkimetimizdi quryp, óz áskerimizge arqa súıemesek, ıe, eldi bólshevık órtine ushyratamyz. Bolshevıkter kelse, kúıleriniń neshik bolatynyn osy otyrǵan halyq uǵar deımin.

Daýystar: Uǵamyz... utamyz...

Bypyr-bypyr qol urý. Asyǵys Asambaı kelip Mirjaqypqa jolyǵady.

Mirjaqyp. Azamattar! Ia, mynaý turǵan Asambaı bolysty tanyrsyzdar deımin.

Daýystar: Tanımyz!.. Tanımyz!..

Mirjaqyp. Tanysańyzdar, bólshevık ylańynan eli súrginge ushyrap, ózi qýǵynǵa ushyrap, muńyn shaqqaly aldaryńa kelipti. (Jurt úreılenip Asambaıǵa qaraıdy.)

Asambaı (alqynyp). Kórgen azabymnyń qaısy birin aıtaıyn. Tek musylman balasynyń basyna bere kórmesin dep tileńder. (Jurt jaǵalaryn ustasady. Asambaı qyzyp.) Ýa, jurt! Igi jaqsy bop bastaryńdy qosa qalǵan ekensińder, esterinde bolsyn: beıǵamdyq ózimizde. Búgingini oılaımyz dep, erteńgiden aırylamyz. Amankeldiniń az ǵana jigitinen quqaı kórip, elimdi jaýǵa aldyrdym dep aldaryńa jylap kelýim men sıaqty kisige ar emes pe edi. Arlansam da keldim. «Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týady» dep, beıqam otyra berseńder meniń kebimdi sender de kıesińder. En dalany silkindirip Amankeldi kele jatyr. Eldigin istep, onyń betin qaıtarǵan eshkimdi kórgem joq. Balaqtaǵy bıt órmelep basqa shyǵyp, qul qudaıyn tanymaǵannyń kebi boldy. Otyrasyńdar ma uılyǵyp? Shyqpaısyńdar ma qarsy? Álde...

Daýystar: Jurtshylyǵymyzdy isteıik!

– Bastańdar!

– Kómegimizdi aıamaıyq!

Asambaı (daýystap). Ýa, er azamat! Endigi jumys naızanyń ushyna, bilektiń kúshine tireldi; bardyń malyna, joqtyń janyna tireldi. Boıkúıezdikke salynsań, ólgeniń, maldy da, jandy da sal ortaǵa! Men ózim – osy jumysqa dep on myń som salamyn ortalaryńa.

Daýystar: Ýa, bárekeldi!

– Bárimiz de beremiz!

– Aıamaımyz!..

Shońmuryn (daýystap). Usynysym bar. (Jurt tyna qalady.) Halymyzdyń óte aýyrlyǵyn eske alyp, men sizderge mynany aıtar em:

1. Qazirden bastap ózimizdi «Alashorda» boldyq dep jarıalaıyq.

2. «Alash» úkimetin qorǵap, bólshevıktermen kúresý úshin ýez qol astynan úsh myń nóker jınaıyq. Bul nóker úsh kúnniń ishinde jınap berýdi osynda otyrǵan qurmetti aqsaqaldarǵa, myrzalarǵa, bolystarymyzǵa mindetteıik.

3. Nóker shyǵyny úshin túndik basy júz otyz somnan aqsha jınaıyq.

4. Kimde-kim jigit jıýǵa, ıakı aqsha jıýǵa qarsylyq bildirse, ol kisini bólshevık dep bilip, tez túrde tekserýdi «Alash» sotyna tapsyraıyq.

Daýystar: Durys... Durys...

– Tezirek bolsa eken, tezirek!

Kisi (Qaıdardyń janyndaǵy). Mirjaqyp myrza, ıgi jaqsy bop ózderiń kesip-piship jatyrsyzdar, qara buqara biz qaıda qalamyz osy?

Mirjaqyp. Siz kimsiz?

Kisi. Aýyl qazaǵymyn. Myna salyǵyńnyń salmaǵyn da, e, jigitińniń salmaǵyn da kóbine-kóp kóteretin myna biz bolamyz. Al biz bolatyn bolsaq...

Daýystar (shýlap): Aý, nege sóz beresińder?

– Kerek emes sózi!

– Kim ózi turǵan?

– Bólshevık bolyp júrmesin?..

Myrzaǵazy (daýystap) Usynysym bar. (Jurt basylady.) Biz «Alashordany» óz betimizben qura almaımyz. Bizdiń arqa súıep otyrǵanymyz – admıral Kolchak otaǵasy. Bizge kómegin is júzinde kórsetý úshin myna Antonov myrzany jiberdi bizge. (Jurt qol urady. Antonov ornynan turyp bas ıip, qaıta otyrady.) Kolchak otaǵasyǵa sez atynan: bólshevıkpen aqtyq qanymyz qalǵansha kúresetindigimizdi aıtyp, qural kúshin suraıyq; hám ol kisige kóńilimizdiń alańsyz taza ekendigin bildirý úshin, osy sez atynan so kisige «qazaqtyń qurmetti aqsaqaly» degen ataq berip, qaýlymyzdy jibereıik.

Daýystar. Jón-aq!..

– Al, qol uryńdar!

Shońmuryn (qolyn kóterip). Biz «Alash» bolyp úkimet tizginin qolymyzǵa aldyq. Sondyqtan usynar em: Amankeldi Iman uly «halyq dushpany» dep jarıalanyp, «Alash» zańynan tysqary adam dep sanalsa eken. Onyń úshin ýez qol astyna habar taratyp, qaı jerde kezdesse de ustalatyn bolsa eken!

Daýystar: Ustalsyn! Ustalsyn!..

– Oı, jón-aq-aý!..

Ábish sasqalaqtap kelip Mirjaqyppen ońasha sóılesedi. Jurt solarǵa qaraı qalady. Az tynys. Mirjaqyp surlanǵan pishinmen ústel basyna keledi. Ábish, Shońmuryndarmen sybyrlasady.

Mirjaqyp (turyp). Kenjelep qala beretin ádetimiz ǵoı, bul joly da solaı boppyz. Biraq «ıgiliktiń erte-keshi joq» degen, sertimiz sert: biz «Alashty» attyń jalynda júrip te quramyz!.. Ázirge sezimizdi asyǵys japqaly turmyz, úıtkeni... (Az turyp.) Amankeldi kelip jetti degen habar bar.

Jurt (shý etip). Oıpyrmaý!..

Bireý.Toqtańdar!.. (Bári tyńdaı qalysady.)

Alysta myltyq, pýlemet daýsy. Ásker áni. Jurt japa-tarmaǵaı qashady. Magazın esigi jabylady. Sahnada Qaıdar, Serke, manaǵy kisi qalady.

Qaıdar (az turyp). Óı ıtter-oı! Mundaı da arsyz bolar ma. Amankeldini ustaımyz dep ashqan aýzyn jumyp ta úlgirgen joq, borsańdap qashyp bara jatqandary anaý... (Ásker dabyly jaqyndaıdy. Án aıqyn estile bastaıdy. Serkege.) Al, Serke, sen renjimeshi: qashyp bara jatqan analarǵa qosylǵyń kele me? Álde kele jatqan mynalarǵa qosylǵyń kele me?.. Qalǵanyn óziń isteshi.

Serke. Meniki ásheıin... Aqyldasý ǵoı. Kókeńe aıtyp qoıyp júrme. (Dabyl jaqyn. Án aıqyn.)

Qaıdar(qadala qarap). Esil erim, kelip jetti! Júrińder aldynan shyǵaıyq. (Bular júgirip ketedi.)

Az tynys. Tártipti ásker júrisi. Atpen sahnaǵa Amankeldi shyǵady. Tý ustaǵan Seıit.

Amankeldi. Shóldi keship, qumdy basyp ótkendegi ańsaǵanym Torǵaı edi... Seıit! Torǵaı meniki boldy, jelbiret qyzyl tý týdy!

Magazın mańdaıyndaǵy aq týdy julyp, Seıit qyzyl tý qadaıdy.

Qaıdar (Amankeldige). Kóke! «Alash» adamdary jańa ǵana sizdi «halyq dushpany» dep atamaq bop, ustaýǵa qaýly istep edi, siz solardyń ózin ustaýǵa qalaısyz!

Amankeldi.Seıit! Bar,birin qaldyrmaı qýyp kel topyrlatyp! «Halyq dushpany» kim ekenin kórseteıin men olarǵa!

Kárim. Kóke! Ruqsat et, men ákeleıin olardy.

Amankeldi (Kárimge qarap az turyp). Baryp kór...

Kárim ketedi.

Shymyldyq.

TÓRTİNSHİ SÝRET

Birinshi sahna sol kúıinde. Búro májilisinde Andreev, Mámbet, Baıan, Kárim, Abdol, taǵy bir orys jumysshylary. Shymyldyq ashylǵanda Baıan temeki týrap otyrady. Ańdreev sóılep otyrady.

Andreev (az turyp). Álibı joldastyń bul kelisimge kónýine, men ne dep maǵyna bererimdi bilmeımin. Álibı joldas muny istese, saıası zor qate jasaǵan bolar edi. «Alash» áskerin qarý-jaraǵymen Torǵaı qalasyna kirgizý degen sóz – óz qolyńdy óziń baılap berý bolady. (Kárimge qaraı túsip.) Kárim joldas Kókeńe kómekshi esebinde Torǵaıǵa jiberilgende – partıa atynan birsypyra mindetter júktelgen eken. Bul mindetterdiń qanshalyqty oryndalǵanyn biz kóre almaı otyrmyz, bul birinshi. Ekinshi jaǵynan – Kárim joldas ondaǵy kózi ashyq kommýnısimizdiń biri. Bul sıaqty qata jumysty kóre turyp, qarsy shyqpaýy, pikirin aıtpaýy – komýnıske ylaıyq jumys emes.

Kárim (Andreevke). Men sizge aıttym ǵoı, kelisim máselesinde Álekeń meniń pikirimmen eseptespedi, óz pravosyn qoldandy dep.

Andreev. «Eseptespeıdi» degen sóz bola ma eken? Partıa jolynan kóre-bile aýa jaıylǵan adamdy kúshpen toqtatý kerek!

Mámbet. Kárim, sen mynany aıtshy: osy kelisimniń bolatyndyǵyn Kókeń sezdi me?

Kárim. Kókeń sezgen joq, ol kisi budan buryn attanyp ketti.

Andreev (Mámbetke). Kókendi búgin keledi degen joq pa eń sen?

Mámbet. Qabaryna Qaraǵanda búgin erte kelýge tıis edi.

Baıan (trýbkesine temeki toltyryp jatyp). Meniń de osy máseleniń sheshýin Kókene qaratsaq deımin. Qojanasyr aıtqan kep qoı...

Mámbet (kúlip). Qojanasyr tap osy másele jóninde esh nárse aıtpaǵan bolar.

Abdol (tereze janynda otyrǵan). Kıláláraqyrysy.

Bári. Kim? Kókeń be?

Tysta áskerdiń júrisi. Qosylyp salǵan «Kókeń» áni.

Andreev(tyńdap). Ánderi qalaı jaqsy!

Mámbet. Áskerimiz muny Kókeń áni dep salady. (Ornynan turyp.) Men aldynan shyǵaıyn.

Mámbet pen Kárim ketedi, Andreev tereze janynda turyp, tysqa qaraýmen bolady.

Andreev (kúlimsirep). Da... Kim ekenin túri-aq aıtyp tur. Ásker qalaı tártipti! Mundaı kisimen istesýge bolady.

Tysta dabyr daýys. Amankeldini ertip Mámbet pen Kárim keledi. Amankeldi Andreevti kórgende qadala qarap turady. Andreev kúlimsirep, jaqyndaı túsedi.

Mámbet. Kóke, Andreev joldas osy kisi.

Andreev (Amankeldiniń qolyn ustap). Á... Amankeldi batyr! Kóppen birge men de sizdi «Kóke» deıin.

Amankeldi (Andreevti bastan-aıaq qarap etip). Toqtashy óziń, tym jylmańdap barasyń. Aldymen maǵan mynany aıtshy:o kim bop keldiń osynda?

Andreev. Partıa jumysyna keldim.

Amankeldi.Onyńdy qoıa tur,ornyńdy aıt: ýez bastyǵymysyń? Gýberne bastyǵymysyń?

Mámbet. Kóke, túsinbeı tursyń.

Amankeldi (keıip). Mámbetjan-aı! En dalany sarbazǵa qaptatyp, Nıkolaıǵa qarsy shapqanymda da, eshkim túsinbeısiń – dep aıtqan joq edi. Adal dos syryn alǵanǵa salady dep, aldaǵy kúnde shyn dostasatyn bolsaq, kóńil kirin osy bastan ashyp aıtýymyz kerek! Shyraǵym Andreı! Maǵan basshylyq qylam deýge – qazaq dalasyn menen artyq bilmeısiń. Oqyǵandar men jaısań qasqalar «Alash dep uran salǵanda, men «kedeı» dep saldym urandy. Kimniń kim ekeni bilindi: qalyń buqara maǵan erip, úkimetti qolyma ustadym! Men aıtpaıtynmyn, aıtsam, qaıtpaıtynmyn! Lenınge sertimdi bergem: Torǵaı dalasyn qolyma ustap shyǵamyn dep, sol sertim sert!

Andreev (kúlimdep). Endeshe, Kóke, men sizge osy jumysta kómek bere keldim.

Amankeldi (az turyp). Onda... Meniń úkimetime baǵynatyn bolasyń ǵoı?

Andreev. Sizdiki qandaı úkimet edi?

Amankeldi. Meniki – Lenın úkimeti. Men solardyń joldasymyn.

Andreev. Baǵyndym, Kóke, baǵyndym!

Mámbet. Kóke-aý, myna Kárimniń kelgen jumysyn suramadyńyz-aý.

Amankeldi. Bul nege kelipti?

Mámbet. «Alashordamen» kelisim jasap, qarý-jaraǵymen olardy Torǵaıǵa kirgizetin bop kelipti.

Amankeldi. Eı, aramy, ne búldirip júrsiń sen?

Kárim. Sabyr etińiz, Kóke, sebebin aıtaıyn.

Amankeldi. Tyńdamaımyn! Shynyńdy aıt, áıtpese osy otyrǵan jerinde turarmyn!

Kárim. Bul kelisimdi «Alashpen» isteýshi Álekeń. Álekeńniń bul kelisimge kónýine eki túrli sebep boldy ǵoı deımin. Birinshi – sovet úkimeti qazaqqa avtonomıa berse, «Alash» adamdary sovetti tanyp, bas ıetindikterin bildirdi.

Amankeldi. Áı, ne shatasyp otyrsyń? Sovet úkimetine bas ıgizbeı qoıam ba eken men olardy. Tanymasa da tanytam! Kúshpen tanytam! Aldyma salyp borsańdatyp qýyp júrgenim sol «Alash» emeı, kim dep eń? «Alashtyń» shańyraǵyn ortasyna túsirmeı, úzeńgiden aıaqty sýyrmaımyn degem, sol sertim sert!

Andreev. Durys... Kókeńniń myna sózine qaraǵanda, kelisim jumysyna jan-tánimen qarsy ekendigi kórinip tur. Kókeń rıza bolmaǵan jumysty, árıne, biz de isteı almaımyz. Olaı bolsa, kelisim bekitilmeıdi; «Alash» adamdary Torǵaıǵa kirgizilmeıdi. Sizdiń aıtaıyn degenińiz osy ǵoı, Kóke, á?

Amankeldi. Osy! Aǵaıyn kelisimin istep, «Alashpen» qushaqtasyp otyratyn kisiń men emes. Ólsem, kórim basqa bolsyn deıtin adammyn. Qara talaqty álde bolsa aldyma salyp borsańdatyńqyramaı, meniń kegim bitpeıdi.

Andreev. Menińshe, osy kelisim sóziniń astarynda bir úlken syr jatqan sekildenedi de turady. Saıası jaý salǵylaspaı, óz erkimen tize búgip aldyńa keledi degenge bala da nanbaıdy. Biz munda: «kelisimdi bekitpeımiz, «Alash» áskerin Torǵaıǵa kirgizbeımiz» degen bop otyrmyz. Naq qazirgi saǵatta sol «Alashtyń» Torǵaıǵa kirip otyrmaǵandyǵyna kim kepil bolady?

Amankeldi. Qoı-aý... (Shoshynyp.) Shyraǵym Andreı, jaman sózdi aıta kórmeshi!

Andreev. Jaman aıtpaı, jaqsy joq, qaýiptiń aldyn ala oılanýymyz kerek. Ult uranyn betine ustap, «Alash» úkimetin quryp, áskerine arqa súıegen bolsa, bul óz ishimizden shyqqan eń qaýipti jaý! Munyń asa qaýipti ekendigi myna kelisim sózinen de kórinip tur. Mundaı kelisim – keıbir aram oılardyń buqpantaı saıasatynan shyǵady: ishine kirip, qurt bop jaılaıyn degendik, bir jaǵyn aldaýsyrata turyp, ekinshi jaǵyn tap bereıin degendik. Tap osy otyrǵannyń ózinde mańymyzdy toryp alǵan bolýy da múmkin. (Jurt eleńdesedi.). Meniń de, búginnen bastap bar kúshti «Alash» ylańyn basýǵa jumsaýymyz kerek! Ásirese Torǵaı ústine túnergen bult tym qoıý. Kókeń qarsy bolmasa, Kókeńe kómekshi ǵyp taǵy bir adam jibersek deımin.

Amankeldi.Teris emes.

Andreev. Endeshe, Kókeńmen birge Mámbet baryp qaıtsyn. Ýkom jumysyn ýaqytsha Baıanǵa tapsyraıyq.

Baıan. Andreev joldas, men Ýkomda otyrsam, kúnine on doklad isteıtin kim bolady?

Andreev (kúlip). Ekeýi de óziń bolasyń. Men búgin bas shtabqa jónelem, erteń kelem. Kóke, kishkene sóılesip alamyz ba? Bizge tapsyratyn jumysyńyz bolsa, aıtyp keter edińiz. (Amankeldini qoltyqtap.) Álgide kelip túskendegi jigitterińizdiń salǵan áni maǵan myqty unady.

Amankeldi. Meniń jigitterim án salyp júrip soǵysady.

Andreev. «Internasıonaldy» bile me?

Amankeldi. Onyń ne nárse?

Andreev. Ózim úıretem, Kóke. Ózińiz de úırenińiz.

Amankeldi ... (Andreevpen kete berip burylady.) Kárimjan, ashý ústinde azyraq ursyp aldym bilem.

Kárim. Sizdiń urysqanyńyzdy kótere berem ǵoı. Ózim de oılap em: Kókem estise, shańymdy aspannan keltiredi ǵoı dep.

Amankeldi. Endeshe... Sen turma, jónel. Sonaý qara talaqtaǵy bir sumdyq istep, Torǵaıǵa basyn suǵyp júrmesin. Ol kirse, búldiredi. Qolmen qalaǵandaı ǵyp jumysty jańa ǵana bastap kele jatqanymyzda... (Andreevke.) Shyraǵym Andreı, qazaq aýlynda jańa jumys bastaýdan aýyr ne bar eken jalǵanda! Áıteýir boldyrdyq qoı. (Kárimge.) Qazir jónel. Men jolda bir elderge soǵa júrem.

Kárim, Andreev, Abdol, Amankeldiler ketedi. Úıde Baıan men Mámbet. Baıan temeki jonýmen otyrady.

Mámbet. Óı, tastashy temekińdi!

Baıan.Qazir, qazir...

Mámbet. Keńsege bireý sóılesem dep kelse, sen temeki týraýmen otyrasyń.

Baıan. Qojanasyr aıtqan kóp qoı: «aýzyn kópte bolsyn, qolyń shette bolsyn» dep.

Mámbet. Sen osy aldymen Qojanasyryńdy qurtshy! Ýkomda otyryp ertegi aıtýyń kelispes.

Baıan. Myń jyldan beri kele jatqan Qojanasyr, qurı qoıa ma. (Saǵatyna qarap.) On mınýti kem alty. Meniń dokladam bar edi, aıtatynyń bolsa tez aıt.

Mámbet. Jumystyń bári ózine belgili ǵoı, isteı turasyn da.

Baıan. Durys. Óziń kelgenshe, Qamardy partıaǵa kirgizip qoıaıyn ba?

Mámbet. Baıan! Bala bolyp ketemisiń?

Baıan (kúlimdep). Qoıdym... Esinde bar ma, Mámbet, dvýh klasnıda oqyp júrgenimizde Prokofıı Vasılevıch deıtin ýchıtel boldy ǵoı.

Mámbet. Qoı, jónel, jınalysyńa keshigersiń.

Baıan. Durys. Kettim. (Portfelin alyp ketedi. Esikke baryp toqtaıdy. Oralyp Mámbetke keledi.)

Mámbet. Birdeme aıtaıyn dediń be?

Baıan. Qojanasyr aıtqan kóp qoı: «Qoryqpaı, qýanbaısyń» dep.

Mámbet (kúlimdep). Qojanasyr olaı dep aıtqan emes ómirge.

Baıan. Ol aıtpasa, men aıttym, bári bir emes pe. Sen qazir júremisiń?

Mámbet. Júrem.

Baıan. Júrseń... Andreev joldastyń álgi bir sózi maǵan kóp oı túsirdi. Biz osy beıǵamdyq istep, jaýdyń syrttyǵyn kóterińkirep jiberdik pe deımin. Torǵaı ólkesin ylańnan tazartpaı, qaıtpa! Mundaǵy jumysty aqsata qoımaspyn. Satan erkeleıtindigim bolmasa, ońashada ózim kádimgideı sereznyı adammyn.

Mámbet. Sengishtigiń kóbirek.

Baıan. O da saǵan arqa súıegendiktiń saldary. Sen kelgenshe bárinen de aryla turyp, Kojekendi de qysqartyp, ózińniń tochnyı kopıań bola turaıyn. Aıtpaqshy, osy Kárim ne istep júr ózi?

Mámbet. Anyǵyn asharmyz, ne istegenin sonda bilmesek.

Baıan. Aram oıy bolsa, meniń qolyma bir ber óziń.

Mámbet. Taǵy myljyńdap kettiń, jıylysyńnan qalasyń ǵoı.

Baıan. Sen kelgenshe saǵynyp qalam ǵoı dep... Uzaq jolǵa barasyń. Qaýip-qaterdiń ortasy. (Qamyqqan túr.)

Mámbet. Qoı, balalyǵyń ustady ma! Biz bólshevıkpiz. Qıyndyqtyń qandaıyna da jeke shabatyn adamdarmyz..Biz bir-birimizge senimimizdi uly maıdandaǵy kúres arqyly kórsetýimiz kerek! Qane, qosh bol!

Ekeýi qoshtasyp, Baıan ketedi.

Mámbet. Áı, tura turshy, birge shyǵaıyq.

Baıanmen birge Mámbet ketedi, tystan Ásıa kiredi. Oǵan ilesip Seıit kiredi.

Seıit. Ásıa deımin!

Ásıa. Tyńdaı qaldyq.

Seıit. Aıtsaıshy yntyqtyrmaı.

Ásıa. Neni aıt deıdi osy?

Seıit. Jańaǵynyń jaýabyn.

Ásıa. Mazaǵyńnan aýlaq!

(Seıit myltyǵyn oqtaýǵa kirisedi, Ásıa qarap turady.)

Seıit. Myltyqtyń atýyn úırenip al, kerek bolar bir jerde.

Ásıa.Súıteıinshi...úıretshi. (Seıittiń janyna otyrady. Seıit úıretedi.)

Ásıa. Senen surarmyn dep em-aý: Muqan qaıda?

Seıit(kúrsinip). Ózimde bilmeımin.

Ásıa. Nege bilmeısiń?

Seıit úndemeı, myltyqpen aınalysady. Ásıa qaraýmen otyrady. Myltyǵyn jasap, oqtalyp kóredi.

Seıit. Ásıa deımin!

Ásıa.Tyńdaǵan sekildimiz. (Ásıa turyp, buryshtaǵy ústelge otyrady.)

Seıit. Baı-baı, meniń soryma sheshen bop kettiń-aý.

Ásıa. Mylqaý bolǵandy súıýshi me eń?

Seıit(jaqyn baryp otyryp). Qoı, sózge jubaýratpa.

Ásıa. Nemene taǵy tarpa bas salýǵa yńǵaılanyp jatyrsyń ba?

Seıit. Ázil ózine basqa, Ásıa, jurt bizdi áldeqashan qosyp qoıypty. Jol boıy Kókem de qaljyńdap keldi: «Seıitjan, qyzym kútip otyr-aý keńsede», – dep.

Ásıa. Qoıshy? Shyn aıta ma súı dep? Betim-aı.

Seıit. E, nesi uıat onyń? Kókem batasyn bergen soń... (Ásıaǵa jaqyndaı túsedi. Ásıa kúlimsireıdi. Seıit kúrsinip.) Mende aramdyq bar deme. Maǵan ómirlik joldas kerek. Sol joldas sensiń! Ásıa. Kim bilsin: men be, basqa ma...

Seıit. Joq sensiń! (Ásıany qushaqtamaqshy bolady.)

Ásıa (bulqynyp). Qoıa tur deımin!

Seıit. Joq, qoımaımyn!

Eriksiz qushaqtaı beremin degende, kórshi bólmeden Qamar shyǵady.

Seıit(uıalǵan túrmen). E, Qamar qaryndas, jol bolsyn.

Qamar (kúlip). «Jol bolsyn» dep jol júretin adamǵa aıtady, men eshqaıda da barmaımyn.

Seıit. Sen júrmeseń, men júrgeli jatyrmyn, bári bir emes pe. Mámbet te júredi.

Qamar (eleń etip). Mámbet nege júredi?

Seıit. Bizben birge Torǵaıǵa baryp qaıtady. (Qamar oılanǵan túrmen terezege barady.)

Seıit (Ásıaǵa sybyrlap). Nege ózgerip ketti túsi?

Ásıa. Súıip júr-aý deımin Mámbetti.

Seıit Ásıanyń qolyn qatty qysyp, shyǵady. Ásıa az turyp, kúrsinedi. Qamar burylady.

Qamap. Seıit ketip qalǵan ba? Qyzyq jigit ózi.

Ásıa. Ońbaǵan jigit.

Qamar (kúlip). Súıgenin shunaǵym degen-aý...

Qamar óz bólmesine betteıdi.

Ásıa. Qamar deımin, bir nárse suraıyn ba?

Qamar (burylyp). Sura.

Ásıa (az bógelip). Osy sen, ózińdi bizden bólek sanaǵan sıaqtanasyń ba-aý... Bizben etene bop aralasyp ketpeısiń be-aý... Áıteýir, bilmeımin... Kelistirip te aıta almaı turmyn ba...

Qamar (az turyp). Onyń ras.

Ásıa. Nege olaı, Qamar, á?

Qamar. Ózim de bilmeımin. Sońǵy ázirde áldenege kóp oılanatyn bolyp júrmin. Sol ma edi suraıyn degeniń?

Ásıa. Ia. (Qamar úndemeı óz bólmesine ketedi. Ásıa az turyp.) Qansha aıtqanmen oqyǵan adam-aý, iri ustaıdy ózin. Aıtpaǵanmen oıynyń ne ekenin bilmeı turmyn ba. Menen surasa toı, burqyldatyp bárin aıtyp bergen bolar em.

Ásıa jazýǵa otyrady, tystan Mámbet kirip, qaǵazdaryn yńǵaılaıdy. Biraz tynys.

Ásıa. Mámbet aǵa, «oıyna kelgendi jasyrmaı aıtyp shyǵatyn bol» dep ediń-aý.

Mámbet(ańyryp). Ia.

Ásıa. Men eshnárseni de bilmeımin ǵoı. Áıtkenmen oılaımyn da júrem. Qamar sizdi ylǵı suraıdy. Sizge aıtatyn sózi bar adam sekildenip neshe ret keldi de... Siz ylǵı sóılespeısiz...

Mámbet. Á... Solaı ma? Ýaqyt joq qoı, óziń kórip júrsiń.

Ásıa. Bos ýaqytyńyz bolsa, sóıleser me edińiz?

Mámbet. Bos ýaqyt bolsa sóılesem ǵoı.

Ásıa. Endeshe men jibere qoıaıyn.

Ásıa dereý Qamar bólmesine betteıdi.

Mámbet(apalaqtap). Ásıa!.. Áı, Ásıa. (Ásıa estimegen bop bólmege kirip ketedi. Mámbet ne qylaryn bilmegen túrmen ańyryp otyrady.) Munysy nesi. (Az otyryp, kúlimdeıdi.) Aýyldan kelgende kisi betine qaraı almaıtyn qyz edi, kórdiń be munyń ysylyp... (Qamar keledi.)

Qamar. Siz shaqyrttyńyz ba?

Mámbet. Á... ıa, otyryńyz?

Qamar otyrady. Mámbet jumysyna aınalysa beredi.

Qamar(Mámbetke). Bir nárse aıtpaqshy ma edińiz?

Mámbet. Ia, solaı edi. (Az oılanyp.) Men júrip baram. Ýaqytyńyz bolsa, mundaǵy joldastarǵa járdemdesip tursańyz.

Qamar. Maqul... (Birsypyra únsiz otyrady.) Sol ma edi aıtaıyn degenińiz?

Mámbet(apalaqtaǵan túrmen). Ia. Aıtaıyn degenim... (Kópke.) Apyrmaý, myna Ásıanyń búldirgenin qarashy. Ne deımin buǵan?

Qamar (kópke). Birdeme aıtqysy kep otyr-aý. Uıalshaqtyǵy ma eken? Aıtqyzbaı qoımaımyn buǵan. (Mámbetke.) Basqa jumysyńyz bolmasa keteıin.

Mámbet. Ia... Basqa jumys bolǵanda... is biletin adamdarymyz az. Qol ushyn berip tursańyz.

Qamar (kúlip). Ol týraly jańa ǵana aıtyp edińiz ǵoı. Buryn da áldeneshe ret aıtyp edińiz.

Mámbet. Báse, súıtken ekem-aý.

Qamar. Basqa bir aıtatynyńyz bolyp, esińizge túspeı turmasyn.

Mámbet. Solaı ma eken? Ne aıtpaqshy em?

Qamar. Onda... Asyqpaı oılanyńyz, Torǵaıdan kelgenshe esińizge túser.

Mámbet. Súıter me eken?

Qamar ornynan turǵanda Mámbet te turady. Qamardyń kúlimsiregenin kórip, Mámbet te kúlimsireıdi. Ekeýi qoshtasý retinde qol ustasady. Mámbet oıǵa batqan adam sekildenip, Qamardyń qolyn jibermeıdi. Kórshi bólmeden Ásıa basyn shyǵaryp, esikti qaıta jabady.

Qamap. Jibermeısiz be qolymdy? Álde umytqanyńyz esińizge túsip tur ma?

Mámbet(kúrsinip). Súıtti bilem...

Qamarǵa qadala qaraıdy. Qamar tómen qaraıdy. Únsiz birsypyra turady. Kenet esik ashylyp, Amankeldi kiredi. Bular sezbeıdi, Amankeldi az turyp, qaqyrynady. Bular kenet aırylyp, Qamar dereý óz bólmesine ketedi.

Amankeldi (Qamar óz bólmesine kirip ketkenshe qaraýmen turyp, kópke burylyp). Ókshesiniń biz deıin...Ýa, shirkin ıt jastyq! Ýaqyt talǵamaıtyn jumys-aý bir... (Kúrsinip.) Mámbetjan, jóneıik. Qoshtasatyn adamdaryń bolsa qoshtasyp shyǵa qoı.

Qamardyń esigine qaraı túsip, Amankeldi shyǵady. İzinshe únsiz túrde Mámbette shyǵady. Ásıa Qamardyń bólmesinen shyǵyp, syrtqy esikke qaraı asyǵys júre bergende, aldynan Seıit kezdesip, jolyn kes-kesteıdi.

Seıit. Shynyńdy aıt, menimen qoshtasyp qalýǵa asyqtyń ǵoı?

Ásıa. Seni qaıteıin, Kókeme qoshtasam.

Seıit (kenet ózgergendeı). Qatalasqan ekem ǵoı. Bara ǵoı...

Joldy bosatady. Ásıa esikke bara túsip, turyp qalady. Az tynys.

Seıit. Álde shynyńa kelemisiń? (Az turyp .) Qushaqtaı alyp, súıeıin desem, taǵy ursyp júrersiń.

Ásıa (ókpelegen túrmen). Ótkendi umytpaıdy-aq ekensiń.

Seıit. Al, umyttym endeshe.

Qushaqtaǵan kúıi úıinen shyǵady. Sahna birsypyra bos. Dalada áskerdiń attanǵan daýsy. «Amankeddi» áni. Daýys uzaıdy. Sáýle kómeskige aınalady. Kósheden garmon tartylyp, «Ǵalıa baný» ánine salǵan jastar. Ásıa ishime jaǵyp ákep ústel ústine qoıady. Terezege baryp, kúrsinip turady. Án alystan úzilip estiledi. Kenet telefon shyryldaıdy.

Ásıa (telefonda). Á?.. Men be?.. Men Ásıamyn. Qandaı Ásıa, kádimgi Ásıa de... Á? Óziń kimsiń? Óziń? «Alash» komısary bolsań qaıteıin. Á? Qaıda bolsyn? Báride osynda. Á? Ózińdi qudaı atsyn. (Telefondy qoıyp.) Aldaǵanǵa aıta qoıatyn adamdy tapqan eken! (Terezege baryp, qadala qaraıdy.) Janym-aý, mynaý Taıbaı ǵoı! «Alashpen» birge ketken joq pa edi bul? Munda qashan keldi eken? Taıbaı! Taıbaı deımin! (Terezeniń tusyna Taıbaı keledi.) Munda neǵyp júrsiń?

Taıbaı. Aý...Men be, Jaqańnan tyǵyz qaǵaz ákeldim, osynda jatqan bir kisimiz bar ǵoı.

Ásıa. Ol ne isteıdi munda?

Taıbaı.Ý a... Ol ma? Bólshevıktermen kúresedi.

Ásıa (kópke). Ne múńkitip tur osy? Anyǵyn bileıinshi. (Taıbaıǵa.) Áı, qazir shyǵam, kúte tur.

Ásıa dereý shyǵady. Sahna birsypyra bos. Dalada garmon.Óleń.Jan-jaǵyna qarana túsip Kárim kiredi. Ústeldi aqtarýǵa kirisedi.

Kárim. Mórleri taptyra qoısa jarar edi. (Mórdi taýyp.) Á, munda eken... (Mórdi basýǵa yqǵaılanyp, qolyndaǵy qaǵazǵa qarap turady, oqıdy.)

«TORǴAI, JANGELDİGE.»

Kóshirmesi «alashorda» – Dýlat ulyna. «Alashordamen» istesken kelisimdegi sharttaryńyzdy túgelimen bekittik. «Alashorda» áskerin qarý-jaraǵymen Torǵaıǵa kirgize ber. Óziń tez kelip ket.

Andreev,

Mámbet.»

Kárim (kúlimdep). Kelisim bekitildi. Bekitilmese, mór basyla ma buǵan?

Mórdi qushyrlana basa bergende, kórshi bólmeden Qamar shyǵa keledi, Kárim qaǵazyn -qaltasyna tyǵady.

Qamar(ań-tań bop). Ne istep tursyz?

Kárim. Ym... Strannyı vopros. Meniń ne istegenimde sizdiń qanshalyqty jumysyńyz bar? Aldymen osyǵan jaýap berińizshi.

Qamar. Iesiz keńsege kirip, mór basqanyńyz maǵan da strannyı kórinip tur. Aq qaǵazǵa mór basý urynyń kásibi deıtin edi.

Kárim. Tym taýsylyp aıttyńyz, qaryndas... «Ázil sózge shyn jaýap ber» degen edi, esińizde bolsyn: men bólshevık partıasynyń jaýapty múshesimin. Bul keńse maǵan da ortaq keńse. Sondyqtan, myna mórdi tolyq paıdalana alam. Al basqa bireýlerden qorımyn deseńiz, onyńyzǵa qatty qýanam. Túsinikti me, qaryndas. (Kamarýn demeıdi, Kári máz turyp, kúlimsirep.) Al keńsege endi ıelik qyla berýińizge bolady. Álde sizge tapsyryp ketip pe edi?

Qamap. Tapsyrmaǵan eken dep kim kóringenge keńseniń mórin bastyrýǵa bola ma?

Kárim. Men «kim kóringen» bolam ba? Ǵapý etińiz, qaryndas! Tap osy sózdi meniń aıtýym kerek edi sizge. Biraq sizdi... (Kúlimsirep kishkene turyp.) Jaqsy bir nárse aıtaıyn dep em, áýeli kim ekenińizdi anyqtańqyrap...

Kárim ketedi. Qamar ań-tań bop az turyp.

Qamar. Qyzyq eken ózderi. Mórin bos tastaǵany nesi? (Mórdiń jazýyn oqıdy.) «Ýeznyı komıtet partıı bólshevıkov». (Kúrsinip mórdi tartpaǵa salady. Ústelge otyrady.) Shyn-aý: osylardyń mórin qorıtyn kim edim men? Quıysqanǵa qystyrylǵan... (Oılanyp.) Men deıdi qazaq: «ári-sári»deıtin be edi? «Shóre-shóre» deıtin be edi? (Az oılanyp, keıigen túrmen.) Óte kelisti ról alyp júrmin-aý ózime.

Birsypyra oılanyp otyrady. Asyǵys Ásıa keledi, túsi úreı.

Ásıa. Sumdyq!.. Sumdyq!..

Qamar. Ne boldy?

Ásıa (aptyǵyp). Taıbaı aıtady: Torǵaıdan osynda qaǵaz ákeldim deıdi, sosyn deıdi: Mámbetter Torǵaıǵa barsa, olardy ustaıdy da deıdi, jabady deıdi, sosyn deıdi osy qatany alýǵa deıdi, kóp ásker keledi deıdi.

Qamar. Qoı, beker bolar, aıaq astynan shyǵa kelgen ne qylǵan jaý?

Ásıa. Shyn deıdi, Qamar-aý... Maǵan aıtady: qalada qazir soǵys bolady: eremin deseń Torǵaıǵa alyp keteıin, –deıdi. Sosyn bar ǵoı, osynda kele jatqanymda zárem ketti, ylǵı qural asynǵan on shaqty salt atty saý etip bylaı qaraı óte shyqty.

Qamar (shoshynyp). Ne deıdi osy? Shetten kelgen jaý bolsa, mundaǵylar neǵyp sezbeıdi? Baıan qaıda júr bul? (Telefon shyryldaıdy. Qamar tyńdap.) Iá ýkom... Qamarmyn, Baıanbysyń? (Shoshynyp.) Ne deısiń? Qala men vokzaldyń arasyn jaý úzdi deısiń be? Á... telefonnyń basynda bol deısiń be? Qaıda jibereıin, qaıda? Ia, ıa... jaraıdy. (Qamar telefondy qoıady. Túsi úreı.) Shyn boldy!..

Ásıa. Endi qaıttik, Qamar-aý?

Qamar. Bilmeımin. Maǵan telefon basynan ketpe dedi.

Ásıa (oılanyp). Taıbaımen birge Torǵaıǵa ketsem qaıter edi, Kekemderge habar tıgizer em.

Qamar. Shyn súıtemisiń?

Ásıa.Súıteıin, Qamar, saqtandyraıyn.

Qamar (az oılanyp). Osy durys bolar... Tez jónel! Mámbetke aıt: qalany jaý qamap aldy de, Baıandar vokzal jaǵynda qaldy de... Qane, betińnen súıeıin. (Ekeýi qushaqtasyp súıise beremiz degende, alysta satyrlaǵan myltyq, pýlemet daýystary estiledi. Ekeýi shoshynyp, eki aırylyp, únsiz turyp qalady. Az tynys. Qamar sasqan túrmen terezege barady). Bastaldy... Bastaldy. Ásıa! Turma, jónel!.. (Ásıanyń qolyn ustap.) Mámbettiń qolyn ustap sálem aıt: Qamar Ýkomda telefon basynda otyr de.

Qamarda qamyqqan túr. Taǵy myltyq daýsy. Ekeýi selt etip, taǵy aırylysady. Qamar Ásıany asyqtyryp esikti asha bergende, myltyq daýysy sartyldaıdy.

Ásıa (sheginip qaldy.) Sýqan-aı!

Qamar. Ásıa! Janym, er bol... joldastaryńdy súıetiniń shyn bolsa, barasyń.

Ásıa. Ras, barý kerek!

Qamarmen aqtyq ret qoshtasyp Ásıa ketedi. Alysta myltyq daýsy jıilete túsedi.

Qamar (birsypyra oılanyp turyp). Ne isteýim kerek? Kim bop turmyn osy men? Qalany aqtar alsa, men qaıtem? (Oılanyp turady, telefon shyryldaıdy.) Ia, kimniń otrády? Dereý vokzalǵa jónelińder, Baıan sonda kútip tur. Á?.. Durys, durys... Onyńyzdy eskeremiz. (Telefondy qoıyp, oılanyp.) Men osy turǵanda bólshevık adamy bop turǵan joqpyn ba?

Tystan Qamar men Serke kirip, ańyryp turady.

Qamar. Kim kerek sizderge?

Qaıdar. Bizge me? Bizge Mámbet kerek edi.

Qamar. Ol kisi úıde joq. Jumystaryńyzdy aıta berińizder.

Qaıdar. Sizge aıtamyz ba? Qalaısha sizge aıtamyz? (Telefon shyryldaıdy.)

Qamar(tyńdap). Ia, Ýkom...

Qaıdar (Serkege sybyrlap). Aıta alamyz ba buǵan?

Serke. Kim bilsin, qojaıynsyp turǵan bireý.

Qamar (telefonda). Qamar deıtin kisimin. Á?.. Mámbettiń joldasymyn.

Qaıdar(Serkege). Mynaý Mámbettiń áıeli bop shyqty.

Qamar (telefonda). Á?.. Teri zaýytynan qurylǵan otrád pa? Dereý vokzalǵa jónelińder! Á?.. Nesheý? Durys... (Telefondy qoıady.)

Qaıdar. Shyraǵym, men Qaıdar degen kisimin. Mynaý Serke Qojalaqov degen kisi, aty-zaty belgisiz. Túrikpen be, qaraqalpaq pa...

Serke. Kóringen kisige jarıalap bolsaıshy.

Qaıdar. E, qul ekenińdi jasyrasyń ba?

Qamar. Aıta berińizder. (Oılanyp.) Qaıda kórip em osy kisilerdi?

Qaıdar(Serkege sybyrlap). Táýekel dep osyǵan aıtsam deımin.

Qamar(shoshynyp). Nege sybyrlasasyzdar?

Qaıdar. Onyń sebebi bar edi, shyraǵym. Kóringenge aıtyla bermeıtin syr edi.

Qamar. Mámbettiń joldasymyn dep turmyn ǵoı.

Qaıdar. Joldas kóp qoı, qandaı joldas dep uǵynamyz sizdi.

Qamar. Tipti jaqyn joldasymyn.

Qaıdar (Serkege sybyrlap). Baıqaımysyń, naǵyz áıeli bop shyqty. Túri de kelgen eken óziniń.

Qamar. Qyzyq adam ekensizder: sybyrsyz sózderińiz joq. (Telefon shyryldaıdy. Qamar tyńdap.) Á?.. Baıanbysyń? Ne deısiń? Á?.. Estilmeıdi... Baıan! Alo... (Biraz tyńdap, telefondy qoıady.) Telefondy da úzdi. Endi qaıttim! Osy keńse jaý qolyna ilikse, men ádeıi tapsyrǵandaı bolam-aý... (Az oılanyp, kenet qyrlanyp.) Aıtyńdar shyńdaryńdy: dospysyńdar, qaspysyńdar?

Qaıdar. Biz be? Biz qas bolarmyz ba bólshevıkke, Kókeń bizdi bolys qyp, aýylnaı ǵyp elge jiberedi. Biz bara burqyldatamyz. Súıtip jatqanymyzda, aıaq astynan aqtyń adamdary kezdesedi de, bizdi qýady da shyǵady. Kókeń túneýgi Torǵaıdy alatynda, bizdi tyńǵylyqty qyp-aq saılap berip edi. Bolysymyz myna Serke Qojalaqov. Abyroısyz da emes edik. Súıtip turǵanymyzda «Alashtyń» bir adamy kelmegen me qoqyrańdap: «aqsha jıam, jigit jıam» dep. «Shyraǵym, sen osy bizdi áýre qylmasań qaıtedi. Kóken tiri turǵanda biz alashyńa kóne qoımaspyz», – dep álgige qazaqsha da aıtyp kórdik, oryssha da aıtyp kórdik. Kóndire alsaqshy... Sosyn, qoqyraqtaı bergen soń, ózin (qolymen nusqap) búıte saldyq. Sol – sol-aq eken, bir kúni salyp uryp tolyp jatqan soldaty kelip jetti. Suraıtyny baıaǵy Serke men Qaıdar. Al, týdy zobalań... Abyroı bolǵanda, aýyl-aımaqtyń bári bizdiń tilegimizde ǵoı. Olar bir úıdi tintip jatqanda, biz ekinshi úıde et jep, shaı iship otyra beremiz. Súıtip júrgende bir kúni... Seısembi kúni shyǵar deımin, Serke, á? Ordasyn arqalap júrgen naǵyz «Alashtyń» ózi kelip jetpesin be. Betalystary Torǵaı. Burynǵy bizge tisin qaırap júrgenderdiń murady berdi-aı kelip...

Qamar. Qysqartyńqyrap aısańyz qaıter edi.

Qaıdar. Ózi de bitken bolar. Serke ekeýmizdiń qashqanymyzdy aıtpasaq...

Alysta myltyq, pýlemet daýystary. Qamarlar eleńdesedi.

Serke. Qalalaryńyz tynyshtyq pa? Myna atylǵan myltyqty ne dep bilemiz?

Qamar. Qalada kóterilis bar. Bizdiń adamdarymyz vokzalda: tap osy turǵanda biz jaýdyń qolyndamyz. (Serke shoshynyp Qaıdarǵa qaraıdy.) Quraldaryńyz bar ma?

Qaıdar. Kishkene birdemelerimiz bar edi, kórseteıik, Serke, á?

Ekeýi de ishki qaltalarynan nagan, qoıyndarynan bomby shyǵarady.

Qamar. Endeshe... Aqtyq saǵatqa sheıin osy keńseni aman saqtaıyq. Baıan otrád jiberemin dedi, uzamaı olar da keler.

Myltyq jaqyndap atylady. Aıaq dybystary estiledi. Qamar dereý baryp esikti bekitedi.

Serke(surlanyp, Qaıdarǵa). Oıǵa barsaq ta Qorqyttyń kóri, qyrǵa barsaq ta Qorqyttyń kóri boldy-aý...

Qamar(tyń tyńdap). Osy úıdi qorshady bilem. Terezege ıe bolyńyzdar, men esikte turaıyn. (Qaıdar men Serke terezeniń janyna barady.)

Serke. Qaıdar-aý, soǵys kórmegen kisi em, qalaı bolar eken osy?

Qaıdar. Áıel qurly joqsyń ba, qarashy ana áıelge. (Qamardyń qolynda nagan.)

Serke (Qaıdarǵa). Qolyndaǵysyn kórdiń be? Sen ony «áıel» deısiń-aý...

Qaıdar. Áı... Seniń qatynyńa myltyq berip turǵyzyp kórer me edi solaı?..

Serke.Tura almas dep pe eń? Keshegi joly, biz ekeýmiz júk astyna jasyrynyp jatqanymyzda, «Alash» jigitterimen aspaı-saspaı sóılese alǵan bizdiń qatyn emes pe. Eger sasyp, syr bildirse, biz ekeýmiz sol jerde qolǵa túsip, tabanda turalmaıtyn ba edik.

Qaıdar. Áı, ras, shyn erlik istedi seniń qatynyń.

Terezege oq tıip, shyny qıraıdy. Serke shoshyp, myltyǵyn túsirip alady.

Qaıdar(myltyqty kóterip). Áı, mynany sasqanda jerge tastaý úshin ustap júr me eń?

Serke. Bolystyǵyń da bar bolsyn, ákimdigińde bar bolsyn!

Qaıdar. Qaıtqyń kelse, qaıta ǵoı aýylǵa.

Serke.Tynysh otyrǵyzar ábden...

Qaıdar. Endi qaıt deısiń baıǵus-aý. Aýyl arasyna atymdy shyǵaryp ber dep eń, aýyl túgil búkil ólkege jaıdym atyndy, Sonaý Orynbordan shubyryp kele jatqan Ahmet, Mirjaqyptardyń tizbesinde kimniń aty tur, bilemisiń. Kádimgi aty shýly Serke Qojalaqov! Seniń bir ózińdi ustaýǵa júzdegen soldat shyǵarǵanyn bilmeımisiń? (Kúlip.) Áı... Seni solar jurttan shyqqan mergen dep júrgen shyǵar.

Oq tıip terezeniń taǵy bir kezi qıraıdy.

Serke(shoshyp). Áı, qoı deımin, ázildiń orny emes qoı.

Qaıdar. Qudaı ázilden aıyrmasyn! Ázilmen jatyp atsań, qandaı qyzyq! (Qamarǵa.) Qaryndas, qolym qyshyp tur, birer oqty jiberip alaıyn ba?

Qamar. Ázir erte. Oqty saqtaı kórińiz.

Tyń tyńdaý. Dala tynyshtyq Qamar tereze janyna jerge otyrady.

Qaıdar. Serke, dorbańdy ákelshi. (Serkeden temeki dorbasyn alyp, shylym oraýǵa kirisip.) Áı, elbeńdemeı otyr, qańǵyrǵan, oqqa shyǵyn bolarsyń.

Ekeýi de shylym oraýǵa kirisedi.

Qamar (bulardyń otyrysyn kórip, kópke). Ot basynan shyǵýǵa qorqatyn qazaǵyń... Endi mynaý, maıdan áskeriniń biri bop... (Ústel qasyna barady.)

Qaıdar.Tynyshtaldy-aý deımin, qaryndas. Qamar. Qandaı tynyshtyq ekenin kim bilsin. (Az otyryp.) Men bir oı oılap otyrmyn: bul kóterilistiń aıaǵy ne bolary belgisiz. Kókeń men Mámbet álgide ǵana Torǵaıǵa attanyp ketip edi. Solar tym uzaq ta emes-aý deımin de turam.

Qaıdar. Habarlandyrý kerek deısiz be?

Qamar. Barasyzdar ma?

Qaıdar. Myna Serkeniń atyn aıdaı álem biledi, munyń júrýi qıynyraq bolar. Al men degen kisi qaıda barsam da tastaı batyp, sýdaı sińe alam. (Kúlip.) Kúlemin-aý... «Alashtyń»on shaqty jigiti qoqyrańdap Serke ekeýmizdi izdep keldi. Men aldarynan shyqtym. Menimen aqyldasty, qalaı ustaımyz dep. «Áı, kápirler ustatpas. Ásirese Serke deıtini atqan oq, shapqan qylyshqa qarsy shabatyn adam» deımin álgilerge...

Serke. Kelistirip júr ekensiń, áıteýir meniń sońyma sala berý ǵoı seniń oıyń.

Qaıdar. Baıǵus-aý, seniń dańqyń shyǵa bersin deımin ǵoı.

Qamar. Men hat jazyp bereıin, alyńyz da jónelińiz. (Qamar hat jazýǵa kirisedi.)

Qaıda (Serkeni ońashalap). Áı, men ketip bara jatyrmyn ǵoı. Joldan kezdestire almasam Torǵaıǵa sheıin baramyn. Sen aýylǵa qaıt. «Alash» azbandary endigi sıregen shyǵar. Ázilge aıtam: satan qaterin tigip júrgen eshkim de joq. Olardyń izdep júrgeni men. Sosyn... Osy men keshigip qalyp júrmes pe ekem. Keshigip qalǵandaı bolsam, bizdiń qatynǵa aıtarsyń: qońyr qunajyndy satarmyn dep júr edim, satpasyn, qysqa qaraı soǵymǵa kerek qoı. Endi ne aıtsam eken? Áı, meni qaıda ketti dep surasa, bizdiń qatynǵa ne deısiń?

Serke. Báse, ne deımin?

Qaıdar. Onda ma... Onda bylaı de: bólshevıkterdiń úlken bir jumysymen tóre bop ketti de, usaq jumyspen ketti deseń, ashý shyǵarady ol. Minezin bilesiń ǵoı... «tóre» bolyp ketti deseń, úndeı qoımas, tórelikti jek kóre qoımaıtyn.

Qamar. Baratyn boldyńyz ba?

Qaıdar. Ábden...

Qamar (hat usynyp). Mámbetke tapsyrarsyz.

Qaıdar. Maqul... Kettik, Serke, seni qaladan shyǵaryp salaıyn. Qosh, qaraǵym. Jolda jete almasam, Torǵaıǵa sheıin baram. (Kete berip Serkege sybyrlap.) Alǵan soń osyndaı qatyn alý kerek.

Bular ketedi. Az tynys. Qamar ústelde otyr. Aldynda nagan.

Qamar (kúlimsirep). Osylaı otyrǵanymda aqtyń áskeri kelse ǵoı, bólshevıksiń dep ustaıdy... «Bólshevık emespin» degenime tiride nanar ma?

Dalada «Kóke» degen daýys, atys. Amankeldiniń komandasy, Qamarda úreı. Telefon.

Qamar(tyńdap). Iá... Á... Baıanbysyń, Kókeń?.. Kókeń qalany qaıtyp aldy deısiń be?.. E, ıa. (Qýanyshty túrmen sóılesip turady. Tystan Amankeldi kiredi, Qamar ony sezbeıdi, Amankeldi shoshyna qaraıdy.)

Amankeldi (umtylyp telefondy ustaıdy). Kimmen sóılesip tursyń? Kim uryqsat etti saǵan?

Qamar (sasqan túrmen az turyp). Telefondy berińiz! Men kún uzaqqa bólshevık shtabynyń basynda turǵan adammyn. Qyzmetimdi tolyq oryndaýǵa mindettimin. (Amankeldi ańyryp telefondy beredi. Qamar tyńdap.) Alo... Baıan! (Kenet.) Á? Bas shtabtan? Ia, Ýkom... Qamar deıtin kisimin. Bólshevıkpin. Qala, óz qolymyzda. Aqtyń az ǵana jyryndy áskerin Amankeldi otrády ash bórishe qyrdy. Tý jyǵylǵan joq, jyqqyzbaımyz da! Durys... Oryndaımyz. Qosh. (Telefondy qoıyp.) Pojalýısta. Telefon kerek bolsa... Men mindetimdi atqardym.

Amankeldi (tasyp). Atqarǵan joqsyń, jańa ǵana bastadyń. Mindettiń úlkeni aldymyzda. (Sál turyp.) Túsindim, qaraǵym... Ókil ata bolaıyn, durys pa!.. (Qamar tómen qarap kúlimsireıdi.) Kel, mańdaıyńnan súıeıin. (Qamardy mańdaıynan súıip, shashynan sıpap.) Mámbetke tez qaıt dermin... Tez qaıtararmyn. Ýa, shirkin ıt jastyq!

Shymyldyq

BESİNSHİ SÝRET

Úlken zal, esik: biri tórgi bólmege, ekinshisi tysqa shyǵady. Tórgi bólmeniń esigi tym keń. Zalda uzyn ústel. Qabyrǵada dıvan. Ústel ústinde túrli tamaq, araq, ydystar. Shymyldyq ashylǵanda tórgi bólmede pıanıno tartylyp, Antonov pen Aıbala bılep júr. Bı bitkennen keıin zal kishkene bos turady.

Azdan keıin Aıbala men Antonov qoltyqtasyp tórgi bólmeden ketedi.

Aıbala. Túsine almaımyn... Tym tez sıaqtanady.

Antonov. Nesine túsine almaısyz? Aılap-jyldap ómir ótkizetin jumys pa?

Antoınov oǵan tóne túsedi. Ústeldi oralyp ketedi. Tópgi bólmeden Mirjaqyp pen Shońmuryn kelip dıvanda otyrady.

Mirjaqyp (sóılep keledi). «Bostandyq» degen sózdi sen tym tar maǵynada alasyń. Ia. Seniń zań statálaryńa qazirgi jumys sáıkes kele bermeıdi.

Shońmuryn. Áıtkenmen bizdiń osy kelisimimiz – bólshevık programmyna syımastyq-aq edi.

Mirjaqyp (kúlip). Syıǵyzǵan ózimiz emes pe!

Shońmuryn. Biraq men oılaımyn siz mynany baıqaǵan bolarsyz dep: bizdiń kelisimimizdi bekitken telegram kelisimen, kelisim sharttarynyń on bes tarmaǵyna mýapyq–Álibı men Aqań osy Torǵaı qalasynan birge attanýǵa tıisti bolsa da, sharttyń sol on bes tarmaǵyna qılap retinde Aqańnyń attanýyna qaramaı, Álibı júrip ketip otyr.

Mirjaqyp. Ketse, baryp otyrsyn! Máskeý bizdi mańdaıdan sıpaıdy degenge men ózim senbeımin. Meniń tilegim áskerimmen osy Torǵaı qalasyna bas suǵý edi, sol tilegime jettim. (Ózara sóılesip otyrady.)

Tórgi bólmeden Myrzaǵazy men Kenjeqara sóılesip shyǵady.

Myrzaǵazy. Seniń maǵan qoıatyn obvınenıeń – «menmendigin kúshti» deısiń. Skajıte pojalýısta, Shońmuryn qusap Jaqańnyń aýzyna telmir de otyr deısiń be?

Kenjeǵara. Qazirgi moment bizdiń biraýyzdyǵymyzdy tileıdi. Myna kelisimdi jasaýmen, biz bólshevızm órtinen qutyla almaımyz.

Myrzaǵazy. Shepýha... Bólshevızm degeniń slýchaınoe ıavlenıe. Arandaǵan mujyǵyń, tynyq shapqan at qusap, kúni erteń sabasyna túsedi.

Kenjeqara.Saıası máselege seniń tym jeńil qaraıtyndyǵyń mine osydan kórinedi.

Tystan Taıbaı kiredi.

Taıbaı. Aqandar kele jatyr.

Tystan Ahmet, haziret, Asambaı kiredi. Úıdegiler salem berip, oryndarynan turady.

Ábish (taqpaqtap):

Kósh bastaǵan kósemim,
Top bastaǵan sheshenim.
Qamal buzyp, jaý alǵan,
Qaıtpaǵan esh meselin.
Arystanym, kelińiz!..
Jurt qol urady.

Mirjaqyp. Kútken qonaqtarymyz kelip boldy. Aqańnyń, Máskeýge attanýyna arnap istelgen qurmetti «toqymqaǵar» bastaldy dep bilemin. Bárińiz de dámge jaqyndańyzdar!

Jurt jaǵalaı otyrady. Ahmet ústeldiń basyna otyrady. Bas salǵan tabaqty Taıbaı Ahmettiń aldyna qoıady. Ábish araq quıyp , jatady. Ózara sózder.

Ahmet (stakanyn kóterip). Qurmetti aqsaqaldar! Zıaly jastar! Qaldyń aýyrlyǵy ár túrli ádis qoldanýǵa ıtermelep otyr. Bolashaqty oılap bólshevıktermen myna kelisimdi istedik. Bizdiń odaqtasymyz Sibirde – Kolchak, bul jaqta Dýtov, Oral, Orynbor atty qazaqtary... Qutty qadam, uly tilek úshin myna dámdi iship jiberýlerińizdi suraımyn!

Jurt iship, qol urysady. Taıbaı Mirjaqypqa telegramma ákep beredi.

Mirjaqyp (telegramdy jaırańdap oqıdy):

«Alashtyń ardaqty kósemderi – Ahmet pen Mirjaqyp bastaǵan jumysta qatelesý bar dep oılamaımyz. «Alash» ultyn el qylamyz degen uly nıetimizge paıdasy tıetin istiń bárin de qoldanýlaryńyz kerek. İsterińdi quttyqtap, ásirese kelisimde ótkizgen sharttaryńyzdy quttyqtap, Álıhan. (Qadýrý.)

Mirjaqyp. Álekenniń saýlyǵy úshin iship jiberýlerińizdi suraımyn!

Ábish. İshemiz Álekeń úshin!

Bári iship, daýryǵysady. Qyzýlyq. Ózara sózder.

Asambaı (kóterilip). Byltyr Mirjaqyptyń telegramyn alyp Orynbordaǵy qazaq-qyrǵyz sózine bardym ǵoı. Álıhan degen kisini sonda kórip em: ımanjúzdi, ádepti, úlkendi syılaıtyn, «elim» degende júregi qars aırylatyn kisi edi. Nasybaı atatyn sekildi edi.

Myrzaǵazy. Aseke! Amankeldiniń qolyna túskende ne istedim dediń, sony aıtshy. (Jurt qaraı qalady.)

Asambaı. Amankeldiń bar bolsyn, janymdy shyǵara jazdady ǵoı. Oıyn ózine basqa, Aqa, qazaq balasynan men sol jerde túńildim: buryn utqylap salǵanymda talaı toptyń tas-talqanyn shyǵaryp ydyratýshy em, sol Amankeldiniń jigitterine tisim batpaı-aq qoıǵany. Ony aıtasyz-aý, Amankeldige áýelenip, «Amankeldiniń jigitin naqaqtan atqyzady» dep eldiń ózime tap bere jazdaǵany-aq ótti-aý. Qashyp pyshyp janym qaldy ǵoı...

Ahmet (renjip). Qashqandaryńyzdy aıtyp dáriptemeseń de bolar edi. «Er shekispeı, bekispeıdi» dep, er emessiń be, nege tirese túspediń?

Asambaı (kópke). Bárekeldi, batyr bolsa, Orynbordan ózi nege qashyp shyqty eken?

Shońmuryn. «Alash» úkimeti zań men sharıǵat jolynan qatar júrgizetin bolǵandyqtan, zań atynan da, din atynan da, qurmetti ımamymyz – Ábdirahman ázirettiń osy sıaqty qurmetti májiliste rech derjat etýin surar edim.

Qaziret (stakanyn kóterip). Islam uldary! Din ıslam kýrıat, radalat, mýsaýat negizine qurylǵan bir bına ólip, qıametke qadar baquıdúr. Shúnkı din ıslam qurıǵat arqasynda taraqı etti... Biz, Oral, Torǵaı ǵulamalary kázirgi qurıǵat ǵadalat, mýsaýat zamanynda, din basshylaryna ylaıyq ýazıpalary yqtıdarymyz dárejesinde belgiledik: ıaǵnı– ne kak, talaq, mıras, ǵalıa nızaǵylary, ýabasqalary maqkamaı sharıǵa nazaratynynda bolsyn dedilar... Din ǵulamalary «Alash» úshin» ýa admıral Qalshaq úshin janyn pıda eta dýr. (Qol ýrý.) Islam dininiń tazalyǵy úshin iship jiberýlerińizdi ótinem!

İshý. Qol shapalaqtaý. Qyzý kúlki. Jurt ústel basynan, sheginisip, dıvandarǵa otyrysady. Bir sypyralary qoltyqtasyp júre bastaıdy. Mýzyka tartylyp, tórgi bólmede bı bastalady. Bıleýshiler ofıser, áıelder. Jurt bólmege shyǵady. Sahna az-kem bos. Taıbaı kelip rómkelerde qalǵan araqtyń birinen soń birin ishedi. Ásıa kelip Taıbaıdy jaýyrynynan tartady.

Taıbaı. Áý, birdeme deısiń be, Ásıa?

Ásıa. Jurttyń sarqynyn jıyp ishkendeı, ólip baramysyń? Yndynyn quryp bara jatsa, ana shynydan nege quıyp.. ishpeısiń?

Taıbaı. Áý... Shynydan ba? (Shynydan quıyp jatyp). Seni qaryndasym edi dep báıbisheni qudaıdaı nandyrdym.

Ásıa. Ábden, osy úıge malaılyqqa kelgen shyǵarmyn... Kókemderdi taýyp ber!

Taıbaı (qolymen Ásıanyń aýzyn basyp). Ne boldy, Ásıa? Bul úıde Kókendi aýzyńa alma degenim qaıda?

Taǵy quıyp ishedi.

Ásıa (qynjylyp). Bátir-aý, tyǵyz jumysym bar jolyǵatyn.

Taıbaı (taǵy iship). Áý... Jolyǵatyn ba?

Ásıa (kópke qarap, kúrsinip). Mynany qudaı urdy, búgin túnde taýyp bere almaıdy eken. Ózim izdegenmen taba almaımyn-aý. (Taıbaı taǵy quıyp ishe berem degende Ásıa qolyndaǵy rómkesin tógedi. Bótelkeniń tyǵynyn jabady. Ústel ústin jınaýǵa kirisedi. Taıbaı qaraýmen turady.)

Taıbaı (birsypyra ydystardy kótergeli turyp). Mynadaı qatynyń bolsa!.. Osynyń ózi maǵan tym erkinsı keledi: meni basyna ma eken álde. (Kúlimsirep Ásıaǵa qarap qoıady.) Úndemeıin... Búldirip alarmyn. Qur qarasyn kórip júrgenniń ózi qandaı. Júrek kúıip barady, júrek...

Ústeldi jıyp, Ásıa ekeýi ketedi. Zal bos, tórgi bólmeden Myrzaǵazy men Kenjeqara shyǵady.

Myrzaǵazy. Áı, «Alash» kóterse bolǵany dep júrip, aýzyńdy ashýmen qalasyń sen.

Kenjaqara. Nege?

Myrzaǵazy. «Alash» taǵdyryn ózderi ǵana sheship, bizdi tabaqshy qyp qoıýdan taıynatyn emes. (Ábish bulardyń syrtyn oralady. Myrzaǵazy jalt burylyp.) Áı, Ábish, jaǵyndy usatyp jiberermin! Meniń izimdi ańdýshy bolma!

Ábish (apalaqtap). Ǵajap!.. Bul baılanysýynda nendeı «gáp» bar?

Myrzaǵazy. Qoı deımin sózdi. (Ábish az turyp, ketedi. Myrzaǵazy Kenjeqaraǵa burylyp.) Ittiń balasy, Kalshaqtyń tyńshysy jalǵyz ózi ǵana sekildenip... (Ekeýi únsiz júredi.)

Tórgi bólmede mýzyka. Bı. Myrzaǵazylar da sońda baryp kiredi. Zal bos. Syrtqy esikten tez basyp Ábish kirip, tórgi bólmeden zalǵa Mirjaqypty ertip shyǵady.

Ábish. Kárim kelip tur, Jaqa. Tyǵyz jumysym bar deıdi.

Mirjaqyp. Myna esikti bekit, eshkim kórmesin.

Ábish tórgi bólmeniń esigin jabady. Tystan Kárim kiredi. Syrtyna jeleń jamylǵan.

Mirjaqyp (amandasyp). Sóıle, myrza, qashan keldiń? Taǵy nemen qýantasyń?

Kárim. Kelisim bekitilmedi. Andreevtiń atynan telegram soqqan men. Qazir áskerimen Amankeldi kelip kiredi qalaǵa.

Basqa sózderi estilmeıdi. Tórgi bólmede mýzyka. Azdan keıin Kárim ketpegen bolady.

Mirjaqyp. Ábish, shyǵaryp sal Kárimdi, eshkim kórmesin.

Kárim men Ábish ketedi. Mirjaqyp az turyp, tórgi bólmege shyǵady. Zal bos. Azdan keıin Aıbala men Antonov qoltyqtasyp keledi.

Antonov (qyzý). Sizben bolǵan bir mınýt, bir sekýnttiń ózi maǵan qanshalyqty baǵaly ekenin bilseńiz edi.

Aıbala. Suraımyn: sabyr etińiz. Men ýádemdi jutpaımyn. Bilemisiz, meniń erim... (Artyna qaraı túsip Antonovka sybyrlap aıtady.) Endi uqtyń ba? (Kúlimdeıdi.)

Antonov. Sonshalyqty uqtym.

Tórgi bólmeden Mirjaqyp, Shońmuryn, Myrzaǵazy, Kenjeqara, Ábish keledi.

Mirjaqyp. Otyra qalyńdar, myrzalar. Aıbala, sen bara tur. Esikti jap, eshkim kirmesin. (Aıbala tórgi bólmeniń esigin jaýyp ketedi, jurt otyrady. Mirjaqyp az turyp.) Toıdy asyǵystaý istep jatyr ekemiz: kelisim bekitilmepti!

Jurt. Qalaısha?

Mirjaqyp. Ony keıin estirsińder, aldymen mynany shesheıik: Qazir áskerimen Amankeldi kelip kiredi Torǵaıǵa! Bizdiń toılatyp jatqanymyzdy estise, kúlimizdi kókke ushyrady. (Otyrǵandar úreı.) Ne isteýimiz kerek? (Jurt tym-tyrys.) Soǵysty jeńe alarmyz ba Amankeldiniń?

Kenjeqara. Aıta kórme, el talaýdan basqa bizdiń jigitter neni biledi dep otyrsyń.

Mirjaqyp. Sonda... Qol qýsyryp, aıaǵyna jyǵylý kerek deısinder me?

Shońmuryn. Jaqa, surar edim: meni kórsete kórmeńiz Amankeldige. Meni kórse sózsiz atady ol.

Mirjaqyp. Ala-bóle ne istep ediń oǵan?

Shońmuryn. Men?.. Men... Túneý kúni bir aýylda otyrǵanymyzda, qyzyp ketip...

Mirjaqyp. Mas bolmaı júretin kúniń bolar ma?

Shońmuryn. Mastyqtan emes, ol kúni bir-aq bótelke konák ishkem. Sózden qyzyp deımin... Men sonda abaılamaı: «Amankeldini atý kerek!» – deppin.

Mirjaqyp. Deseń she? Qolyńa tússe atpaı, atańnyń basyn bitirmekpisiń?

Shońmuryn. Ol ekinshi másele. Oıda – orys, qyrda – qazaq Amankeldiniń habarshysy dep bilem. Sondyqtan meniń joǵarǵy aıtylǵan sózim onyń qulaǵyna tıgen bolý kerek dep uǵynam.

Otyrǵandar kúlisedi.

Mirjaqyp. Myrzalar! Menińshe, jalǵyz-aq jol bar: bizdiń qazirgi saǵatta Torǵaı qalasynda otyrǵanymyzdy Amankeldi sezbesin.

Myrzaǵazy.Ony qalaı sezdirmeısiń?

Mirjaqyp. Tyrs etpeńder, ol jaǵyn ózim oryndaımyn. Sosyn... Búgin túnde osy qalada kóterilis istep, qalany alýymyz kerek.

Myrzaǵazy. Bárekeldi. Amankeldiniń áskeri aldyra qoıar saǵan. Bir-bireýi myńǵa balanyp otyrǵan jigit...

Mirjaqyp. Men sol áskerdi bir saǵattyń ishinde amalmen qyryp bereıin. Amankeldini ustaýǵa sen barasyń ba?

Kenjeqara.Osy sózińizdi taldańqyrap uǵyndyrasyz ba?

Mirjaqyp. Nesin taldaısyń: ár úıde birden ekiden bytyrap jatqan jigitter emes pe?

Kenjeqara. Endi túsindim. Jaqań osy aıtqanyn oryndap shyqsa, Myrzaǵazy, Amankeldige seniń barýyń kerek.

Az tynys.

Mirjaqyp. Al, myrzalar... Sózdi osyǵan baıladyq pa?

Kenjeqara. Árıne... Eń durysy osy. Amankeldi túnde sezbegenmen, kúndiz jerdiń tesigine tyǵylamyz ba?

Ábish. Jaqa! Men ne isteıtin bolam?

Mirjaqyp. Sen be? Sen menimen birge bolasyn.

Shymyldyq

ALTYNSHY SÝPET

Sahnanyń jartysy bólme. Tereze. Qalǵan jartysy keshe. Alysta úıler, dúkender, telegraf baǵandary. Keshe jaǵy kómeski tún. Bólme ishinde kereýet, oryndyqtar. Shymyldyq ashylǵan soń birsypyra bos. Dalada dabyr. Amankeldi, Kárim, Seıit kelip kiredi. Jol kıiminde. Alysta «Kókeń» áni estilip turady.

Amankeldi (sóılep keledi). Oıpyrmaı, Kárimjan-aı, kóńilim jańa ornyna tústi ǵoı. (Sheshinip jatyp .) Áıteýir, tynyshtyq qoı, á?

Kárim. Tynyshtyq, Kóke.

Amankeldi (otyryp). «Alashtyń» qaıda ekendiginen derek sezile me?

Kárim. Men de jańada tana kelip tústim.

Amankeldi. Ay, toqtashy... Aldyńǵy kúni ǵoı, búronyń jıylysy bitisimen, saǵan Torǵaıǵa jónel dedim. Sol kúni keshke qalada bolypsyń, onyń qalaı? Qalada kóterilis bolǵanda sen qaıda júrsiń?

Kárim (túsinbegen bop). Qaıdaǵy kóterilis?

Amankeldi (renjip). Kárimjan, meniń syrymdy bilesiń: aramdyqpen qanym qas! Meni biraq aldarsyń, ekinshide jelkeń qıylady... Sol kúni keshke sol qalada bolǵanyń – meni myqty shoshyndyrdy. Al, bolyp-aq qoı. Keńsege de barypsyń. Sonyń artynsha kóterilis boldy, sen qaıda júrdiń sonda?..

Kárim qysylǵan túrde úndemeı turady. Seıit tysqa shyǵyp ketedi.

Kárim. Kóke, shynyma nanyńyz, men ol qalada bolǵan kóterilisten habarsyzbyn. Men keńseden shyqqan betimde júrip kettim.

Amankeldi. Al,júrip-aq ket. Sonsha keshigip,tún ishinde keńsege barý sebebiń ne edi?

Kárim (az turyp). Jastyqtyń saldary ǵoı, Kóke.

Amankeldi. Qandaı jastyq?

Kárim (uıalǵan bop). Keńsemen kórshi turatyn Qamar deıtin qyz bar emes pe?

Amankeldi. Bilem.

Kárim. Sol qyzben sóılestim de... Otyryp qaldym.

Amankeldi. Ym... Solaı ma? Ol qalaı bolǵany, á?.. (Az, oılanyp otyryp.) Shtabqa bar. Ornyńda qalǵan jigit kim edi, sura sodan. «Alash» adamdarynyń qaıda ekenin bile me eken. Bilse dereý habar ber, tún ishinde attanamyn! (Kárim ketedi. Amankeldi birsypyra oılanyp turyp.) Bul qalaı bolǵany, á? Meni aldaǵany ma ol qyzdyń. Men oǵan: «ókil ata bolam» dedim, «Mámbetti tezirek qaıtaramyn» dedim. Mámbet demekshi, sony beker keıin qaldyrdym-aý, tań atqansha kelip jeter me eken? (Oılanyp.) Ýa, shirkin ıt jastyq! (Kúlimdep.) Áıeldiń syryn betine bir qaraǵanda-aq sezsem kerek edi, shynymen qartaıa bastaǵanym ba?Ýa dáýren!.. Shirkin ıt jastyq!..

Tystan Seıit kiredi.

Seıit. Kóke, tynyǵyp alsańyzshy jatyp, jol soqqan bolar.

Amankeldi. At ústinde júrgenge adam sharshaı ma eken. Aıtshy birdeme, ermek bolsyn.

Seıit. Áziret óliniń soǵysyn aıtaıyn ba?

Amankeldi. Ýaı, sol qurǵyrdy qaıtesiń, bir shyny joq ishinde. Batyr bolsa, qazir kelip soǵysyp kórsin!

Seıit. Kóke, sizdiń aldyńyzda keshilmeıtin bir kúnám bar.

Amankeldi. Nendeı?

Seıit (az otyryp). Siz degende shyǵarǵa janym joq ekenin ózińiz de bilesiz. Sizdiń aıtqanyńyzdy eki etpespin degen sertim de bolýshy edi. Biraq ómirimde bir ret men buıryǵyńyzdy oryndamadym.

Amankeldi. Aıtshy yntyqtyrmaı!

Seıit. Muqan atylǵan joq.

Amankeldi. Muqan atylǵan joq? Qalaısha?

Seıit. Atqaly alyp shyqsam da, qolym barmady. Kóz janarym jaspen toldy. Kóke! Muqan shyn er jigit eken. «Kókeńniń sózi eki bolmasyn, at!» – dep qasqıyp turyp aldy. Men jalynyp, zorǵa qashyrdym. Biraq ózimnen basqa janǵa sezdirmedim.

Az tynys, Amankeldi oılanýmen otyrady.

Amankeldi. Keshtim kúnándi... Azamat edi, saý qalǵany jaqsy bolǵan. (Az otyryp kúlip.) Basqa kúnáń joq pa? Aıt, bárin de keshireıin. (Seıit te kúledi, Amankeldi kúrsinip.) Ýa, shirkin ıt jastyq!..

Seıit. Kóke, sol joly Muqanǵa jala japqan osy Kárim boldy ma deımin de turam. Senbeımin osy Kárimge.

Amankeldi(az turyp). Ózim de seziktene bastadym. Anyǵyn asharmyz. Kórermiz...

Amankeldi shyntaqtap jatyp, oıǵa batady. Seıit yńyldap án salady.

Amankeldi (selt etip basyn kóterip). Toqta, toqta... Álgi Andreıdiń úıretken ánin salshy. (Seıit oılanyp «Internasıonalǵa» salmaqshy bolady.) Toqta, ana bir jerin tym kelte qaıyrdyń. (Oılanyp, az salyp kóredi.)

Oıan, qarǵys tańba basylǵan
Jalańash, ash qul qaırat qyl!
Qaınap basta mıyń ashynǵan,
Maıdanǵa qandy aıdap tur!.

Ekeýi biri bastap, biri qosylyp, «Internasıonal» aıtýmen bolady. Kenet tereze synyp, úıge bomby túsedi, jarylmaıdy. Oq jaýyp ketedi. Kóshe jaq qarańdap, ersili-qarsyly júgirgen adam bolady. Amankeldi men Seıit oıpań-toıpań bop, myltyqqa jabysady. Amankeldi birese myltyqpen atyp, birese bomba laqtyrady. Seıit asyǵys myltyq jasaýmen bolady. Kóshedegi soldattar Amankeldiniń oǵyna shydamaı, serpiledi, ólgenderin áketip jatady. Azdan keıin saıabyr. Amankeldi entigip, tyń tyńdap turady.

Seıit. Kóke! Kezekti maǵan beresiń be?

Amankeldi. Ólim kezegin suramas bolar. Myltyqty jasaýdy bil. Jaýdy óz qolymnan topyrlatpasam, ómirge kóńilim kónshimeıdi. (Kóshe tym-tyrys. Amankeldi tyńdaýmen turady.) Topalań tıgendeı ǵyp qyryp-aq saldym ba bárin?

Seıit. Ásker qaıda júr, Kóke-aý? Kárim qaıda?

Amankeldi. Toqtashy! (Alystan myltyq atylǵan daýystar.) Sonaý myltyq bizdiń jigitterdiki bolar ma? Álde jaýdyń oǵy ma?

Seıit. Kim bolady sonda? Qaıdan kelgen pále?

Amankeldi. Toqta... Ekeýi de tyńdaıdy. Alysta «Kókeń» áni. (Amankeldi tynyshtanǵandaı.) Solar. Óz jigitterim. Ne pále boldy, janym-aý? Neǵyp ońaı bite qalǵan jaý? (Bosaǵada jatqan bombyny aıaǵymen qozǵap.) Shirkin, kúshti zat-aý, jarylmaı qalyp jan saqtadyq.. On altynshy jyly qolyma túspeı qylyp eń.

Dalada dabyr daýys. Aıaq dybysy. Asyǵys Kárim kiredi.

Kárim. Oıpyrmaý, saýmysyń, Kóke?

Amankeldi. Mezgilimen keldiń.

Kárim. Kelgenimshe osy boldy, áıtpese aırylatyn boldyq.

Amankeldi. Ustadyńdar ma?

Kárim. Bireýin tiri ustadyq.

Amankeldi. Kim eken?

Kárim. «Alashtyń» jigitteri. Birsypyrasy qalanyń osy jaǵyna qaraı qashty, qýǵynshy jiberdim.

Amankeldi. Toqta! Bul qalada «Alash» joq degeniń qaıda?

Kárim. Shetten kelip otyr ǵoı. Kelisimniń bekitilmegenin sizden kórip, óshigip júrgenin kórmeımisiń.

Amankeldi. Suradyń ba ustalǵan jigitten, qaıda eken «Alash»?

Kárim. Ózińizdi ala otyryp suraıyn dep sizge júgirdim.

Seıit(sybyrlap). Kóke, osy aldaý ma deımin.

Amankeldi. Kárimnen kelgen páleni kórip aldym. Jolǵa kerek nárseni ázirle, qazir attanamyz. Men shtabqa baryp keleıin. (Kárimge qadala qarap.) Aldyma tús. Kimdi ustadyń eken, kóreıin. (Kárimdi aldyna salyp Amankeldi ketedi. Kóshe jaqtaǵy – qarańdaǵan soldattar «Kókeń» ánin salady. Az tynysh. Seıit ańyryp turady. Tysta aıaq dybysy. Asyǵyp Ásıa kiredi.)

Seıit(qushaqtaı alyp). Ásıa!

Ásıa (alqynyp, Seıittiń qushaǵynan bosanyp). Kókeń qaıda?

Seıit. Shtabqa ketti.

Ásıa. Qaıdaǵy shtab? Oıbaı-aý, bittińder ǵoı!.. Búlindińder ǵoı(Jylap jiberedi.)

Seıit(shoshynyp). Ásıa! Ne boldy? Aıt tezirek!

Ásıa. Qalany kezdim senderdi izdep, bir úıge kire berem degenimde, Mirjaqyp qarsy shyqty. Janynda bireý bar. Tyǵyla qaldym. Mirjaqyp janyndaǵy jigitke sybyrlap: «Bitti me osymen?»–dedi, anaý «Bitti!»–dedi. Júregim sý ete qaldy. Júgirip úıge kirsem... (Ásıa betin basyp, kózi alaryp, kópke qarap turady. Túsi óte qorqynyshty.)

Seıit. Ia, ıa, sosyn?

Ásıa (Seıitke súıenińkirep, kópke qaraǵan kúıi). Eki jigit jatyr eken. Bastary bir bólek. Deneleri bir bólek.

Seıit(shoshyp ketip). Oıpyrmaý... oıpyrmaý... Ne bolǵany? Kókem!.. Kókem!.. (Kenet tyńdaı qalady. Alysta «Seıit!.. Seıit!» degen daýys talyp estiledi. Seıit kenet yshqynyp. ) Kókem daýsy! Kókem daýsy!.. Malǵundar.

Asyǵyp, apalaqtap qarý-saımanyn ala júgirem degende, tystan myltyq, atylyp, oq tıip Seıit qulaıdy. Ásıa shoshynyp, úı qabyrǵasyna súıenip qalady. Az tynys. Tizerlenip Seıitpen basyna keledi. Betin sıpaıdy. Kózinde jas. Mýzykada qaıǵyly kúı. Kóshe jaqqa eki soldat keledi. Dabyr daýysqa Ásıa da selt etedi.

Bir soldat.Oıpyrmaý, zorǵa ustadyq-aý ózin! Bes jigitti óltirip úlgerdi me? Bireýi sonyń álgi Mirjaqyptyń «at ultany» bolyp júretin Ábish deıtin be?

Ekinshisi. Ábish tiri qaldy.

Birinshisi. Tiri qalǵanyń qalaı, basqa tepkilep jatqan joq pa edi sony? Amankeldi tepkilese, saý qaldyrýshy ma edi?

Ekinshisi. Ony qaıtesiń, mynanyń úıine kirip kóreıik, ne buıymy bar eken.

Ásıa seskenip, boıyn jıa túsedi.

Birinshi. Buıym qutylmas, qyzy ne kelinshegi bar ma eken deseıshi.

Ekinshi. Áıde, kireıik!

Ásıa yrshyp turyp, Seıittiń qolyndaǵy myltyqty alady.

Birinshi.Toqta! Ólip baramysyń, anturǵan... Úıinde bireý. bolyp, soıqanymyzdy shyǵaryp júrmesin.

Soldattar terezeden syǵalaıdy. Ásıa qushyrlanyp eki ret atady. Jigittiń bireýi qulap, ekinshisi qashady. Az tynys. Ásıa myltyqqa súıenip turady, Qaıdar kiredi. Úreı. Úı ishine qarap biraz turyp, kópke burylady.

Qaıdar. Kókeń jigitteriniń bul eń aqyrǵysy. Tegis qyryldy. (Sál turyp, Ásıaǵa qarap.) Joq, bireý qalǵan eken. (Buryshtaǵy súıeýli vıntovkeni alyp Ásıaǵa qatarlasady.) Men ekinshi!

Shymyldyq

JETİNSHİ SÝRET

Banket bolǵan úı burynǵydan kóri keńsege yńǵaılanǵan. Shymyldyq ashylǵan kezde – Shońmuryn jazý ústelińde, kózinde kózildirik. Aıbala dıvanda otyr. Ásıa qyzmetker áıel esebińde úı ishin tazartyp júr. Birsypyraǵa sheıin: «anany alaı qyl», «mynany bylaı qyl» degen Aıbalanyń buıyrý sózi. Jumysyn bitirip Ásıa tórgi bólmege kiredi.

Aıbala (Shońmurynǵa qaraı túsip). Soǵysqandaryń qyzyq eken, atys joq, shabys joq, astyrtyn bitip jatqan birdeme.

Shońmuryn.Durys aıtasyz, hanym, bul soǵys óneriniń jańa taktıkesine baǵynǵan jumys. Osy týraly men de jańa oılanyp, zań statıalaryn aqtaryp jatqanym edi.

Aıbala (kópke). Zańmen mıy shirigen jigit qoı bul. Áıeldiń názik kóńilin sózsiz uǵyný qaıda buǵan! (Kúrsinip). Jalpy, erkek ataýlynyń tıpi qyzyq: «áıeldiń ne oılaǵanyn bir qaraǵanda bilemiz» degen bolady. Qaıda bilý olarǵa! Bizdiń kóńilimiz astan-kesten bop sapyrylysyp jatqan asaý teńiz. Qyzyq-aý... Jalpy áıel solaı ma eken, álde jalǵyz men be? Búgin kórgen erkegim – erteń eskirgen sekildenip. (Kúlimsirep otyrady.)

Shońmuryn (daýryǵyp, aldyndaǵy kitapty shuqyp). Qurmetti Nıkolaı! Ruqsat etińiz sizdiń statıalaryńyzǵa túzetý kirgizýge. Máselen, siz saıası senimsiz adamdardy Sibirge aıdaý sharasyn qoldandyńyz; men bul statıańyzdy bylaı dep ózgerter em: «Alash» qurylysyna saıası qaýipti dep tanylǵan adam jıyrma tórt saǵat ishinde atylsyn» dep. Múmkin bylaı da ózgertýge: «on eki saǵat ishinde atylsyn...»

Tórgi bólmeden Ásıa kiredi. Sý quıǵan saýytty Shońmurynnyń ústeline qoıady. Stakan ákele jatqanda tez basyp Mirjaqyp kiredi. Kóterińki.

Mirjaqyp. Shońmuryn myrza, súıinshi! ( Úıdegiler qaraı qalady.) Amankeldi qolǵa tústi.

Ásıa selk etip, qolyndaǵy stakanyn túsirip alady. Qaltyranyp, jylaýǵa yńǵaılanady. Bas qatar qaraı qatady.

Aıbala. Qoı ári... Bir stakan úshin seni eshkim atpas. Amankeldiniń qolǵa túsken sadaqasy. İsteı ber jumysyńdy. (Ásıa ony-muny shuqynyp ketpeıdi.)

Shońmuryn. Amankeldi qolǵa tússe, Torǵaı ólkesi júz prosent «Alashorda» qolynda dep jarıalaýǵa pravomyz bar.

Mirjaqyp (Ásıaǵa qaraı túsip). Zań jaǵyna oformıt ete ber. Ustaý da ońaı bolmady ózin, soǵyspen ala almaı, aldaýmen túsirdik qolǵa.

Shońmuryn. Jaqa! «Aldaýmen túsirdik» degen termındi qoldanbaýyńyzdy surar edim. Zań tarmaqtaryna da sáıkes emes. Sondyqtan men Shońmuryn Shotpaev keleshekte «Alash» úkimetiniń termın jumysyna da zor eńbek sińiretinimdi eske alyp, usynar edim sizge: «Amankeldi Imanov – soǵys taktıkesiniń jańa jolyna mıýapyq qolǵa alyndy» – dep konstatırovat etsek...

Mirjaqyp (Ásıadan kóz aıyrmaı). Meıli, senińshe-aq bolsyn. (Ásıa tórgi bólmege ketedi.)

Aıbala (burtıyp). Jaqa, jat áıelden kóz aıyrmaıtyn ne saıtanyń bar seniń? Basqasy az bolǵandaı...

Mirjaqyp. Aıbala! Ornyńdy bil, jurt anasy sekildenip otyrsyń.

Aıbala. Bola almadyq «anasy».

Mirjaqyp. Endi nesi bolasyń? (Aıbala úndemeıdi, Mirjaqyp az turyp.) Men oǵan seziktenip qaradym, qaıdan paıda bolǵan ózi!

Aıbala. Jumysyń bolmasyn!

Shoqmuryn (kúlip). Bul qaýpińizdi tym orynsyz dep sanar em, Jaqa... Sol áıelden kelgen páleni men-aq kórip alar em.

Mirjaqyp(teris qarap). Ábden... Qıratarsyń... shatasyp... (Ábish keledi. Basy tańýly.)

Ábish. Jaqa! Mámbetti ustaý qaýipke aınaldy: qalanyń barlyq adamy jınalyp, prosto meshaıt... jınalýynda bir gáp bar, kóterilis jasaı ma dep qorqam.

Mirjaqyp. Odan aırylsaq, búlingenimiz, barlyq kúshti, tógińder! Myrzaǵazylarǵa aıt, barsyn. Ásheıinde tyqyldaǵanda –,qudaıdaı bar, túsindirsin ana kópshilikti! (Ábish ketedi.) Shońmuryn, sen de bar.

Shońmuryn. Ábden baram...

Shońmuryn ketýge yńǵaılanyp, myshyǵyn qaraıdy, nagannyń shúrippesi eski túri. Ketedi. Az tynys. Mirjaqyp úı ishinde júredi.

Mirjaqyp. Aıbala! Júsipke jolyq: endigári Antonovpen baılanysatyn bolsa, menen jaqsylyq kútpesin. Osy jumysqa seni jaýapty qylam!

Aıbala. Óte bir qurmetti jumys tapsyrdyń.

Aıbala ashýmen shyǵady.

Mirjaqyp (úı ishinde júrip). Qaz daýysty Qazybek! Qanatynda ósken urpaǵyń búgin baqyttyń shyńyna qol sermedi. Jetý bizden, jebeý sizden.

Ústelge otyryp, oılanady. Tystan Muqan kiredi: burynǵy kıiminde, biraq quralsyz. Mirjaqyp oǵan baqshıyp qaraýmen bolady.

Mirjaqyp Elmisiń, jaýmysyń?

Muqan. Elmin... Esińizde bar shyǵar, men Amankeldiniń jigiti em ǵoı.

Mirjaqyp. Bilem.

Muqan. Bilseńiz, Amankeldi meni atýǵa buıyrǵan bolatyn.

Mirjaqyp. Óı, sol sen be eń? (Qolyn usynyp.) Sabazym! Qutylǵan ekensiń ǵoı?

Muqan. Qutylǵam.

Mirjaqyp. Al, aǵańa etiń qyzyp kelýden saýmysyń?

Muqan. Saýmyn. Alsańyz, jigit bolmaqshymyn sizge.

Mirjaqyp. Bárekeldi. Óz oıym da osy edi. Sanaly Alash azamatynyń óz tobyma qosylatyndyǵyna senem. (Az otyryp.) Antonov deıtin ofıserimiz bar, sol kisimen sóılesip, bir orynǵa belgilermin. (Kúlip.) Amankeldi sekildenip men seni atýǵa buıyrmaımyn.

Muqan. Onda keıinirek keleıin be?

Mirjaqyp. Súıt. (Muqan kete bergende.) Áı, toqtashy... Bizdiń úıge bir qyzmetker áıel paıda boldy, sen tanımysyń sony? Beri kelshi. (Ortadaǵy áınekti qabyrǵadan kórsetedi.) Áne, sonaý turǵan áıel.

Muqan (kópke). Apyrmaý, Ásıa ǵoı mynaý. (Mirjaqypqa.) Kórgen áıelim emes.

Muqan ketedi. Mirjaqyp óz ústeline otyryp, oılanady.

Mirjaqyp. Da... «Alash» tilegin qamsyz etkendeı úkimet qurý kerek. Shońmurynǵa tapsyrǵanmen, Nıkolaı úkimetiniń sıstemasyn usynar da turar ol. Odan basqa biletini bar ma sorlynyń. Biraq maǵan shyn predannyı jigit.

Tystan Shońmuryn kiredi. Qolyńda manaǵy myltyǵy, shúrippesi ashýly. Mirjaqypqa dáldep kózdegen adam sekildi. Mirjaqyp surlanyp, qolyn kótere bastaıdy.

Mirjaqyp. Shońmuryn! Ne jazyǵym bar?

Shońmuryn. Vınovat, Jaqa, men sizdi atpaqshy emespin, myna qurǵyrdan qutqarsańyz bolǵany.

Mirjaqyp. Qalaısha?

Shońmuryn. Jaqa, surar edim, tezirek alyńyzshy.

Mirjaqyp kúlip, myltyqty alyp, shúrippesin jabady.

Shońmuryn. Ýh!.. Janym jańa jaılandy ǵoı. (Mirjaqyp ishek-silesi qatyp kúledi. Shońmurynnyń ózide kúlip.) Qyzyǵy bar, Jaqa, kresándardyń ortasyna baryp, rech derjat qyp tur em. Bir mujyq qyr sońymnan qalmaıdy mazaqtap. Áı, bálem, dedim ishimnen. Sodan keıin qaıtyp kele jatsam álgi mujyq taǵy erip keledi. Qalar emes artymnan. Oıladym: osy meni óltirgeli júr-aý dep. Myltyǵymnyń shúrtpesin ashtym da, «stoı» dedim men oǵan. Ol qalt tura qaldy da: «Dýrak!» – dedi maǵan. Sony aıtyp, burylyp júre berdi. Tap sol jerde qalt esime túse qaldy, myltyǵymnyń jasaýly ekeni. Shúrippesin jabaıyn desem, atylyp ketý qaýpi bar, jappaıyn desem taǵy...

Mirjaqyp. Osy kúıi ustap keldiń be úıge?

Shońmuryn. Endi qaıteıin... (Tystan Antonov kiredi.)

Antonov. Quttyqtaýlaryńyzǵa bolady: Mámbetti ustadym.

Mirjaqyp, Shońmuryn. Rahmet, ofıser Antonov!

Dalada dabyr. Eki soldat Mámbetti ákeledi: aıaǵy baılaýly, bet-aýzy qan. Tórgi bólmeniń esiginen Aıbala, Ásıa qaraıdy. Ásıa umtyla túsip, Mámbetti kórip, keıin shegine beredi. Sheginýmen tórgi bólmege ketedi.

Antonov. Degendeı shyqty, gospodın polkovnık. Kerosındi quıdyryp, eki jerden otty jibertip em, shyǵa keldi sabazdarym. Qa-qa-qa... «Kele ǵoı, aqmaq qazaqtarym! Arqalaryńdy bıt qyshytsa, qyshýyn qandyraıyn» dep, qushaǵymdy jaıyp qarsy aldym. Qa-qa-qa...

Mámbet. Seniń qushaǵyńa kirgen eshkim joq, qan sorǵysh jylan!

Antonov. E, otpen qushaǵymdy jaıǵan joqpyn ba? Arqańnyń qyshýyn qandyrdym bilem. Kórsetshi myna aǵalaryńa. (Maıbettiń arqasyn jurtqa kórsetedi, josyp turǵan qan.) Qa-qa-qa...

Mámbet. Mirjaqyp! Oıdaǵy-qyrdaǵy baı-patshalarmen qol ustasyp, Oktábr tóńkerisin kómemin deseń de, kóme almassyń! Ólimtikke úımelegen quzǵyndar, Oktábrge óreleriń jetpes! Aramdyqpen qolǵa túsirip turǵanyńdy umytpa! Búgin arqamnyń qanyn sorǵalatqanǵa kúlseń, erteń tabanymnyń kúsin jalaýǵa tońqandarsyń.! Apar aparatyn jerińe! Qalanyń qaq jartysyn mynalaryń órtep keldi, sóndirt! Shýlap júrgen sorly áıelderdi soldatyńnyń oıynshyǵynan bosattyr! Kóringen jerde soıylyp jatqan kedeıdiń malyn qaıtart!

Mirjaqyp (qolymen qulaǵyn basyp). Áket! Áket!..

Mámbet (tiresip). Baspa qulaǵyńdy! Qolyńmen istegen jumysyńdy qulaǵyńmen esitkiń kelmeı me? Qazaqtyń qorǵansyz qyzy men kelinshegin basqanda uıalsań qaıda qaldyń? Myna Shońmuryn ekeýiń...

Mirjaqyp.

Shońmuryn. Áket!.. Áket!.. (Soldattar áketedi. Az tynys.)

Aıbala. Jaqa! Álgini isteýleriń shyn ba? Elge shyǵyp kelgeninde «dym kórgem joq» dep momaqansyp kelmeıtin be eń?

Mirjaqyp (qyzarańdap). Páleqor neme bul... Patsha kezinde de talaı pet oqytýshylyqtan alynyp, sotqa tartylatynyn bilemisiń.

Antonov. Osynda jetkenshe aýzy damyl kórmedi óziniń.

Mirjaqyp. Kóshedegi jurtqa baıandama istetip ákeldim deseıshi.

Antonov. Joq, gospodın polkovnık, qamshyny jańbyrdaı jaýdyryp kele jatqanymda da, bir tartpady tilin.

Mirjaqyp. Sonyń atyn baıandama der bolar: ózimizge qarsy úgit, jurtty ózimizden bezdirý, bólshevıkke top jıyp berý bolady.

Antonov. Olaı emes, gospodın polkovnık, bólshevıkti aıamaıtyndyǵymyzdy kópshilikke tanytý bolady.

Mirjaqyp. Qatalasasyń: kóshedegi aqymaqtyq–kópshilikti ózińnen bezdirý bolady.

Antonov. Odan da qazaqqa tıgen qamshyǵa ózimniń arqam aýyrady deseıshi.

Mirjaqyp. Tart tilindi! Maǵan olaı deýge qaıdan óren jetti?

Antonov. Meniń Kolchak ofıseri ekenim esińizde bolsyn!

Mirjaqyp. Men de Kolchaktyń ofıserimin.

Antonov. Ofısersiz be, joq pa, ony ózińiz de biletin shyǵarsyz?

Shońmuryn. Qurmetti polkovnık, Mirjaqyp myrza, hám jańa qurmetti aqsaqalymyz Qalshaq otaǵasynyń qurmetti ofıseri Antonov myrza! Aralaryńyzdaǵy kedir-budyr sózderdi umytyp, qazirgi ýaqytqa bárimizdiń birdeı jaýapty ekenimizdi eskerip, birlikpen is isteýlerińizdi surar em.

Mirjaqyp. Kishi úlkenge baǵyný kerektigin ofıser Antonov ylǵı umyta beredi.

Antonov. Baǵynýdyń shegi bar, gospodın polkovnık.

Aıbala kelip, Antonovqa jaǵynǵan túrmen sybyrlap turady.

Shońmuryn. Ofıser Antonov! Polkovnıktiń aldynda ǵapý etýińizdi surar em. Siz jas adamsyz. Durys-burys dep tekserýdiń keregi shamaly dep bilem. Birge júrip isteskendigimiz úshin, hám jáne bas úkimet Qalshaq pen «Alashtyń» birligin kúsheıtý úshin men sizden qatty ótinem! Ótinem, ofıser Antonov myrza.

Antonov. Jaqsy... Gospodın polkovnık! Aramyzda bolǵan az ǵana kóńilsizdikti umytaıyq. Adam qyzǵanda ne demeıdi. Berińiz qolyńyzdy!

Mirjaqyp (qolyn berip). Men umytshaq boldym.

Aıbalaǵa erip Antonov ketedi.

Shońmuryn. Shataq týmasa ıgi edi dep shoshynǵanym.

Mirjaqyp (az otyryp basyn shaıqap). Úlken bir qate isteppiz. (Shońmuryn baqshıa qaraıdy.) Eger kún buryn ázirlengen bolsaq... Oralda da, Semeıde de, Ombyda da, Qostanaıda da osyndaı kelisimdi jasap jiberip, qala-qalanyń bárine áskerimizben kirip alyp, barlyq qalalarda da bir kúnde tóńkeris jasap jibergen bolsaq... (Tańdaıyn qaǵyp.) Onda jańaǵylardyń ákireńdeýinen de qutylamyz ǵoı.

Shońmuryn (bu da tańdaıyn qaǵyp). Neǵyp qana eske túspedi eken! Jaqa! «Alash» tarıhyn jaza qalsańyz, osy eńbekti aıryqsha otmetıt etermiz deımin.

Myrzaǵazy men Kenjeqara keledi.

Mirjaqyp. E, kelińder, myrzalar. Úkimetti qolǵa aldyq. Endi, munyń basqarý jaǵy qalaı bolady, oılandyńdar ma?

Myrzaǵazy. Úkimet qurylysyn jobalaýdy, men soǵys keńesi atynan myna Kenjeqaraǵa tapsyrdym.

Mirjaqyp (shoshynyp). E,seni kim saılady «soǵys keńesi» ǵyp?

Myrzaǵazy. E, seni kim saılady «polkovnık» qyp?

Mirjaqyp (qaltyranyp, kógerip). Seniń bunyń bassyzdyq! Zańsyzdyq!

Myrzaǵazy. Seniń aıtyp turǵanyń qaıdaǵy zań! «Alashordanyń» ózi zańsyz úkimet emes pe! «Zańsyz» úkimetten «zańdy» jumys kútýge eshkimniń qaqy joq!

Mirjaqyp úndeı almaı otyrady.

Shońmuryn. Jaqa! Halymyzdyń osy sıaqty aýyrlyǵyn eske alyp, men Shońmuryn Shotpaev, «Alashorda» trıbýnalynyń bastyǵy bolýymmen birge, Myrzaǵazy myrzanyń «soǵys keńesinin bastyǵy» bolýyn zańdy dep tanýyńyzdy surar em.

Otyrǵandar ańyryp, Shońmurynǵa qarasady.

Mirjaqyp. Áı... Ne byljyrap otyrsyń? «Trıbýnal»-ǵyp seni saılaǵan kim!

Shońmuryn. Úkimet qurylǵan jerde «trıbýnal» qurylýy zańdy jumys dep tanýyńyzdy surar em. Trıbýnal qurylǵan jerde – Shońmuryn Shotpaıulynyń bastyq bolýy da tabıǵı jumys dep tanýyńyzdy surar em.

Myrzaǵazy. Pravılno! Qansha aıtqanmen zań adamy ǵoı, túıindi jerdi sheship berdi.

Kenjeqara.Talaspaı bólip ala kórińder, myrzalar, men senderden múshe dámetpeımin. (Ábish keledi.)

Ábish. Jaqa! Qostanaıdan shyqqan Taran otrády kelip jetti degen sybys bar. (Otyrǵandar selt etedi.) Qarsy shyqpasaq, qalaǵa kelip kiredi.

Shońmuryn.Ábish myrza! Torǵaı qalasynyń «Alashorda» úkimeti qolynda ekenin umytpaýyńyzdy surar em. Sondyqtan, «qalaǵa kiredi» degen sózińizdi artyq dep sanar em.

Ábish. Kirýinde sóz joq: soǵyssaq, soǵysyp kiredi; qashsaq, qýyp kiredi. Júz elý áskeri bar deıdi: bes qarýy túgel, tastaı tártipti...

Jurt ań-tań.

Kenjeqara. Mássaǵan kerek bolsa! Biz tórelikti bólip te bolǵamyz joq. Jaqa, sizdiń pikirińizdi surar em bul týraly!

Mirjaqyp (mysqyl túrmen). Soǵys keńesiniń bastyǵy ǵoı, Myrzaǵazy aıtsyn sharasyn.

Myrzaǵazy. Soǵys keńesi jumystyń jalpy prınsıpin ǵana sheshedi. Oryndaýshy ásker bolady. Sen – ásker bastyǵysyń, men saǵan buıyramyn: Taran otrádyn tas-talqan ǵyp, ózin qolǵa alýdy! Qalaı soǵysasyń, qandaı sharalar qoldanasyń – ol seniń ishki jumysyń.

Myrzaǵazy tórgi bólmege ketedi.

Mirjaqyp(az otyryp). Qazaq balasynda ózimnen shaqar jan bolmas dep em, myna Myrzaǵazynyń nahaldyǵy menen asyp tústi, baryp turǵan nahal eken! (Kenjeqaraǵa.) Birge júrip, birge turasyń kóbine, qoı dep aıtpaısyń ba sirá álgige?

Kenjeqara. «Taı týlap úıirinen shyqpas» dep, Myrzaǵazy búldire qoımas... Myna Tarandy qaıtemiz, sony keńeseıik te.

Shońmuryn. Súıtińiz, Jaqa. «Alash» zańynyń osnovasy týraly birneshe proekt oılap úlgirip em. Surar edim: meniń nastroenıemdi buzǵandaı jumys bolmasa eken dep.

Mirjaqyp (kekep). Besikke bólep qoıarmyz seni. (Az otyryp, Kenjekaraǵa.) Kenjeqara myrza! Kúnderdiń kúninde aýyr salmaqty birge arqalasatyn jigit qoı dep oılaýshy em seni. Tuńǵıyq tereń syrdy ishke búkken adamdaı tunjyraýyńdy nege joryrǵa bilmeı qynjylam.

Kenjeqara. «Alash»jolyndaǵy shyn adaldyqqa joryńyz: omyrylyp keregeń qyryqqa týralǵanda jurtta qalǵan saǵanaǵyńdy jıa júretin kisińmin. Taǵy aıtam: myna Tarandy qaıtemiz?

Mirjaqyp. Tarannyń jarasy jeńil. (Kúlimdep.) Kárim tiri bolsyn. (Ábishke.) Kárimdi shaqyr. ( Ábish ketedi. Mirjaqyp az otyryp.) Alash azamattary tarazyǵa tartylyp, kimniń kim ekeni aıqyndalǵandaı boldy. Shirkin, shyn asyl jigitterimiz bar eken!

Shońmuryn. Jaqa, surar edim: «Alash» tarıhyn jaza qalsańyz, Kárimniń zaslýgasyn osobyı otmetıt etýińizdi.

Mirjaqyp. Dabyra qylmaı týra turýyńyzdy men de surar edim. Ekeýiń de bara tursańdar deımin, qansha aıtqanmen ol «bólshevıkteý» ǵoı. (Kúlimdep.) Kisi kózinshe qysylyńqyrap qalady.

Shońmuryn. Pravılno, Jaqa... Júr, Kenjeqara. (Kenjeqarany ertip esikke bara berip.) Jaqańnyń jasyryn sóılesýin men durys dep bilem, úıtkeni, ózimiz ohrankede jasyryn qyzmet etkende...

Kenjeqara. Áı, qudaı atsyn, óshir únińdi!

Ekeýi tórgi úıge ketedi.

Mirjaqyp (az otyryp). Ia... Kenjeqara adal sózin aıtty. (Kúlimsirep.) Kenjeqarany bólip alyp, Myrzaǵazynyń áýselesin sosyn kóreıin! (Kárim kiredi. Mirjaqyp amandasyp, otyrǵyzady.) Kárim myrza, taǵy qysyldyq.

Kárim. Esittim.

Mirjaqyp. Ne isteý kerek dep otyrsyń?

Kárim (kúlimsirep). Amankeldiniń pomoshnıgimin ǵoı, Tarandy meniń qarsy alýym kerek bolar.

Mirjaqyp. Jón.

Kárim. Aq týlaryńdy jelbiretpeı, qyzarta tursańdar...

Mirjaqyp. O da jón.

Kárim. Áskerin keıin qaldyryp, Tarannyń ózin ǵana alyp kirermin qalaǵa.

Mirjaqyp (kúlimdep). Kereginiń ózi de sol... Sosynǵysyna ózim de qojamyn...

Kárim ornynan turǵanda Mirjaqyp ta turady.

Kárim. Torǵaıdy aldyq dep tynysh jatasyzdar ma, álde...

Mirjaqyp. Tynysh jatqyzsa, jatarsyń... Ádibı cay turǵanda meniń tamaǵymnan as óter me.

Kárim (az turyp). Kazachıdiń áskerimen qanattasyn baǵyńdar. Tarandy biryńǵaılasam, búgin túnde júrip ketermin. (Kúlimdep.) Tobyma qosylýym kerek qoı. Til astynda til bar, bireý qulmanymdy ashyp úlgirmese.

Mirjaqyp. Ol jaǵynan qaýiptenbe. Ásekeńdi elge shaptyrdym: «Amankeldi ustaldy, Kárim qashyp qutyldy, kóringen jerde ustalsyn» degen habardy tarat dep. Osy habar ózińnen buryn bólshevıktiń shtabyna baryp jetse, seniń jolyń ashyq. (Daýystap.) Áı, tysta turǵan qaısynyń? Kel beri... (Kárimge.) Aldaǵy jumystarymyz qandaı bolady, ony júrerińde sóılesermin.

Tystan Muqan kiredi, quraldy, Kárim ekeýi birine-biri qadalady, Kárim shegine túsedi.

Kárim (shoshynǵan túrmen kópke). Bul nege tiri?

Mirjaqyp. Muqandy tanıtyn bolarsyń-aý?

Kárim. Tanıtyn em.

Muqan. Kórden turyp keldi me dep shoshynyp tur ǵoı deımin. .

Mirjaqyp. Shoshyma. Muqan tiri. Óziń sıaqty namysshyl azamattyń biri. Saǵan ádeıi túıistirip turmyn: myna saparǵa ertip barsyn dep.

Kárim (Muqandy kekep). Qyzaryp ta, aǵaryp ta úlgirgen ekensiń.

Muqan. Qubylý jalǵyz óz qolyńnan ǵana keledi dep oılap pa eń?

Mirjaqyp. Muqan! Eski kekti pilteleme. Ótkenge salaýat, Kárimmen dostas. Kárim, erte ket Muqandy.

Kárim (turyp). Jigitim jetkilikti. (Mirjaqypty ońashalap.) Qasqyrdyń bóltirigin asyrap ne qaıyr tabam dep júrsiń?

Mirjaqyp (kúlip). Qasqyr bóltirigin «qanjyǵada kezdeseıik» dep mańdaıǵa teppeı me, bu da sonyń kebi...

Tórgi bólmeden Ásıa kiredi. Kárimdi baıqamaıdy. Kárim ony buryn kórip, teris burylyp, Mirjaqypty ertip tez jóneledi. Muqan muny sezip turady. Az tynys. Muqan Ásıaǵa burylǵanda, Ásıa shoshynyp, bosaǵaǵa súıenip qalady.

Ásıa (kópke). Muqan... Muqan...

Muqan. Tanyma meni! Men «tanymaımyn» dedim seni.

Ásıa. Muqan... Esittiń be myna soıqandy?

Muqan.Tys-s... Ne dep turmyn men saǵan? (Jan-jaǵyna qaranyp.) Berirek kel. (Ásıa jaqyndaıdy.) Seniń qolyńnan keletin jumys emes bul, basyndy qorǵa; jańa Kárim kórip qaldy seni.

Ásıa. Bizdiń Kárim be?

Muqan (basyn shaıqap). Qatalaspa, Kárim sizdiki emes. (Kúrsinip.) Osy aýyldyń Kárimi kórinedi ol.

Ásıa. Betim-aı! (Ańyryp.) Qaıda barmaqpyn: Kókemder túrmede jatyr. Seıit óldi.

Muqan(selt etip). Seıit óldi?.. (Ásıa kemseńdep jylaıdy. Muqan nalyǵan túrmen.) Seıit óldi... (Kenet Ásıaǵa jaqyndap.) Eleýsiz bop osy úıden shyqta, qalanyń kúnbatys jaǵyna qarap júre ber. Oń jaq qoldaǵy eń shetki úı meniń páterim. Meni sonda tos. (Tysta dabyr sóz, Muqan taǵy bir nárselerdi sybyrlap aıtady. Ásıa dereý tórgi bólmege ketedi. Tystan Myrzaǵazy kiredi, sońynda – Qaıdar. Qaıdar kirgen yńǵaıynda Muqandy baıqamaıdy.)

Myrzaǵazy. At bata bilem deısiń be?

Qaıdap. At baǵýdy ma? Menen artyq biletin qazaq sırek bolar.

Myrzaǵazy. Jorǵany úırete bilesiń be?

Qaıdar. Jorǵany ma? Áldeneshe jorǵa úıretken kisimin.

Myrzaǵazy. Kúte tur, qazir kelem.

Myrzaǵazy tórgi bólmege ketedi. Qaıdar Muqandy kórip, ańyryp turyp qalady.

Muqan. Qaıdarsyń ǵoı sen?

Qaıdar (shoshynyp, kópke). Myna soıqanǵa qaıdan kezdesip em. (Muqanǵa.) Bolsaq bolarmyz.

Muqan. «Kókeń ólgen jerde ólemin» deıtiniń qaıda?

Qaıdar. Men be? Men olaı dep aıttym ba eken? (Kópke.) Janym-aý, mynany qaı jaǵynda dep bilem?

Muqan (Qaıdarǵa qadala qarap az turyp, ıyǵynan ustap esikke aparady). Meniń páterime bar. Sol jerde sóıleseıik.

Qaıdardy shyǵaryp, izinshe ózi de shyǵady. Sahna birsypyra bos. Tórgi bólmeden Taıbaıdy ertip Shońmuryn keledi. Shońmuryn ústelge otyryp, qaǵazyn yńǵaılaıdy.

Taıbaı (kópke). Osynyń ózi jaýap alatyn nemedeı...

Shońmuryn. Siz, Taıbaı Taıshyqov, «Alashorda» shtabyna bólshevıktiń tyńshysyn uıalatý týraly ózińizdi aıypty dep sanaısyz ba?

Taıbaı (kópke). Aıttym ba... Jańa tysta qadalýy jaman edi-aý.

Shońmuryn. Men sizden surap otyrmyn.

Taıbaı. Áý...

Shońmuryn. Bólshevık keńsesiniń qyzmetkeri Ásıa Shynybaı qyzy qaıdan kelip shyqty munda? Siz ol kisimen qalaısha baılanysyp júrsiz?

Taıbaı. Áý... Men be? (Kópke.) Ne dep qutylsam eken bul ıtten? (Oılanyp.) Ekeýmiz neleý ek...

Shońmuryn. Zań statásyna jaýapty ashtyq berýdi kereksinedi.

Taıbaı (oılanyp). Ekeýmiz kezdese kettik. Sosyn ol kúldi. Sosyn men de kúldim, sosyn ol: «Jaqsy jigitsiń ǵoı», – dedi maǵan. (Kópke.) Ótirikke de ebim joq-aý osy?

Shońmuryn. Dálshi.

Taıbaı. Sosyn sol...

Shońmuryn. Á... Tústiń tuzaqqa: bólshevızm ıisi sasyp barady boıynda.

Taıbaı. Jańa jeńgeıdiń ıismaıyn urlap jaǵyp em.

Shońmuryn (ústeldi uryp). Malchaıt!

Tystan Mirjaqyp kiredi. Tópgi bólmeden Aıbala kiredi. Ekeýi de ańyryp turady.

Mirjaqyp. Jaı ma?

Shońmuryn. Bólshevıktiń qordasyn taptym.

Mirjaqyp. Bul qashpas... (Taıbaıǵa.)Álgi qyzmetshi áıeldi shaqyryp kel.

Taıbaı ketedi

Aıbala (tyrjıyp). Túsinbeımin, Jaqa, oń men solyn bilmeıtin jaman áıelden sonsha qorqyp.

Mirjaqyp. Qata aıtasyń, Aıbala, bizge eń qaýipti jaý sol «on men solyn bilmeıtinder». (Aıbala ıyǵyn qıqańdatady. Mirjaqyp Shońmurynǵa.) Jaýap alǵanda ústelde myltyǵyń tursyn. Áıel ǵoı, seskense, shynyna keler. Bul bizdiń ishimizge ádeıi jiberilgen áıel, budan kóp nárse surap bilemiz.

Shońmuryn naganyn ústelge qoıady. Qoqyraıyp otyrady. Tórgi bólmeden Taıbaı jalǵyz keledi. Otyrǵandar soǵan qadalady.

Mirjaqyp. Qaıda álgi qyz?

Taıbaı. Áý. . Ol qyz ba? Ol qyz joq!..

Mirjaqyp. Ym... Qashyp úlgirdi me? Aıbala, endi nandyń ba: «on men solyn bilmeıtin áıel» qalaı eken?

Aıbala. Betim-aı, qý qatynnyń isin qara!

Shońmuryn «Alash» zańynyń tórtinshi tarmaǵy boıynsha, men Shońmuryn Shotpaev jarıalaımyn...

Mirjaqyp. Toqta! Ol qyz qutylmaıdy. Torǵaı ýysymyzda. Ia... Tapqyzam. (Taıbaıǵa qadalyp.) Qazirgi saǵattan bastap seni ásker qataryna kirgizem. Ia, tártipke úırenesiń sonda. Muqan! (Muqan kiredi.) Myna Taıbaı seniń qolynda bolsyn, tártipke úıret ózin: kimniń kim ekenin bilsin!

Taıbaı ańyryp Muqanǵa qaraıdy.

Shymyldyq.

SEGİZİNSHİ SÝRET

Dala. Shtab. Ásker. Shtab janynda Kárim men Baıan. Baıan trýbkasyn soryp, Kárimge syrtyn bere otyr. Sahnanyń bir jaǵynda Álibı men Andreev tur, tústeri solǵyn.

Andreev (az turyp). Da... Kútilmegen jumys boldy. Kókeń qapy bermese kerek edi, astyrtyn istelgen aılaly aramdyq Kókendi shyrmaǵan boldy. (Oılanyp.) Bizdiń aramyzda buqpantaılap júrgen kim bolady sonda?

Álibı. Kárim ósek aıtyp otyr ǵoı, Qamar qaryndas týraly.

Andreev (basyn shaıqap). Kárimniń sózine qanym uıymaı-aq barady. (Az turyp.) Sumdyq osynyń ózinde me dep shoshynam.

Ekeýi sóılesip turady.

Kárim (Baıanǵa qaraı túsip). Beker qyzarańdaısyń, Baıan. «Kelisim bekitildi. «Alashty» áskerimen Torǵaıǵa kirgize ber» degen telegramnyń Ýkom atynan soǵylýy anyq. Bizdi búldirip otyrǵan osy telegramma.

Baıan. Senińshe, sol telegramdy men soqqan bolam ǵoı, á...

Kárim. Sen demeımin.

Baıan. Endi kim?

Kárim. Qamar... Qamardyń isi dep bilem.

Baıan jaqtyrmaǵan túrmen otyrady. Andreev pen Álibı bulardyń qasyna keledi.

Álibı. Kárim, maǵan bir túsiniksiz jeri bar: qalany «Alashtyń» alǵanyn jan sezbeýi qalaı? Jol boıy bir adam neǵyp sezdirmeıdi senderge?

Kárim. Men aıttym ǵoı sizge: «Alash» qalany alǵanyn janǵa sezdirmeı, jumysyn jasyryn júrgizipti dep. Qarańǵy túnde kirdik. Kóshede ásker, aıtqandary Kókeńniń óleńi. Bizdiń jigitterimiz burynǵy qalpymen úıdi-úıge bólinip tústi. Kókeńder óz úıine ketti. Men óz páterime túsip jaılanyp, endi shtabqa baram dep otyrǵanymda sasqalaqtap jigitim keldi: «Biz aldanyppyz, qala jaýdyń qolynda eken»,–dep. Dereý Kókeńniń páterine júgirdik: bizdiń aldymyzda ǵana áketken eken.

Baıan.Ońaıyn qara... Qojanasyr aıtqandaı...

Andreev(kúrsinip). Ras... Tym ońaı.

Kárim (báseń). Qaıteıik. Adam nanǵysyz jumys. Qaıdan shyrmalyp...

Qamar keledi. Bári soǵan qarasady. Qamar Kárimge qaraýmen bolady.

Baıan.Nege keldiń, Qamar! Keńsede kim qaldy!

Kárim (mysqyl kúlkimen). Keńsedegi jumysyn bitirgen soń kelgeni bolar qaryndastyń!

Kárimniń sózine tańyrqaǵandaı bop Qamar az-kem turyp qalady.

Qamar (Baıanǵa). «Kelisim bekitildi» dep Ýkomnan bireý telegram soqqandaı deı me! Shyn ósek pe osy!

Kárim. Ótirik-shynyn ózińiz bilmeseń...

Qamar (shimirkenip). Bilgendigim úshin keldim!

Jurt qaraı qalady.

Kárim. Aıtyp kór. Sezikti sekirerdiń kóbi bop júrmese.

Qamar (Kárimge qadalyp). Oraǵytpańyz aldymdy! Sergeldeńdi sezik kimniń basynda ekenin bilemiz.

Kárim. Ia, bilemiz.

Qamar (Andreevterge). Ýkom atynan sol telegramdy soqqan myna Kárim.

Jurt tiksinip Kárimge qaraı qalady.

Kárim. Áı... shyn aıtyp turmysyń óziń?

Qamar. Ótirik-shynyń ózińiz aıtyńyz, myna telegramyńyzdyń teksin poshtadan tapqyzyp aldym.

Jurt telegramma teksine jabysady. Az tynys.

Kárim. Túsinikti, qaryndas. Telegram teksiniń qaıda jatqanyna sheıin biledi ekensiz-aý. Op-ońaı taýyp alǵanyńyzdy aıtam.

Andreev. Kárim, kishkene sabyr etemisiń!

Kárim. Ótirik pále óltirip barady kúıdirip.

Andreev. Qamar joldas, ashyǵyraq aıtyp kórińizshi. Kárim sıaqty adamdy aıyptaý úshin dálelińizdiń tolyq bolýy kerek.

Qamar (az turyp). Kókeńmen birge Torǵaıǵa attanatyn joly– keshke jaqyn Kárim Ýkomda boldy. Men ústinen abaısyzda shyqtym: bir qaǵazǵa asyǵys mór basyp jatyr eken. Meni kórdi de qaǵazyn tyǵa qoıdy. Mine, sol qaǵaz osy dep bilem.

Jurtta ańyrǵan túr.

Andreev. Durys... Kárim osyny istedi dep sodan beri bireýge sezdirdiń be sirá?

Qamar (az turyp). Sezdirmedim. Sebebi bar edi. «Iesiz keńseniń, mórin nege basasyń» dep shataqtasqanymda Kárim ózime dúrse qoıa berdi: «Keńse ózimdiki, mór ózimdiki, seniń ne jumysyń bar?» –dep. Meniń shet júrgen kezim edi ol. Kerekti qaǵazdarynyń biri shyǵar dep em. Myna telegram habaryn esitken soń esime sap ete qaldy.

Kárim (mysqyldap). Úılestire bilýin.

Qamar. Qaljaqty qoıyńyz, qutyla almaısyz budan!

Kárim. Sizden kelgen pále bolsa, kóre qaldyq. (Qaltasyn qarmanyp.) Andreev joldas, Mirjaqyptyń bir haty qolǵa tústi dep pe em, mine sol hat. Boqsha aqtarysatyn boldyq qoı...

Andreevke qaǵaz beredi.

Andreev (qaǵazdy oqıdy): «Qurmetti Qamar qaryndas!

Áıel basyńyzben sizdiń sińirgen eńbegińiz «Alash» tarıhyna altynmen jazylatyn boldy. Jumysyńyzdy osy baǵytpen júrgize berińiz. Kerekti nusqaýdy ondaǵy N. myrza arqyly jiberip turarmyn.

Qolyńyzdy súıip: Mirjaqyp.»

K. A.– Mámbetpen ázilińiz tym jarasymdy degendi estip, ish qyzǵanady. Jumys babynda bolsa qarsylyǵym joq... M.»

Jurt ańyryp Qamarǵa qaraýmen bolady. Kórimde mysqyl kúlki.

Kárim. Bálkim, buǵan da bir dálel tabarsyz?

Qamar (qaltyranyp). Podlester! Podlester!

Kárim. Tartyńyz tilińizdi! Kimniń podles ekenin kórip turmyz. (Qamar qysylyp jylap jiberedi).

Andreev. Kárim! Sol kúni keshke Ýkomda bolmaǵandyǵyńdy sen nemen dádeldeısiń!

Kárim. Meni Ýkomda boldy dep turǵan Qamardyń óz basy ǵana. Qamardyń kim ekenin sezgen shyǵarsyz deımin. Al meniń basymdy Kókeń aqtap alady. Men Kókeńmen birge júrip, birge turdym. Kókeńniń qolǵa túskenin estip, endi qaıtyp shyqpaıdy dep tur ǵoı deımin qaryndas. Qatalasasyz, qaryndas, biz turǵanda Kókeń ólmeıdi.

Qamar. Sol eken ǵoı ustatyp kelgeniń.

Kárim. Kókendi ustatqan myna sizdiń telegrammańyz.

Qamar. Podles.

Kárim. Aý... Mynaý...

Kárim naganyna jabysqanda Baıan tiksinip qaraı qaraıdy.

Baıan. Abaıla, Kárim... Dalada jatqan adam joq.

Kárim. Búıregińniń nelikten buratynyn bilemin.

Baıan. Bilseń aıtyp kór.

Álibı. Qoıyńdar, jigitter. Kókeńdi kórmeı bul shataqty sheshe almaımyz, sirá.

Andreev. Men de solaı oılaımyn.

Baıan (ornynan turyp). Men sovershennıı basqa oıdamyn: bul telegram Qamardiki emes!

Kárim. Óteıt dersiń... Men soqqan bolam ǵoı telegramdy!

Baıan. Sen be, basqa ma – ashylady keıin. Sen tyzalaqtaýyńdy qoıshy. (Az tynys.)

Andreev. Áleke, otyrmaıyq, Baıan ekeýmizge ertetin jigitterińdi shyǵar. Biz qazir júremiz. Sender de uzamaı attanyńdar. (Álibıge ońashalap.) Kárimge saq bol! Men sodan shoshynam. Bizdiń ishimizde myqty predatel bary anyq boldy.

Álibı, Andreev, Kárimder ketedi. Sahnada Qamar men Baıan.

Qamar (az turyp). Baıan! Ne boldy bul? Bir podlestiń tiline erip meni shynymen qaralaısyzdar ma?

Baıan. Keıin qaıta tur sen. Kókeń men Mámbetti jaý qolynan bosandyratyn kún bolsa, bárin de anyqtarmyz.

Qamar. Mámbetter bosanbasa, men qaralanýmen qalam ba?

Baıan (az turyp, salqyn). Ondaǵysyn taǵy kórermiz...

Baıan ketedi. Qamar sahnada otyrýmen qalady. Az tynys. Sáýle kómeskilene túsedi. Sahna syrtynda áskerdiń attanǵan komandasy. Azdan keıin Kárim ortadaǵy shatyrǵa kirip, jatady. Tún. Kúzettegi jigitter. Qulataı kele jatady.

Qamar (jalt qarap). Qulataı! Aǵeke! Maǵan qol ushyńdy ber.

Qulataı. Ne isteýge?

Qamar. Meni Torǵaıǵa jetkiz, retin taba alsam, Mámbettermen sóılesip kóreıin.

Qulataı. Qorqynysh emes pe, qolǵa túsip qalyp júrmespiz be?

Qamar. Qolǵa tússek, ólermiz: Mámbet pen Kókeńnen aıaıtyn jan joq!

Qulataı (Qamardyń betine birsypyra qarap otyryp.) At ázirleıin be?

Qamap. Ázirle. Suraýshy bolsa keıin qaıtamyz de. (Qulataı ketedi. Qamar birsypyra otyryp, kópke.) Kúrestiń úlkenin kórmeı júr ekem. «Sheshingen sýdan taıynbastyń» kebi keldi: ıa Kárimdi qarabet qyp shyǵaram, ıa ózim ólem!

Qamar ketedi. Az tynys. Shatyrda jatqan Kárim basyn kóterip az otyrady.

Kárim. Bizdiń oılaǵanymyzsha bolmady: bular qataryn nyǵaıtypty. Bas saqtaý kerek. Qaralanbaýym kerek... (Az otyryp.) Amankeldi bosansa, aldymen maǵan salady sheńgeldi. Osyny sezdirýim kerek.

Oılanyp jatady. Az tynys. Sahna syrtynda bireý «Kóken» ánin salady. Dabyr daýys, quraldy eki jigit sahnaǵa Ásıany alyp keledi, Ásıa erkek kıiminde.

Ásıa. Qyzyq ekensizder ǵoı... Álekeń tanıdy deımin.

Jigit. Tanysa, tań atqan soń sóılesermiz. Tún ishinde Torǵaıdan kelgen adamnyń mańdaıynan sıpaı almaımyz. Baıla qolyn!

Ásıa. Betim-aý, ne bolǵan senderge. Shynymdy aıtaıyn: erkek emespin, áıelmin.

Eki jigit (tańyrqasyp). Qalaısha áıelsiń?

Ásıa (syrtqy kıimderin sheship). Endi nandyńdar ma?

Jigitter (birine biri). Shyn áıel ǵoı ózi...

Bular daýryǵyp turǵanda, Kárim shatyrdan basyn shyǵaryp Ásıany kóredi.

Kárim (kópke). Naǵyz soıqan endi bolǵan shyǵar.

Jigit (ekinshisine). Jaýap alsam deımin ózinen.

Ekinshi. Saǵan ál beretin áıel emes bul.

Jigit. Ábden... Sen qırata qoıarsyń...

Kárim (shatyrdan shyǵyp). Bu ne, jigitter?

Kárimdi kergende, Ásıa shoshynyp, shegine túsedi.

Ásıa. Sýqan-aý...

Kárim. Á... Ásıamisiń? Torǵaıdan keldiń ǵoı, á? Ne habar bar.

Ásıa. Habar bolǵanmen sizge aıtylmas.

Kárim. Bálkim aıtylyp qoıyp júrse.

Ásıa. Aıta almadyq.

Jigit(ekinshisine sybyrlap). Kárimdi iliktirmeı áketetin adam edik.

Ásıa (jigitterge). Álekeńdi taýyp berińder maǵan! Kárim (jigitterge). Ustaı turyńdar, men sóılesip keleıin Álekeńe. (Ásıaǵa.) Habaryńyzdy sosyn tyńdarmyz.

Kárim ketedi. Ásıa ańyryp turyp qalady. Eki jigit sybyrlasady.

Ásıa (kópke). Sýqan-aý, sonshama búlikti salyp, ne betimen keldi eken bul qarabet? (Oılanyp turady.)

I- jigit (sybyrlap). Kózi ádemi eken.

II- jigit. Shashy unap tur maǵan.

I- jigit. Ázildesip kóremiz be?

II- jigit. Sen bastap kór, men qostaıyn.

Ásıa (kópke). Álekeńe jolyqtyrmaı jazym qyp júrse qaıtem?

I - jigit. Qurbym... «Túsi ıgiden túńilme» degen eken. (Ásıa qadala qaraıdy. Jigit apalaqtap.) Mynaý Ógizbaı deıtin jigit. Ásıa. Bolsa qaıtemiz?

I - jigit. Esińizde bolsyn degenim edi.

Ásıa (az turyp). Jaqsy, este bolsyn. Aldymen meniń ótinishimdi oryndańdar: Álekeńe jolyqtyryńdar qazir.

 Álibı men Kárim kele jatady.

Álibı. Sóıle, shyraǵym.

Ásıa (az turyp). Kárimniń kózinshe aıtpasam dep em.

Kárim (mysqyl kúlkimen). Aıaq alysyn baıqadyńyz ba, Áleke...

Álibı. Aıta ber, shyraǵym. Kárim ózimizdiń jigit.

Ásıa (shimirkenip). Kárim sizdiki emes! Kárimniń Torǵaıda ne istegenin aıtýǵa kelgen adammyn.

Kárim. Aıtyp kór...

Ásıa. Qoı ári... Kókeńniń qanshama jigitin beıkúná qyrǵyzyp, ne betińmen kelip tursyń? Kókendi aldap ustaǵan kim, bilemisiń?

Kárim yshqynyp, belindegi nagandy ustaıdy.

Álibı (shimirkenip). Kárim, qolyńa ıe bol!

Kárim. Kórdiń be bulardyń: biri – bir, ekisi – eki beıkúná qaralap... Bilem kimniń jiberip otyrǵanyn.

Álibı (Kárimov qadalyp birsypyra turyp). «Shóp basy jel tursa ǵana qozǵalady» deıtin edi. «Sezikti sekirer» deıtin de mátel bar edi. Kárim! Sen osy kimsiń? «Alashordamen» sonaý kelisimdi bastaǵan da sen.

Kárim. Umytpańyz, kelisimdi maquldaǵan óziń bolatynsyń.

Álibı. Solaı ma? Senińshe Kókendi ustap bergen de men bolam ǵoı sirá. ( Shimirkenip.) Jigitter! Al quralyn Kárimniń! (Eki jigit shap berip Kárimniń quralyn alady. Álibı az turyp.) Saq bolyńdar! Qashyp júrmesin, munyń taǵdyryn Torǵaıǵa barǵan soń sheshem. (Ásıaǵa.) Júr, qaryndas, sóılesip kóreıik.

Ásıa jaırańdap Álibıge erip ketedi. Kárim únsiz turyp qalady.

Jigit(joldasyna). Baıqadyń ba aıaq alysyn.

Joldasy. Senen góri pysyqyraq-aý deımin... (Sahna syrtynda «Kókeń» áni.)

Jigit (kópke qarap az turyp). No... Qyz eken!..

Shymyldyq

TOǴYZYNSHY SÝRET

Sahna alań esebinde. Sahnanyń bir jaǵynda túrme, aldy reshetke, ekinshi jaǵynda – «Alash» shtabynyń úıi – esigi. Shymyldyq ashylǵanda Amankeldi túrmeniń aldyndaǵy reshetkede súıenip kópke qarap turady. Azdan keıin kúńirenip án salady.

... Aǵandym aımaǵyma Amangeldi,
Aldyna kósh basshy ǵyp elim erdi.
Aramza jurttan shyqqan bir qarabet
Qapyda jaý qolyna ustap berdi.
Mert boldym qapıada... syndy saǵym,
Álemdi titirkegen arýaǵym.
Kek alyp qan maıdanda keskilespeı,
Boldy ma jaý qolynda óler shaǵym!..
Qanat-quıryq: Álibı, Seıit qaıda?
Qol ushyn bermedi me osyndaıda?
Kókenniń júregine qan qatyryp
Shynymen tappadyń ba, jurtym, aıla?!.

Muqan sahna arqyly shtabqa bettep bara jatady.

Amankeldi Muqandy kórip, shoshynyp basyn kóteredi. Muqan shtabqa baryp kiredi.

Amankeldi (az turyp). Muqan! Muqan! Shirkin! Ne boldy bul? Shyqqyr kózim shynymen kórip tursyń ba? Shirkin... Qandasqandaı ne bop ed? Qanatymdaı bop ósken jigit emes pe edi, qas dushpanymnyń qoltyǵyna kirip, sol arqyly menen kek almaqshy ma? Bolmaǵan eken... Bolmaǵan eken... Átteń dúnıe!

Amankeldi yzalanyp reshetkege súıenedi. Sahna arqyly saýdagerler ótip jatady. Amankeldiniń janyna Mámbet keledi. Amankeldi jabyqqan túrmen «Internapıonal» aıtpaqshy bolady. Amankeldi jańylǵanda Mámbet aýzyna salyp jiberip turady. Azdan keıin soldattar Amankeldilerdi túrmege áketedi. Myrzaǵazy keledi, janynda Qaıdar. Shtabtan Mirjaqyp pen Muqan shyǵady.

Mirjaqyp (kúlimdep). Soǵys keńesisiń ǵoı, ne habar bar dep surasaıshy menen.

Myrzaǵazy. Aıtyp kórińiz.

Mirjaqyp jan-jaǵyna qaranady.

Muqan (Qaıdarǵa). Áı, sen qazaq... Seltımeı ári ketshi. (Qaıdar alystaıdy .)

Myrzaǵazy.Meniń kóshirim ol. Túgine túsinbeıdi, aıta ber.

Mirjaqyp. Kenjeqaradan telegramma aldym. Dýtovpen shart jasasyp, qural alypty, ásker alypty. Birer kúnde kelip jetpek.

Myrzaǵazy.Teris emes.

Mirjaqyp. Biraq Jankeldın qabaǵy tym jaǵymdy emes: oıda – orys, qyrda – qazaqtyń bárin sońyna ertip, jer qaıystyryp kele jatyr bilem.

Myrzaǵazy. Bizdiń Antonov qaıda? Nege qaıyrmaıdy betin?

Mirjaqyp (ony ońashalap). Nege qaıyrmaıdy deısiń. Aıanyp jatyr deısiń be... Eldiń alalyǵy sorlatyp otyr bizdi: bizdiń áskerimizdiń ne istep jatqanyn Jankeldınge jetkizip turatyn kórinedi. (Ekeýi sóılesip turady.)

Qaıdar (Muqanǵa). Myrza.. Janyńyzǵa jaqyndaýǵa bolama?

Muqan. Aýlaq! (Mirjaqyptarǵa qaraı túsip, Qaıdarǵa.) Baqqan attaryń babyna keldi me?

Qaıdar. Lyp etip, tizgindi ustaýyńdy bil. (Mirjaqyptar sóılesken kúıi ketedi.)

Muqan. Qansha adam bar?

Qaıdar. Adam jetkilikti. Jurttyń kebi tútinniń shyǵýyn andyp túr ma deımin. (Sahnaǵa Serke shyǵyp, túrmege qarap ańyryp turady. Qaıdar oǵan.) Áı, nege qadaldyń oǵan? Kirgiń kelip qyzyǵyp tursyń ba? (Serke úreılengen túrmen Qaıdarǵa keledi. Kózi Muqanda, Qaıdar kúlimsirep.) Bolys bolýǵa qalaısyń? Bolǵyń kelse, shynyńdy aıt, Mirjaqypqa sóılestirip, saılataıyn.

Serke (Muqanǵa qaraı kúrsinip). Ajalymnan buryn óltiresiń ǵoı meni.

Muqan ketedi.

Qaıdar (az turyp). Keldi me attaryń?

Serke.Qursyn, janym shyqty... «Bul ne qylǵan kóp at?» – dep bir soldat súlikshe qadalyp...

Qaıdar. Sosyn qaıttiń? Bylyqtyryp qoıǵan joqsyń ba?

Serke. Qazaq balasymyz ǵoı, «aýyzbastyryq» bereıin, úndeme, azyraq saýdam bolýshy edi, – dedim.

Qaıdar. Ia.

Serke(kúrsinip). Aqsha sanap bergeli ámıanymdy shyǵaryp em, ámıanym da ketti, aqsham da ketti.

Shtab úıinen Qamar men Aıbala shyǵady, Qamar Qaıdarlarǵa bettep, Aıbala esikte turyp úıdegi bireýmen sóılesedi.

Qamar (Qaıdarǵa jaqyndap). Qudalaryńdy qashan attandyrmaqsyzdar?

Qaıdar. Qudaı qossa, búgin attandyramyz dep turmyz.

Qamap. Kúıeý joldasyna adam taptyńyzdar ma?

Qaıdar. «Men baram da, men baram!»–dep bári talasyp jatyr.

Qamar(kúlimdep). Attanarda habar aıtarsyz, men de shyǵarysyp salaıyn kúıeýdi.

Qaıdar. Sizdi shaqyrmaı kúıeý attandyramyz ba...

Qamar Aıbalany tosady.

Serke (sybyrlap). Áı, ol qaıdaǵy kúıeý?

Qaıdar (túrmeni nusqap). Artyndaǵy úıdi kórdiń be, sonyń ishi tolǵan «quda» men «kúıeý...»

Aıbala Qamarǵa keledi.

Qamar (Aıbalany qoltyqtap). Aıta berińiz, jeńeshe, Kárim týraly edi ǵoı sózińiz.

Aıbala. Kárimniń nesin aıtasyń, shyraǵym, Amankeldini ustaýdaǵy onyń eńbegi.

Serke (kúrsinip). Kimge qosylǵanyn baıqadyń ba álginiń? Sen soǵan syr aıttyń-aý bir kezde.

Qaıdar.Solaı eken-aý... Má... Soryń qaınady, Serke, seniń aqtardan qashyp júrgenińdi álgi qatynǵa aıtady-aý ol.

Serke. Aıtýshy em ǵoı: meni ajalymnan buryn óltirersiń dep.

Qaıdar. Myna túrmege bir kirseń ǵoı, ómiri shyǵa almaısyń.

Serke (shoshynyp). Jaqsy sóz buıyrmaı ma saǵan.

Qaıdar (kúlimsirep az turyp). Bárinde kórgen jaqsy, Serke. Ázir tamaqqa ekiniń biri-aq ne bola keter. Biz eńbek sińirip júrmiz. (Kúrsinip.) Kókeńderdi qutqaryp alsaq, eńbektiń janǵany. Júr, attardy aman saqtaıyq, taǵy bireýi qoqańdap júrer.

Ekeýi ketedi. Sahna bos. Asyǵys Ábish kelip, shtabqa kiredi.

Qaıta shyǵyp, ańyryp turady.

Ábish (daýystap). Jaqa!

Sahnaǵa Mirjaqyp, Shońmuryn, Muqan úsheýi keledi.

Mirjaqyp. Ne bar?

Ábish (qaǵaz usynyp). Kárimnen hat.

Mirjaqyp hatty dereý ashyp oqıdy.

«Jaqa!

Manaǵy hatqa qosymsha aıtatynym: Qamar senderge barypty. Jolshybaı Andreevke soǵypty, jasyryn tapsyrys alǵan bolar. Ne istegenderińdi buljytpaı jetkizip jatyr Qamar. Qaıdar degen bireý Myrzaǵazynyń kóshiri dep estımin. «Amankeldilerdi qashyrýǵa kerek» dep elden kóp at aldyrypty. Kóz aldarynda bolyp jatqan jumysty kórmeı, ne istep otyrǵandaryńdy bilmeımin... Qamar men Qaıdardyń kózin joıýǵa tyǵyz shara qoldana kórińiz.

Azamat Alash uly».

Mirjaqyp (sazaryp az turyp). Shońmuryn, estip turmysyń?

Shońmuryn. Myna buryshyna: «trıbýnalǵa» degen sózdi qondyrýyńyzdy surar em.

Mirjaqyp (qaǵazdy Shońmurynǵa berip). Muqan! Qamar men Qaıdardy ustatyp, myna Shońmurynnyń qolyna tapsyr, tyǵyz jaýap alsyn...

Shońmuryn.Súıtińiz, Muqan myrza!

Muqan (daýystap). Taıbaı!

Mirjaqyp. Á... Netken bolady bul qazaq ıt?

Shońmuryn men Muqan shtabqa kiredi. Taıbaı keledi.

Muqan. Qamar degen áıeldi bilesiń be?

Taıbaı. Áý... Qamardy ma?

Muqan. Qaıdar degen kisini bilesiń be?

Taıbaı. Áý... Qaıdardy ma?

Muqan (az turyp). Ustap, aıdap kel ekeýin. (Taıbaı ańyryp turady. Muqan ashýly.) Atańnyń basyna turmysyń?

Taıbaı dereý ketedi. Muqan esik aldyńda ersili-qarsyly júredi. Az tynys.

Aıbala (alqynyp sahnaǵa kelip). Betim-aý, álgi saldaqynyń tyńshy bop kelgenin kórdiń be. Shashyn taldap jul, qaraǵym... (Taıbaı Qamar men Qaıdardy ákeledi. Aıbala tistenip.) Saldaqy!

Qamap. Mádenıetti adam sondaı sózdi aıta ma eken?

Aıbala burqyrap ketedi.

Muqan (Qamarǵa). Sizdi túrmege jóneltem. Qamar. Maqul.

Muqan (Qaıdarǵa). Sen shtabqa júresiń, jaýap beresiń. Qaıdar. Apyrmaı, solıtindi bylshyldatpaı-aq... Muqan. Sóıleýge bolmaıdy. (Sahna shetine úreılenip Serke keledi.) Kim kerek sizge?

Qaıdar. Ol meniń Serkem.

Muqan (Taıbaıǵa). Myna kisini túrmege aparyp jap.

Taıbaı Qamardy áketedi. Muqan Qaıdardy shtabqa áketedi. Sahnada Serke jalǵyz qalady.

Serke (kúrsinip). Qudaı eken jańa ońdady bilem. Endigi kezek maǵan keletin boldy. (Oılanyp.) Atamnyń basyna turmyn ba osy jerde? ( Kete berip toqtaıdy.) Qaıdardy qaıter eken? Bosaǵandaı bolsa, mazaqtap sorlatady ǵoı meni.

Serke turady. Taıbaı keledi janyna.

Taıbaı. Elden keldińiz be? Jolda bir adam kezdestirmedińiz be?

Serke. Qandaı adam?

Taıbaı. Áý, qandaı deısiń be? Ortasha boıly qaratory qyz. Jaqsy kóretin adamyna qaraǵanda–kózi kúlimsirep turady.

Serke. Kóre almadym.

Taıbaı (kúrsinip). Qańǵyp ólip qaldy ǵoı deımin de turam. Jaqańnyń qara júrektiginen qorqyp, qashyp ketti. Jaqańnyń minezin bilmeısiń ǵoı sen? Áý, ol ma? Ol – eregisken adamyn «apar da at» deıdi. Sol qyzdyń óshin menen alamyn dep mynaý soldat qyp qoıǵany, áıtpese, soldattyqta nem bar meniń.

Shtabtan Muqan shyǵady. Taıbaıdy túrmege qaraýylǵa qoıyp, burynǵy qaraýyldardy jiberedi. Serke sahnadan ketýge yńǵaılanady.

Muqan. Otaǵasy, beri kelińiz. (Serke shoshynyp, jaqyndaıdy.) Qaıdardyń joldasy bolasyz ba?

Serke (qybyjyqtap, kópke). Sorym qaınady, ustalatyn boldym.

Muqan. Jaqyn joldasy bolsańyz, sizge shyn aqylymdy aıtaıyn dep em.

Serke. Endeshe, týǵan joldasymyn.

Muqan. «Týǵan joldasy» bolsań, manaty elden ákelingen attyń mańyna jýyma, ustalyp qalasyń. Bar, júre ber. (Serke ketedi. Muqan az turyp, Taıbaıǵa.) Meniń ne istep júrgenimdi sezemisiń?

Taıbaı. Áý, men be? Tútin de sezbeımin.

Muqan. Maǵan senemisiń ózin?

Taıbaı. Áý, saǵan ba? Qudaıǵa senbesem de, saǵan senem.

Muqan. Ásıanyń qaıda ekenin bilemisiń?

Taıbaı. Áý, Ásıa ma? Qańǵyryp ólip qaldy-aý deımin sol.

Muqan. Ásıa tiri... (Taıbaı selt etedi.) Uzamaı kezdesesiń. Maǵan senseń, aıtqanymdy eki etpeıtin bol. Kórgenińdi, estigenińdi – menen basqa janǵa sezdirme.

Taıbaı. Maqul.

Shtabtan Shońmuryn Qaıdardy shyǵarady,

Shońmuryn. Muqan, mynany tyǵa sal túrmege.

Muqan. Qaıdardy aldyna salyp túrmege betteıdi, Qaıdar she? reshetkege kiredi.

Muqan. Qaıda barasyń?

Qaıdar. Túrmege kirmeımin be?

Muqan (jaqyndap, sybyrlap). Mynany bylaı oral da jónel! Jigitterińdi daıyn usta, habar ózimnen bolsyn.

Qaıdar. Áı, qaqpasyna kirip qaldym ǵoı, Kókeńe sálem bere shyǵaıyn.

Muqan. Bolmaıdy. (Qaıdar dereý ketedi. Muqan az turyp Taıbaıǵa.) Budan ne túsindiń?

Taıbaı.Túk túsinsem buıyrmasyn! (Muqan ketedi. Taıbaı az turyp.) Ótirik momaqan bolyp júremin-aý osy... Meniń bilmeıtinim jerdiń jeti qabat astynda bolar ǵoı. (Kúrsinip.) Meıli, úıinen qýǵan Jaqańnyń ózi, endi Taıbaı attamas bosaǵasyn. Ne kórsem Muqanmen bir kóreıin. Ásıaǵa jolyqtyram dedi-aý ol? Aınalaıyn Ásıam, qaı jerde júr eken. (Sáýle kómeskilenedi. Tún. Taıbaı ózine-ózi komanda berip biraz júredi. A syǵyp Asambaı kelip, shtabqa betteıdi.)

Taıbaı (kese turyp). Baryp turyńyz.

Asambaı. Mirjaqypty izdep kelgen kisimin.

Taıbaı. Maqama jabyq, jolatýǵa zakon joq.

Asambaı. Asyǵyspyn deımin.

Taıbaı. Zakon takoı... Erteń kel. Ketemisiń?

Shtab esigi ashylyp, Mirjaqyp shyǵady.

Mirjaqyp. O ne?

Asambaı. Mirjaqyp-aý, men.

Mirjaqyp. Kelińiz. Tynyshtyq pa?

Asambaı. Tynyshtyq emes: jer qaıysqan qolmen Álibı kele jatyr. Amankeldi ustalǵannan beri ashýlary tym qatań bilem. Eldiń «ıgi jaqsylary» osylaı qarap shubyrýly... (Qaltasynan qaǵaz shyǵaryp.) Osy bir qaǵaz Kárimnen bilem. Qolyma tıgen soń aldym da, shaptym. (Qaǵazdy dereý ashyp, oqıdy).

«Jaqa

Qurmandaryńdy shalyp, tezirek qonys aýdaryńdar.

Úlkenbek Kúsheıgenov».

Asambaı. Unamdy habar emes qoı sirá?

Mirjaqyp. Unamdy emes pe (turyp.) Álibıdiń áskeri qaı shamada kelip jetkendeı munda?

Asambaı. Bógelmeı júrip otyrsa, erteń túste shań bermes pe eken.

Alysta myltyq, pýlemet daýystary. Mirjaqyp pen Asambaı selk etedi.

Asambaı. Soıqan boldy. Solar!..

Sahna syrtynda: «Álibı», «Jankeldın» degen daýystar. Ersili-qarsyly júgiris. Myrzaǵazy, Shońmuryn, Antonov, Ábish, Muqandar keledi.

Bári. Kelip qaldy!.. Qaıtemiz, Jaqa?

Mirjaqyp. Bar áskerdi tógińder jolyna! Qatyn-balaǵa azyq-túlik dereý jóneltilsin.

Ersili-qarsyly júgiris. Sasý. Myrzaǵazy, Ábishter ketedi. Sahnada Mirjaqyp, Muqandar. Alysta myltyq, pýlemet daýsy.

Mirjaqyp (az turyp). Muqan! Alyp shyq Amankeldini!

Muqan Taıbaıǵa buıryq beredi. Shońmuryn kelesi, myltyǵy sataqtap bir artynan, bir aldynan shyǵady, qoınynda bir qushaq qaǵaz.

Mirjaqyp. Qaǵazyń ne?

Shońmuryn. Birsypyra termınder edi, Jaqa, kerek bola ma dep ala shyqqanym.

Taıbaı túrmeden Amankeldini alyp shyǵady. Amankeldiniń kózi Muqanda. Muqan tómen qaraýmen turady.

Mirjaqyp. Ańǵal batyr, Arqanyń keń dalasyna syımaı búlinip eń, endi tynyshtalarsyń. «Alash» betine kúıe jaǵamyn degenińmen jaqqyzbadyq.

Amankeldi. Áı, ne shatasyp tursyń: kúıelenbegen beti bar ma edi «Alashtyń?»

Mirjaqyp. Aıt ımanyńdy!

Alysta myltyq, pýlemet daýystary.

Amankeldi. Esitemisiń, myna daýysty? Kimniń aıtýy kerek ımandy?

Mirjaqyp. Muqan! Kózde dushpanǵa! (Amankeldi selt etip Muqanǵa qadalady. Muqan qozǵalmaıdy. Mirjaqyp shimirkenip.) Muqan! Ekinshi ret aıtam, kezde myltyqty! (Muqan únsiz turady.) Aqtyq ret aıtam: «Alashtyń» adal uly bolsań, kezde jaýǵa!

Muqan qozǵalmaıdy. Mirjaqyp qolyn naganǵa jóneltedi.

Amankeldi (kópke). Myńnyń ortasynan iriktelip shyqqan asyl almasym edi. Jaýǵa taba qylmady, Muqanyma rızamyn!

Mirjaqyp kenet nagan shyǵaryp, Amankeldini atady. Muqan jalt burylyp Mirjaqyp umtylam degende, ony da atady. Amankeldi men Muqan eki jerge qulaıdy. Az tynys.

Amankeldi (yńyrsyp). Muqanjan!

Muqan. Kóke!..

Ekeýi jaqyndaı túsedi. Alysta myltyq daýsy.

Mirjaqyp. Taıbaı! Alyp shyq Mámbetti.

Taıbaı. Áý... Mámbetti me?

Mirjaqyp. Alyp shyq deımin tez!

Taıbaı. Áý... Nege alyp shyǵamyn?

Mirjaqyp (Shońmurynǵa). Ne bolǵan bularǵa?

Mirjaqyptyń syrt jaǵynan myltyq usynyp Qaıdarlar shyǵady.

Shońmuryn. Jaqa...

Mirjaqyp artyna burylyp, shoshynyp shegine túsedi. Túrme jaǵynan taǵy myltyqtar. Shońmuryn ekeýi shegingen kúıi sahnadan shyǵady. Túrmeden Mámbet pen Qamar qol ustasyp júgire shyǵyp, Amankeldilerdi kórip, kenet ózgerip aqyryn basyna tónedi. Mýzykada qaıǵyly kúı. Mámbetterde únsiz jylaý. Taıbaı kelip, o da bulardyń qataryna turady. Sahna syrtynda ásker, komandy. Áskerdi bastap sahnaǵa Álibı, Andreev, Baıandar shyǵady. Amankeldiniń ústine tý ıiledi. Ásker ótip jatady.

Álibı. Azamattar! Alyp shyǵyńdar beri. (Kópke.) Úlken aǵa, kishi ini – arandy kórgen jaýdyń kim ekenin tanyp qal, aldaryńnan ótkizeıik. (Mirjaqyptardy bir-birlep sahnadan aıdap ótedi. Álibı daýystap.) Tanyp qal!.. Tanyp qal!.. Tanyp qal!..

Shymyldyq.

---