InfoHub Logo

Bul áńgime maǵan sondaı ystyq. Arada jıyrma bes jyldaı ýaqyt ótse de eshqaıda jarıalaı qoımappyn. Balalyq shaqtyń baqytty da bal kúnderi ótken Altaıdaǵy áıgili Qyzbeıit jaılaýy — ol týraly aıtyla salatyn ańyz áńgime arqaýy osy bir shaǵyn shyǵarmanyń dúnıege kelýine sebepshi bolyp edi...

Keıde jazýshylarǵa oqyrman “Shyǵarma qalaı týady?” dep saýal qoıyp jatady. Qyzbeıit jaılaýy ańyzy — osy bir áńgimeniń joralǵysy. Al biraq bul ańyzǵa bergisiz áńgime ýaqyt óte kele oı-qıalyma tereńnen uıa salyp, jan-dúnıemdi jańasha tolqyta túsip, “Altaı balladasy” (Altaıdyń alqyzyl modaǵaıy) romanynyń týýyna jol ashty.

Buǵan oqyrman túgili ózim de qaıran qalam!

Avtor.

Aıý murnyn jelge berip, jas kúlimsi ıisti sezinip tur. Mańaı qalyń qaraǵaı men shyrsha. İńir qarańǵylyǵy endi túsken shaq. Aýa dymqyl. Tóńirek tynyshtyqqa ıigen. Sál samal jelmen terbelgen bıik taý shóbi, shyrshalardyń teńselgen ushar basy men ushqattyń usaq japyraqtary qosylyp aqyryn ǵana sybdyrlaıdy.

Ábden kúshine kelip tolysqan erkek qońyr aıý eki aıaǵymen túregelip, taǵy da tereńnen tynys ala ıiskedi. Iistiń jaqyn mańda ekenin sezindi. Qalyń shópti japyryp, anda-sanda basyn kótere ıiskep qoıyp júrip keledi. Alańqaıǵa shyqty. Aldynda bıikteý bitken jalańash tóbe. Iis sap tyıylǵan. Aıý eki aıaǵymen adamsha tik tura qalyp, timiskileı taǵy ıiskedi. Olaı-bylaı tik júrip te kórdi, biraq aıýdyń qumaryn qozdyrǵan tushshynarlyq ıis sezilgen joq. Ol qaraǵaı, shyrshasyz etekti sıpar shóp basqan jalańash tóbe basyna kóterildi. Bir otar qoı syıarlyq tóbe basynda qaraǵaıdan qıyp salynǵan zırat qaraýyta qalǵan. Aıý seskenip qaldy. Bul qaıdan paıda bolǵan degendeı janaryn tigip tur. Kózine qaraı túsken shashyn samal jelpip ótti. Murnyna tanaýyn jarǵan kúlimsi taǵy keldi. Tumsyǵymen tushshyna ıiskedi. Kúlimsi ıispen birge munyń záresi usha qorqatyn eki aıaqtylardyń da ıisi kelgendeı. Sol-aq eken tula boıyn túsiniksiz bir qorqynysh bılep ótken. Sonda da ornynan qozǵala qoıǵan joq. Et júrekti emes pe, orman taǵysy joıdasyz tabanyn basaıyn dese – júregi shydamaı, jalt berip keteıin dese – kúlimsi ıisti kóńili qımaı tura berdi...

Azdan soń tórt qulaǵy qalqıǵan beıitke de, odan shyqqan ıiske de, tipti jalańash tóbeni qorshaǵan qalyń ormanǵa da boıy úırengendeı bolǵan.

Aıý aqyryn basyp beıitke jaqyn kelip, saqtana kóz saldy. Jas qaraǵaıdan qıyp salǵan beıit únsiz qaraýytady. Esh sybys bilinbeıdi. Tek jas balapan qaraǵaıdyń ashshy shaıyrymen qabattasqan kúlimsi ıis keledi. Orman taǵysy kúlimsi ıisti tabıǵı qaraǵaı ıisinen erkin ajyratady. Bóten-bógde ıis joq. Ol ornynan qozǵala beıittiń qubyla jaǵyndaǵy esigine kelip, artqy aıaǵymen tik tura eki qolyn kóterip, ishke saqtana kirdi. Aı áli týmaǵan. Altaılyqtardyń saltynsha salynǵan shatyrsyz mola ishi kórdeı qarańǵy. Biraq aıýdyń qarańǵylyqty erkin sezinetin kózi mola ishin sharlap ta úlgergen. Mola keń. Ol topyraǵy keýip úlgermegen jas qabirdi qorbańdap asha bastady. Kúshti qoldary lezde jumsaq topyraqty shashyp-shashyp tastap, máıittiń betine tóselgen jýan qyzyl qaraǵaı bórenelerdi qopara bastady. Aýyr bórenelerdi ol taıaq qurly kórmeı julyp-julyp alyp, qabyrǵaǵa súıeı saldy.

Kórdiń beti ashyldy. Ashqan bette ishtegi ólik ıisi syrtqa lap qoıǵan. Aıý kór ashylǵan soń tereń qazylǵan qabirge únsiz úńilip tur. Dál sol sátte tóńirekke jaryq túsken. Aıý jaryqqa súısinip basyn kóterip aldy. Aı bıik taý basyna jartylaı kóterilip, mańaıǵa sút sáýlesin tógýde. Tóbe basy sút sáýlege shomylyp, etek qaraǵaılardyń kóleńkesinen qaraýytqan qalpynda.

Orman taǵysy jýan murnymen pys-pys etip, aqyryn gúrildeı dybystady. Kóterile qoımaǵan aı sáýlesi bıik qabyrǵadan qıǵashtaı qarsy qabyrǵaǵa túsken. Ashylǵan kór qap-qarańǵy. Biraq aıýdyń ótkir kózi qabirdiń qubylasynda basyn kún batysqa bere aq kebinge oralǵan máıittiń shetin aqymnan kórip tur. Ol eńkeıip edi, súıekke qoly jetpedi. Aıý tórt taǵandap jata qalyp qolyn sozsa da jetkize almady. Tóbege qoıylǵandyqtan Altaıdaǵy el qabir ataýlyny kisi boıynan asyra tereń qazyp, qubyla jaǵynan adam erkin jatatyn aqym jasaıtyn.

Ol biraz áýrelendi de kórge túsip, máıitti kóterip kór shetine qoıdy. Aıý kórden eki qolymen sozyla tyrmysyp, artqy aıaqtarynyń tyrnaǵyn qabir qabyrǵasyna batyra ytqyp shyqty. Qatqan máıitti kóldeneń kóterip, aı sáýlesi qyryndaı túsken beıit qabyrǵasyna súıep, kebinin jyrta bastady. Kebinniń dal-dalyn shyǵaryp alyp tastaǵanda súıek jas qyz denesi bolyp shyǵa keldi.

Kebindi jyrtyp júrgende máıittiń qolań shashy tarqatyla tústi de, odan jalbyz aralasqan súıkimdi ıis aıýdyń murnyn jardy. Máıit áli buzylmapty, tek ólgen adamǵa tán ólik ıisi bar. Ol da taza orman aýasyna shyqqan soń, tez tarap ketken... Qyz denesi aı sáýlesine shomyla jumyrtqadan arshylǵandaı kirshiksiz aq. Osy kezde tabıǵatta ǵana kezdesetin bir kútpegen jaǵdaı boldy. Tarqatylǵan shashtyń hosh ıisi men qyzdyń kózin jumǵan sulý symbatyna aıýdyń erkektik namysy oıandy. Bul tipti adam senbeıtin jáı edi... Biraq bul da bir tabıǵattyń jumbaǵy. Taǵynyń ashqaraqtyǵyn sezim qushtarlyǵy jeńgen...

Tolǵan aı aspan tórine shyqty. Bar mań sút sáýlege bókken. Orman ústine sál kógildir tuman kóterilip, shóptiń betine shyq túsip, monshaqtaı móldirep jyltyldaıdy. Ashyq qarakók aspanda juldyzdar oryn aýystyryp, Jetiqaraqshy shómishteı ıilgen. Túngi salqyn samal jelpip ótedi.

Taǵy bolsa bar dúnıeni umytyp, sýyq máıitti qabyrǵaǵa súıeı qushaǵyna qysa jylytyp tur. Yńyranyp basyn máıittiń moınyna, qos anaryn jaba jartylaı qulaǵan qolań shashyna tyǵa gúrildep qoıady. Óli denemen sóıleskendeı ár túrli túsiniksiz dybystar da shyǵarady. Aıalaı qysyp aımalap, máıitti azaptaýda. Jansyz dene bárine kóngen...

Aı qaq tóbeden jylystap, bir shoq gúldeı Úrker týdy. Aı sáýlesi álsireı taramdana túskendikten tóńirek bozamyq tartty. Tań qarańǵysy da jaqyn. Bıik shyń-quzdy shatqal men taýlar da tynyshtyqqa qalǵyp ketken. Búkil álem kógildirlenip, salqyn samal da basylǵan. Tek, tyrs etpes tynyshtyq bılegen ólke.

Osy bir múlgigen munarly tynyshtyqta tún jamylǵan jalǵyz salt atty qaraǵaı arasynan shyǵa kelip, tóbe etegindegi alańqaıǵa atyn bos jibere saldy. Attyń aýyzdyǵy alynǵan bolsa kerek, qalyń sonyny aýzymen ora jaıyla bastady. Iesine atynyń syry belgili sekildi, aıaǵyna tusaý da salǵan joq.

Adam aıaǵyn sylbyr basyp tóbege kóterildi. Bul — jasy jıyrmanyń bel ortasyna jańa jetken ańshy Jylqyshy bolatyn. Jasynan taýda ósken temirdeı jigit. Ákesin sonaý jyldary aq pen qyzyldyń qantógisi kezinde kerjaq bandylary óltirgen. Ákesi de ańshy edi. Shekaradaǵy asýdy kórsetpegeni úshin, Qyzyl Kezeńdegi quz basynan qulatyp jibergen.

Ol kezde bul on segizge jańa tolǵan. Muny ańshylyqqa baýlyǵan da ákesi edi. Qaıran ákeniń tas-talqany shyqqan súıegin bul úsh kúnnen soń taýyp aldy. Basy denesinen bólinip qalypty. Ákesiniń basyn taba almady. Álde, kerjaq bandylary kesip alyp ketkenin bilmedi? Bassyz múrdeni úıge ákelgen. Ǵazız anasy bul qaıǵyǵa shydamaı tósek tartyp jatyp dúnıeden kóshti... Sol kúnnen bastap munyń taý taǵysyndaı ańshylyq ómiri — jalǵyzdyq ómiri bastalǵan.

Tuman keship, taý asty; arqar atyp, qasqyrǵa qýǵyn saldy.

Birde baı aýyl Myrzannyń boı jetip qalǵan qyzy Qyzjanmen shildehanada tanysty. Sol kúnnen bastap Ahat Myrzan aýylyna kesh túse kelip, tún-túnegi túrile altybaqan basynan qaıtatyn. Qyzjannyń azýy alty qarys úsh aǵasy buǵan aıaǵyn tartyp júrýin eskertse de, qyz ben jigit kezdesýin qoımady. Aqyry, Jylqyshy taıaqqa jyǵyldy, Qyzjan úıge qamaldy.

Taǵdyrdyń jazǵany ma, kóp keshikpeı bul mańdaǵy aýyldardy qara kúzendeı qaptaǵan sheshek jaılady. Sheshek bireýdiń jalǵyzyn aldy, bireýdiń..., ne ózińdi, ne kózińdi alam dep keldi. El dúrligip orta jaılaýǵa bet burdy. Qyzjan túıe qomynda Altaıdyń alqyzyl modaǵaı gúlindeı sheshek atqan shaǵynda dúnıeden kóshti. El-jurt indetten qashqandaı osy tóbege súıek jambasy jerge tıer-tımeste jetisin ótkizbesten tór jaılaýǵa údere kóshken.

Jylqyshy Qyzjan taǵdyryn tór jaılaýda estidi. Estı sala tún qatyp zıratqa tartty. Endi, mine, jalǵyz aıly beıittiń batys jaq betinen kóterilip, ún-túnsiz túnere qaraıdy ol. Qorǵasyndaı qaıǵy júreginiń basyna ashshy zapyrandaı jınalyp, el aıtatyn “taǵy júrekti” syzdatyp tur.

Zırattyń kúngeı qabyrǵasynda osy tóńirektegi orman taǵysy súıgeniniń súıegin qorlap turǵanyn ol áli sezetin emes. Qaıdan sezsin – bul ań emes, adam ǵoı... Adam.

Taý arasyna aı qorǵalap bataıyn dedi. Bolmashy ǵana nur tóbe men tóńirekke túsken. Jigit esikten zıratqa kirip kelgeninde qarsy aldynan ashylǵan kór qarsy aldy. Ol:

— A-a-a! — dep qalaı aıǵaı salǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Batar aıdyń az-maz sáýlesi esikten qoparylǵan kór men súıeýli bórenelerge dál túsip tur eken. Jigit ishteı “bismilla! bismilla!” dep kúbirleı berdi.

— Ó-ó-uh-uh.. .— dep gúrildegen daýys shyqty. Ol boıyn jınap aldy.

Dereý moınyndaǵy shıti myltyqty julyp aldy, biraq bilteli myltyqty atý kesh ekenin túsinip, laqtyryp jiberip, janyn qarmandy. Kisedegi qynynan buǵy-múıiz sapty kezdekti sýyryp alǵanda aıý da esikten kórindi.

Jigit bárin de túsindi. Jańa ǵana boıyn bılegen úreı doldanǵan ashý men yzaǵa aınaldy. Aıý adamdy kórgende seskengendeı turyp qalyp, kenet gúrildeı tik turǵan qalpy attaı bergen. Adam da kórden shyǵa kelgendeı tura umtyldy. Ahat ashýmen aıýdyń qushaǵyna kire berip, ańshyǵa tán jyldamdyqpen tós súıektiń tómen jaǵynan kezdekti boılata suǵyp aldy. Biraq aıý da qur qalmaǵan. Ańshynyń jalpaq jaýyrynyna bir qoldyń tyrnaǵyn batyryp úlgerip, ekinshi qoly jigittiń shıdem kúpisiniń shetin ustap qaldy. Jigit sol jaq jaýyrynyna aıý tyrnaǵynyń kirgenin jany aýyra sezinse de, jantalasa qımyldap boılata kirgen oń qolyndaǵy kezdekti qarynǵa qaraı tartty. Qylpyldaǵan kezdik orman taǵysynyń qarnyn shabyna deıin aqtaryp tústi. Biraq aıý da janyna batqannan ba, munyń sol jaq jaýyryn qalaqshasyn bytyrlata alyp kúshimen syǵyp jiberip, jigittiń jan daýysyn shyǵara synǵan jaýyrynynan ustaǵan qalpy aldyǵa laqtyryp jiberdi. Ahat qańbaqtaı kóterile berip, kórdiń ishine qulap tústi. Aıý ókirgen qalpy shalqaıa mola esiginen syrtqa qaraı kesken terekteı gúrs etti. Kórge túsken adam esinen aýyp qalǵan.

Aı taý arasyna batyp ketti. Mańaı tań qarańǵylyǵyn jamylyp, tańǵy samal soqty. Tań samaly taýsylar shaq.

* * *

Men Jylqyshy shalmen Qyzjan múrdesi oryn tepken Qyzbeıit jaılaýynda kezdestim. Jaýyryny kúdis ańshy shal Qyzjan taǵdyryn zırat basynda aıtyp berdi.

Áńgime sońynda appaq qýdaı aqsaqal: “E, balam-aı, Altaı taýlarynda mundaı oqıǵalar kóp-aq. Ýaqyt óte kele ańyz ben shejirege aınalyp júre beredi”, — dedi aýyr kúrsinip.

1984 jyl, maýsym.

---