InfoHub Logo

Men keshe "halyq jaýynyń" balasy edim,
Betegeden bıik, jýsannan alasa edim,
Ókpelese bizdeıler ókpelesin,
Stalınge ne ókpeń bar, aǵa, seniń...

Esenǵalı Raýshanov

Ákem bul týraly ómir boıy sheshilip áńgimelegen emes. Tek qana: "Biz úsh týmalas edik, ózimnen úlken Kópjas, Jaras degen aǵalarym bar edi", — deıtin. Úsh uldyń kenjesi bizdiń ákemiz — Myńjas eken. Aǵalary jóninde suraı qalsaq: "Baıaǵy asharshylyq kezinde ustalyp ketti" — dep jaýap beretin. Mán-jaıdy keıin anamnan estidim.

1928 jyldary Qazaqstanda Goloshekın "Kishi Oktábr" atty asyra silteýin bastaǵan kezde úrikken el túrikmen, qaraqalpaq jerine qaraı dúrkireı kóshe jóneledi. Ákeden jastaı qalyp, eńbekke erte aralasqan, baı aǵaıyndarynyń malyn baǵyp, az ǵana dáýlet jıǵan úsh jigit te týǵan Mańǵystaýyn tastap, ketýge májbúr bolady. Ákemniń týǵan jeri Fort-SHevchenko, al anam: "bala kezimizde Jem, Saǵyz boılarynda kóship júretin edik", — deıdi. Mal ósirýmen ǵana aınalysqan kóshpeli halyqty ata mekeninde tek mal ǵana ustap tura alǵan. Maldan jurdaı bolyp tonalǵan aýyl jurty endi kún kóris jaǵdaıyn oılap Kaspıı teńizin jaǵalap, Shaǵadamǵa (qazirgi Krasnovodsk qalasy) qaraı bosqan, keıbir aýyldar temir joldy boılap, Tashkentke deıin asyp ketken. "Qazirgi Qazaqstan shekarasynan shyǵyp, shubyryndyǵa ushyraǵan sharýalar sany 1 mıllıon 31 myńnan asqan. Olardyń shamamen 165 myńy respýblıka sheńberinen ǵana emes, Odaq shekarasynan birjola shyǵyp, kórshi Qytaı, Monǵolıa, Aýǵanstan, Iran, tipti sonaý Túrkıa jerine jetip, keıin óz Otanyna qaıta almaı qalǵan. Al kórshiles respýblıkalar men Reseı Federasıasyna qonys aýdaryp, sol jerlerde ornyǵyp qalǵandar sany 450 myńdaı", dep jazdy bul týraly "Qazaq ádebıeti" gazetinde demograf, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty Maqash Tátimov. Krasnovodsk mańynda Iranda, Aýǵanstanda turatyn aǵaıyndarynan hat-habar alyp turatyndar az emes. Bizdiń kórshimiz Álpıa shesheıdiń radıoqabyldaǵysh arqyly Irannan aptasyna bir ret beriletin qazaqsha habardy saryla kútip, dombyramen qosyla shyrqalatyn zarly ánderdi tyńdap, jylap otyrǵanyn talaı kórgenbiz.

Otyzynshy jyldary ákelerimiz elimizdegi iri hımıalyq tuzdardyń ken orny — Qarabuǵazda eńbek etip, onyń baılyǵyn el yrzyǵyna aınaldyrýshylardyń alǵy sapynda bolǵan. Ol kezde jumys óte aýyr, barlyq is qol kúshimen atqarylady. El ishin ashtyq jaılaǵan, azyq-túlik tapshy, jumysshylar las, sýyq baraqtarda turǵan. Bul ásirese, buryn mal sońynda júrip qalǵan kóshpendilerge qıyn tıgeni belgili. Onyń ústine sholaq belsendiler shyǵyp, jurtty tyqsyryp maza bermegen.

— Ásirese, elden erekshelenýge tyrysyp, butyna galıfe shalbar, aıaǵyna bylǵary etik kıip kóringenge yzǵar shasha qarap júretin shıkil sary jigitti kóretin edim, bar bále sodan kelipti, — deıdi anam. Jumysshylarǵa digirlep qoımaǵan soń, ákeıdiń úlken aǵasy Kópjas: "kópten uly emes, osynyń qol-aıaǵyn baılap tastaıtyn eken" — depti. Bul sózdi álgige bireýler jetkizse kerek, sol kúni tún ortasy aýǵanda úı ishindegiler tars-turs qaǵylǵan esik dúrsilinen oıanady. Aldymen úıge enteleı engen deneli qazaq:

— Turlybekuly Kópjas osynda ma, aıda bizben júresiń, — deıdi. "Alǵashynda istiń mán-jaıyn uǵyna almaı seltıip turyp qalyppyz. Tek enem ǵana daýys salyp, jylap qoıa berdi. Men syrtqa shyǵa kelsem, esiktiń syrtynda jáne aýlada túsi sýyq eki adam tur, úıge qaıta kirdim. Erteńine bireýler kelip, úıdi tintti, biraq aǵaly-iniliniń úsheýi de saýatsyz bolatyn ne taba qoısyn", deıdi anam.

Kóp uzamaı bir aýyz sózi úshin "halyq jaýy" atanyp ustalǵan Kópjastyń inisi Jaras ta tutqynǵa alynady. Ájemiz Toıǵan eki ulynyń sońynan izdeý salyp, talaı keńseni tozdyrǵan. Biraq nátıje shamaly. Bir kúni ol álgi shıkil sary belsendige tap kelip, uldarynyń jaıyn surapty. "Kishisin bilmeımin, úlken ulyń endi qaıtyp oralmasa kerek, úkimetke qarsy sóz aıtqan adam ońatyn ba edi" degen jaýap alǵan. "Úlken qaınaǵa sol ketkennen habarsyz ketti. Araǵa on jyldaı salyp, kishisi oraldy. Sibirdiń bir túkpirindegi lagerde ıt qorlyqpen kún keshipti. Elge ábden tıtyqtap jetti. Sodan qaıtyp ońalǵan joq, óz qolymyzda qaıtys boldy", — dep áńgimeleıdi anam.

Mańǵystaýdyń kóptegen qazaqtary Krasnovodsk-Tashkent temir joly boıyndaǵy stansıalar men razezderdi mekendedi. Kúni búginge deıin turyp qalǵandary bar. Ásirese, olar Krasnovodsk, Nebıttaý sıaqty iri óndiris oshaqtarynyń mańyna mol shoǵyrlanǵan. Bulardyń qazaq mektepteri bar. Solardyń biri — Mańǵystaýdan bizdiń áke-sheshelerimizge uqsap aýyp baryp, sol jerden maıdanǵa attanǵan Keńester Odaǵynyń Batyry Mádı Begenovtyń atynda. Qazaq tilinde "Jumysshy" gazeti, "Atyraý" atty telejýrnal bar.

Ákemiz ómiriniń aqyryna deıin, qyryq jyldan astam ýaqyt boıy temir jolda eńbek etti. Bes qyz, tórt ul tárbıelep ósirdi. Óle-ólgenshe onyń aýzynan bul áńgimeni estigen emespiz. Bul da otyzynshy jyldardaǵy jeke basqa tabynýshylyqtyń, eshnárseni ashyq aıtýǵa úırenbeýdiń, qorqasoqtyqtyń zardaby bolsa kerek.

— Ol tek qana týyp-ósken jerin saǵynyp:"Qaıran, Mańǵystaýym," — dep otyratyn. Tarıhymyzdyń aqtańdaq kezeńi atanǵan sol kezderde bizdiń ákeıler sıaqty myńdaǵan qarapaıym sharýalar jazyqsyz japa shegipti. Ótkenimizdiń kóleńkeli tustaryn da búrkemelemeı ashyq aıtatyn shaq týdy. Óıtkeni, ótkensiz búgin joq.

18. 01. 1989 j.

---