InfoHub Logo

Sol kúni Qoshoba aýylynan shyǵyp, júz seksen shaqyrymdaı jerdegi Qarabuǵaz qalasyna jol tartqan jıyrma jigittiń ishinde Sultan da bar edi. Bul onyń aýdandyq áskerı komısarıatqa ekinshi sapary. Jetektegi eki túıege jigitter kezek-kezek minip, aıaq sýytady. Basqalardan jasy kishi bolsa da, ózin eresek sanaǵan Sultan syr bermeıdi. Jazdyń kúni qandaı uzaq bolsa, jol da sondaı, jetkizbeıdi. Tas tóbeden shaqyraıǵan kún tapjylar emes. Aıaldaǵan kezde qutydaǵy jylymshy sýmen erin shylaıdy da, júrip ketedi. Kókshil saǵymy kólkigen súreńsiz shel dalany taspadaı tilgen aqshańdaq jolmen kári Atyraý jaǵasyńdaǵy qalaǵa taıaǵan saıyn Sultandy bir ǵana oı mazalaýda: "Taǵy da keıin qaıtarmasa eken". Ony keıin qaıtarmady. Buǵan Sultannyń týǵan jylyna bir jyldy qosyp aıtýy sebep bolsa kerek. Kókeıge túıgen oıynyń sátti sheshilgenine qýanǵan Sultan on jeti jasynda maıdanǵa attandy.

* * *

Óziniń jaýyngerlik jolyn avtomatshylar rotasynda bastaǵan kishi serjant Sultan Balhaev búkil Ýkraınany, Belorýssıany, Lıtvany, Shyǵys Prýssıany jaıaý júrip ótti. Ol Kýrsk ıinindegi shaıqastarǵa da qatysty. Birde onyń bólimshesine sol aýdandaǵy jaý kúshiniń ornalasýy jóninde málimet túsirý tapsyryldy.

Sultannyń toby jaý tylynda alty saǵattan asa bolyp, ormannyń aldyn ala josparlanǵan tustaryn sholyp, kartaǵa belgiler soqty. Qaraýyndaǵy jigitterimen asa saqtyq pen tabandylyqty qajet etetin tapsyrmany yń-shyńsyz oryndaǵan Sultannyń kókiregin qýanysh kernedi. Jaýyngerlerine rızashylyqpen qarap qoıady. Qyrǵyz Omarovtyń jasy 38-de bolsa, orys Sema on jetige jaqynda tolǵan-dy. Ulty da, jasy da, minez-qulqy da túrli-túrli osynaý jandar birge týǵan baýyrlaryndaı ystyq. Jalǵyz aıaq soqpaqqa túsken olar tezirek asyp ketý úshin shıraq basyp júrip kele jatty.

— Komandır, frısterdiń álgi dzotyn baıqadyńyz ǵoı? Óte myqty, bizdiń adamdardyń talaıyn jer qushtyrady-aý. Kózin qurtyp ketsek qaıtedi? — dep sybyrlady Sema. Júzinen balańdyqtyń taby ketpegen onyń otty janarynan qaıtpas qajyr ańǵarǵandaı boldy.

— Tapsyrmada belgilenbegen, — dedi bul usynysty oı tarazysyna salyp turyp.

— Aldyńǵy shepte tur ǵoı, granata jaýdyryp, buzaıyq ta, tartyp keteıik.

Osyndaı toqtamǵa kelgen top ymyrt qarańǵylyǵyn jamylyp, jaý shebinde sál kidirgen edi. Birazdan keıin jaý dzoty qyzyl jalyn qushty. Shań-shuń daýystar estilip, aspanǵa raketalar atyldy. Ár tustan iz tastaǵan avtomatshylar bul kezde uzap ta ketken edi.

Kóp uzamaı avtomatshylar toby ákelgen málimetterdiń qundylyǵy anyqtalyp, top músheleri nagradaǵa usynyldy.

* * *

Harkov qalasyn azat etken keńes áskerleri gıtlershilderdi Dneprge tyqsyrdy. Sultan qyzmet etetin 92-gvardıalyq Harkov polki 1943 jylǵy qyrkúıekte Dneprden ótti. Sultan soǵys kezinde kóptegen qalalar men selolardy kórdi. Alaıda, sol bir Borodavka derevnásy kúni búgingideı kóz aldynda. Osy derevnáda óshi qalǵandaı jaý ústi-ústine shabýyldady. Avtomatshylar rotasy zor shyǵynǵa qaramastan taban tiregen okoptaryn kúni boıy qorǵady. Túnge qaraı ǵana shabýyl tynyp, kúndizgi oq gúrsili tolas tapqandaı boldy. Qolqany qapkan oq-dári ısi seıilip, kúzdiń qońyr samaly esti.

Tań eleń-alańda janyna eki avtomatshyny ertken Sultan barlaýǵa shyqty. Fashıser tehnıkasyn osy tusqa shoǵyrlandyryp jatty. Ormannyń qalyńdaý tusyna jasyrynǵan jaý "tıgrleri" men "panteralarynyń" tumsyǵy soraıady. Barlaýshylar jaýdyń shaıqaska myqtap daıyndalyp jatqanyn kórdi.

Bul jóninde bizdiń komandovanıege málimdeme berilip, shuǵyl sharalar alyndy. Tań ata jer solqyldaǵandaı bolyp, fashıserdiń tegeýrindi tankteri shabýylǵa shyqty.

Jaýdyń on tórt tankisi qatarlasa jyljyp, okopqa taıady. Olardyń sońyn ala jaıaý áskerleri ilesti. Aldyńǵy beleske jaqyndaǵan tanktiń úsheýi órt qushty. Qalǵandary jıilete oq shyǵaryp, alǵa entelep keledi. Búksheńdeı júgirgen jaý soldattaryn qaraýylǵa alǵan Sultan avtomatshylary oq septi. Kenet bastan tıgen aýyr soqqy eseńgiretip jiberdi. Mıyna ıne suǵylǵandaı áser aldy. Esin jıǵanda kóz aldyndaǵylar shyrq kóbelek aınalyp bara jatty. Boıyn zorǵa bılep, okop túbindegi bir býma granatany qolyna qysyp ustap, jaý jaqqa kóz tikti. Bet-aýzyn qan japqan ony rota komandıri Iakımenko qoltyǵynan demedi.

— Buıyramyn, jedel medsanbatqa barasyń! — dedi ol.

Alǵash medısınalyq kómek kórsetken aqjarqyn sanıtar jigit jaq súıeginiń jaralanǵanyn, tiliniń de zaqymdanǵan bolýynyń múmkin ekenin aıtyp, qolyna bloknot pen qaryndash ustatty. Jaq ashýǵa tyıym saldy. Medsanbatta urystyń barysyn bilýge qushtar jaralylar Sultandy ortaǵa aldy. Ásirese , eki jaýynger munyń janyna kelip, suraq qoıýmen boldy:

— Borodavka túbinen be? — Sultan basyn ızedi. — Bizdikiler jaýdy toqtata ala ma? — Sultan basyn ızep, bas barmaǵyn kórsetti. Ashýlanǵan biri: "Saıtan alǵyr, qoryqqany sonsha, tipti tilden aıyrylypty," — dedi. Mine sonda sanıtardyń bloknoty men qaryndashy kádege asty.

1710-arnaýly evakýasıalyq gospıtáldyń hırýrgi Mýhın men emdeýshi dáriger Ikonnıkovke Sultannyń synǵan jaǵyn emdeý ońaıǵa túspedi. Onyń alty aıdan keıin ǵana qatarǵa qosylýyna múmkindik týdy. Júzindegi tyrtyq pen tildiń biliner bilinbes aqaýy sol aýyr jaraqattan qalǵan belgi.

* * *

1944 jylǵy maýsymda 97-atqyshtar dıvızıasy Vıtebsk qalasyn azat etý jolynda keskilesken shaıqastar júrgizdi. Gvardıa aǵa serjanty shenindegi Sultan osy dıvızıanyń 136-atqyshtar polkindegi avtomatshylar rotasy vzvod komandıriniń kómekshisi bolatyn. Atys kezinde komandıri oqqa ushty da, Sultanǵa shabýyl aldynda vzvodty basqarýǵa buıryq berildi.

"Otan úshin alǵa!" degen daýys estilgende jaýyngerler jańbyrsha jaýǵan oq astynda jaý transheıalaryna qaraı umtyldy. Aldyńǵylar qatarynda okoptan kóterilgen Sultan birneshe metr júgirdi de, jolaı kezikken transheıaǵa buryldy. Karsy aldynan atylǵan avtomat oǵy jerdiń shańyn burqyratyp jiberdi. Okopqa buqqan Sultan keıin shegine túsip, ózin nysanaǵa alǵan jaý avtomatshysynyń ornalasqan jerin kórgisi keldi. Shegine bergende ekinshi tustan atylǵan oq jolyn bógedi. Bul buryn baıqamaǵan jaý dzotynan «sóılegen» pýlemet edi. Eki ottyń ortasynda qalǵan Sultan bas kótere almady. Ajal sepken jaý avtomatshysy óz nysanasyn iliktirmeı qoıatyn emes. Sál bógelse, ańdysý jaýdyń jeńisimen sheshilmek. Sultan sońǵy granatasyn oq shyqqan tusqa dáldep laqtyrdy da, avtomat úni óshken mezet yshqyna alǵa umtyldy. Keshikken jaý pýlemeti onyń ornyn "sıpap" qaldy. Granatadan ólgen nemis avtomatshysy transheıaǵa asyla qulapty. Onyń dál janynan bir jáshik nemis granatasyn tapty. "Endi soǵysýǵa bolady", dep oılady da, jaý dzotynyń ambrazýrasyna bir-birlep jeti granata laqtyrdy. Pýlemet úni óshkende ýralap, jaýyngerlerdi shabýylǵa kóterdi. Dzottan toǵyz nemis soldaty qolyn kóterip shyqty. Olardyń sońyn ala esestik ober-leıtenant kórindi. Esik aldyna bógelgen ol pıstoletin Sultanǵa kezene berdi. Onyń qımylyn baǵyp úlgergen Sultan buryn atty...

Osy shaıqasta kórsetken erligi úshin Sultan ekinshi dárejeli Dańq ordenimen marapattaldy.

* * *

Uly Jeńis kúni kelip, fashızm óz uıasynda talqandalǵannan keıin Sultekeń týǵan jerge oraldy. Qoshobaǵa sondaı-aq ózimen birge maıdanǵa attanǵan Qydyrsha Táńirbergenov, Bereket Tasqaraev, Qalaýshan Qarabalın sıaqty aýyldastary da qaıtyp oraldy. Kópshiligi maıdannan qaıtpady...

Beıbit ómirde Sultan meteorolog mamandyǵyn qalady. Ol aýa raıyn baqylaý stansıasynyń ınjener-bastyǵy bolyp qyryq jyldaı eńbek etti. Óz isiniń úzdigi atandy. Kóptegen shákirtter tárbıelep shyǵardy. Qazir Aqtaý qalasynda turady, ózi de, zaıyby da qurmetti demalysta. Olar on bala tárbıelep ósirdi. Úlken uly Naýan Jańaózen qalasynda turady, avtokolonna bastyǵy. Bir-bir shańyraq ıesi bolǵan Qosaı men Abaı Aqtaý qalasynyń turǵyndary. Raısa, Qarlyǵash, Gýlımat esimdi qyzdary da turmys qurǵan, balaly-shaǵaly. Gúlzırasy osynda akýsherka. Iýnısi de qyzmet isteıdi. Janarys, Bekarys — mektep oqýshylary.

Jylda kóktem týyp, Jeńis kúni taıaǵanda 28-gvardıalyq Harkovtyq eki márte Qyzyl týly atqyshtar dıvızıasynyń jáne 97-shi Vıtebskilik Kýtýzov jóne Sývorov ordendi atqyshtar dıvızıasynyń ardageri Sultan Jaqyshuly Balhaevtyń atyna Moskvadan, Lenıngradtan, Kýıbyshev pen Bakýden, Tallınnen, ulan-ǵaıyr Otanymyzdyń túkpir-túkpirinen hattar aǵylady. Mine, myna bir hat Ashhabad qalasynda turatyn polktasy Iýrıı Nıkolaevıch Bashkýrınnen: "Qadirli Sultan, sizge Odessanyń jaýyngerlik dańq mýzeıinde saqtaýly turǵan 28-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy ardagerleri sýretiniń kóshirmesin joldap otyrmyn. Myqty densaýlyq, belsendi is-qımyl, tabys tileımin. Jastarǵa baıyrǵy gvardıanyń tot baspaıtyndyǵyn kórsetińiz."

Osyndaı hattardy ol 92-gvardıalyq atqyshtar polkynyń partorgy qazir Túrikmen KSR DOSAAF Ortalyq komıtetiniń tóraǵasy, general-maıor Aman Rozaevtan, avtomatshylar rotasynyń komandıri, qazir otstavkadaǵy podpolkovnık I.Ia.Vasılenko, 136-atqyshtar polkynyń shtab bastyǵy, otstavkadaǵy polkovnık A.F .Hohlov sıaqty burynǵy qandy kóılek qarýlastarynan da aldy.

Oǵan otyz bes polktasy, olardyń balalary men týystary hat jazady. Sondaı-aq Keńes Armıasynyń bes ardagerler komıtetimen hat alysady. Sultan jaýap jazýdan jalyqqan emes. Ardagerler mýzeılerindegi kezdesýlerge birneshe ret qatysty. Ol qarýlas dostaryn izdep, ózi quramynda soǵysqan dıvızıalar men maıdandar ardagerler komıtetterine habarlap, Ýkraına, Belorýssıa, Lıtvanyń ortalyq gazetterine maqalalar jazdy. Sol úshin de alǵystarǵa bólendi. Qaraqalpaqstannyń "Sovettik Qaraqalpaqstan" gazetinde Sultekeńniń "Men seni izdep júrmin" atty maqalasy jaryq kórdi de, ol kóp uzamaı qyryq jylǵa jýyq kórmegen maıdandas dosy Qydyrbaı Sabyrovpen qaýyshty.

Elgezek te jany jas ardager jastarǵa ınternasıonaldyq jáne patrıottyq tárbıe berý isine de belsene aralasýda.

22.05.1987j.

---