InfoHub Logo

Qaıran til, qaıran sóz — nadanǵa qadirsiz...

Abaı.

Til taǵdyry — el taǵdyry. Tilimizdi saqtaý arqyly jerimizdi, eldigimizdi saqtadyq, myń ólip, myń tirildik. Til — halyqtyń ajary, bazary, baǵy, tól mádenıettiń júregi. Muny kim-kimde bilýi tıis. Al meniń táptishtep jazýymnyń sebebi bar. Jýyrda "Altyn orda" gazetinde (13.10.2000 j.) Jumabaı Qulıev: "Bolashaq" baǵdarlamasymen shetelge oqýǵa jiberilgenderdiń bir toby AQSH-ta premer Q.Toqaevpen kezdesip: "Eger Qazaqstanda qazaq tili ústemdik alatyn bolsa, biz Reseıden nemese basqa memleketterden saıası baspana suraımyz", — depti. Bizdi kógertedi dep júrgenderdiń oıy álgi. Bara-bara qazaq tiliniń hali ne bolar eken?" dep jazady. Oǵan jaýap bergen Iran mádenı ortalyǵynyń jetekshisi Islam Jemeneı: — Osyǵan qarap otyryp, biz qoınymyzda jylan ósirip jatqandaı áser qalyptasady. Ótken-ketkendi saraptaǵanda eshbir zaıyrly eldiń jas ulandary mynadaı kórgensizdikke barǵan emes, — deıdi.

Islamnyń sózine qosylmasqa lajymyz joq. Álgi jastar zań qabyldanar kezde qazaq tiliniń bolashaǵyna senimsizdikpen qarap, onyń memlekettik mártebe alýyna qarsy shyqqan qazaqtar sıaqty. Qandaıma uqsas deseńizshi?!

Joǵarydaǵylar sıaqty ana tilinen bezgen máńgúrtter aıaq astynan paıda bola qalmaıdy, ártúrli jaǵdaı óz tilin bilmeýge májbúr etedi. Onyń biri ata-anasynyń óz tilin bilmeýinen nemese tabıǵı tildik ortanyń bolmaýy saldarynan balanyń týmysynan ana tilin bilmeýi, ekinshisi bala kezden bilgeninen eseıe kele jırenýi (tildiń bedeliniń quldyrap ketýi, halyq arasynda bolashaǵy joq til retinde paıymdalýy), úshinshisi — til saıasatynyń sóz júzinde ana tilin damytýdy ýaǵyzdap, is júzinde ony bilýge qajetti jaǵdaı týǵyzbaýdyń júıeli sıpat alýy, sonyń negizinde adamnyń óziniń balań kezden-aq ana tilin mensinbeýi, kele-kele ılanǵan nıgılıs bolyp qalyptasýy.

Halyq pen onyń tili birtutas. Tól tilinen aıyrylǵan halyq tul. Sondyqtan ana tilinen ózdiginen aıyrylatyn halyq bolmaıdy. Ár túrli jaǵdaılarmen tól tilinen aıyrylyp, ózge tilge telingen, biraq atyn saqtap qalǵan, tipti atyn da, ózin de joǵaltyp, tarıhta qalmaǵan til de, halyq ta az emes. Bul — úlken orny tolmas tragedıa. Mysaly, latysh tiliniń taǵdyry tálkekke túskende belgili nemis fılosofy Kant: Latysh óz tilin joımaýy kerek. Tilin joısa, ulttyq sıpatyn, harakterin joıady", deýiniń bir ushtyǵy osynda jatsa kerek.

Patshaly Reseıdiń orystandyrý saıasatyn júrgizgeni, ana tilinde qarapaıym bilim alýǵa jaǵdaı týǵyzbaǵany barshaǵa aıan. Orys tilin memlekettik til retinde jarıalaı otyryp, ózge ulttardy óz ana tilinen aıyrýǵa áreket jasady. Mysaly, 1887 j. "Jýrnal Mınısterstvo narodnogo prosveshenıa" "orys tilin jazýmen bekitseńiz, ony ábden óńdep, gramatıkalyq erejesimen mektepke engizseńiz, sol arqyly teńsizdikti joıasyz", — dep búlk etpesten jazdy. Osydan-aq "meniń sıyrym jalap tursyn, seniń sıyryń qarap tursynnyń" kebin kórýge bolady. Al halyq óz ana tilinde oqyǵysy keldi. Ahmet Baıtursynov 1914 j. Dýmada mektep máseleleri qaralýǵa tıis ekendigin aıta kelip: "Ana tilimen oqytamyz degen pikir — kim orystan tegi basqa, tili basqa jurttyń bári qýattaıtyn pikir. Ana tilimen oqý bizge de kerek ekendiginde esh talas bolmasqa kerek" — deıdi (A.Baıtursynov. "Aqjol", 271-bet).

Keńes ókimeti bılegen ǵasyrǵa jýyq ýaqytta qazaq halqy nadandyq bultyn túrgenmen, onyń sany men ulttyq sanasy ósken joq Sonyń basty bir belgisi — qazaq tiliniń órkeni ósip, kósegesi kógergen tilge aınala almaýy. Kompartıanyń basshylyǵymen júzege asyrylǵan ındýstrıalandyrý, ujymdastyrý, tyń ıgerýge baılanysty basqa ult ókilderiniń kóptep kelýi, sharýashylyqtardy irilendirý jeleýimen qazaq mektepteriniń jappaı jabylýy, tilimizdiń aıasyn buzdy, jerimizdiń soltústigi men ortalyǵynda, barlyq qalalarymyzda derlik qazaqtyń azshylyq bolyp qalýyna ákeldi. Buǵan "bir tilde sóılesek, komýnızmge tez baramyz" (N.Hrýshev) degen urandy qosyńyz. Tilimizdiń qoldanystan shyǵýyna osynyń bári zor yqpal etti.

Keńes ókimeti ydyrap, burynǵy odaqtas respýblıkalar óz aldyna memleket bolyp quryldy, sóıtip qazaq tilin memlekettik tilge aınaldyrý isi qolǵa alyndy.

Sonymen qatar burynǵy ınternasıonaldyq tárbıeniń ornyna jastardy ulttyq rýhta tárbıeleýge negizdelgen halyqtyq pedagogıka ulttyq ómirge nemquraıly qaraıtyn keıbir jastardyń qazaq halqynyń rýhanı, materıaldyq mádenıetin tolyq meńgergen, tarıhyn, ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin, tálim-tárbıe qasıetterin boıyna sińirip, ultyn, Otanyn, tilin súıetin azamat bolyp ósýin qamtamasyz etýi tıis. Halyqtyq pedagogıkanyń negizi qalanýy úshin oǵan saı ulttyq sana-sezim kerek, ulttyq sana-sezim bolǵan jerde ana tili de damıdy. Psıhologıa ǵylymynyń qazaq tilinde negizin salǵan ǵalym Júsipbek Aımaýytov "Tárbıege jetekshi" (1926 j.) degen eńbeginde: "Ana tili — halyq bolyp jasalǵannan bergi jan-dúnıesiniń aınasy: ósip, ónip, túrlene beretin, máńgi qýramaıtyn báıteregi. Júrektiń tereń syrlaryn, basynan keshken dáýirlerin, qysqasy jannyń barlyq tolqyndaryn tuqymnan tuqymǵa jetkizip, saqtap otyratyn qazynasy sol halyqtyń tili", — degen eken.

Qazan tóńkerisinen buryn ana tilin bilmeıtin qazaq kezdespegen de shyǵar. Pálenbaı degen qazaq ana tilinde sóıleı almaıdy degen málimetti eshbir ádebıetten kezdestirgen emespiz. Qazaqtyń ana tilinen aıyrylýy — qazaq tarıhynda keńes úkimeti jaǵdaıynda ǵana paıda bolǵan sońǵy qubylys. Jas mólsheri boıynsha alǵanda, respýblıka qazaqtary arasynda 70-jyldardyń sońǵy jylynda ana tilin joǵaltqandardyń basym kópshiligi (58%) 15 jasqa deıingilerdiń úlesine tıedi eken. Demek, bul jaǵdaı ana tiline balany jastan úıretý kerek degen sózdiń aqıqattyǵyn dáleldeı túsedi. Osy oraıda, kórnekti tilshi ǵalym Ahmet Baıtursynovtyń: "Biz tilimiz búlinbeı saqtalýyn tilesek, ózgelershe, áýeli óz tilimizben oqytyp, sonan soń basqasha oqytýǵa tıistimiz", — degen sózi eske túsedi. Ókinishke oraı, bodandyqtyń, quldyq psıhologıanyń jemisi bolar jastar arasynda oryssha sóıleý áli "modadan" túsken joq Ásirese, oblystyq keden basqarmasyna, salyq komıteti men polısıasyna, basqa da zań oryndaryna baryp kórińizshi. Qarakóz qyzdaryńyz ben uldaryńyz shúldirlep turady. Oryssha sóılegendi biliktilik, ózgeden erekshelik dep bilip, ózinshe dáreje kóredi. Shyndyǵynda bul nadandyq, ózin ózi syılamaýshylyq.

Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, qazaq tili — ishki qurylysy jaqsy zerttelgen, burynǵy odaqtas elder ishindegi sóıleýshisiniń sany jaǵynan alǵashqy bestikke kiretin, (jer júzindegi 5651 til arasynda 70-shi orynda) memlekettik qamqorlyq bolǵan jaǵdaıda memlekettik til qyzmetin abyroımen atqara alatyn til.

Halyqtyń keleshegi rýhanı dúnıesiniń ósýinde, mádenı damýynda ekeni barshaǵa málim. Al onyń negizi — ana tilinde. Ana tilin bilmeý — anany qurmettemeýmen birdeı. Sondyqtan da árbir qazaqtyń laýazymǵa, qyzmetine, kásibine, kózqarasyna, jasyna, jynysyna qaramaı qaıda júrse de, eń basty mindeti — qasıetti tilimizge qyzmet etý. Osyny esten shyǵarmaıyq, aǵaıyn!

---