InfoHub Logo

Sońǵy kezde oblysymyzdyń Aqtaý, Jańaózen sıaqty iri qalalarynda jasóspirimder tártipsizdiginiń beleń alýy kim-kimdi de alańdatady. Muny oblys ortalyǵynyń jergilikti telearnalarynan qaıta-qaıta kórip otyrmyz. Osy jýyrda ǵana biz jaqsy tanıtyn otbasynyń jańa erjetip kele jatqan balasyn estýimizshe óz turǵylastary óltirip ketken. Jasóspirimder arasyndaǵy mundaı shekten shyqqan jaǵdaılar ul-qyz ósirip otyrǵan ata-analarda úreı týǵyzatyny belgili. Osy turǵyda mazalaǵan oılar qolǵa qalam alýǵa ıtermeledi.

"Uıada ne kórseń ushqanda sony ilersiń" degendeı eń aldymen óziniń baýyrynan shyqqan balasynyń jaı-kúıine, tárbıesine ata-anasy jaýapty. El arasynda mynadaı ańyz bar. Sábıli bolǵan bir jigit aýyldyń danagóı qartyna kep: "Ata, men uldy boldym, aıtyńyzshy jaqsy azamat bop ósýi úshin ony qalaı tárbıelegen jón?" dep aqyl surapty. "Shyraǵym, ulyń neshede? dese, jigit "Qyrqynan shyqty", — depti. Sonda aqsaqal: "E-e, onda qyryq kún keshikken ekensiń", — degen eken deıdi. Bul balany bastan degendi megzeıdi. Biz de áke-sheshe kórip óstik. Ákemiz bala tárbıesine qatal qarady. Tentektik jasasaq, tipti úılengenge deıin sabaıtyn. Al, sheshemiz kerisinshe balaǵa bir shapalaq urmaǵan, meıirban jan edi. Keshki shaıdan keıin sharshaǵany basylyp, qabaǵy ashylǵan ákemizdi ertegi nemese qyzyqty áńgimeler aıtyp berýin surap, mazalaıtynbyz. Ol kisi de keri qaqpaıtyn. Sodan keıin el qorǵaǵan batyrlar, Esek mergen, Beket ata, Shopan ata jaıynda áńgimeler aıtyp, duǵa, aıat jattatyp, jaman, ádet-qylyqtardan jırenýge, jaqsy ónegelerdi úırenýge úıretetin. Úıge qonaq kelse: "Myna kisi bálen jerden kelgen, bálen degen aǵań, tanyp al", dep otyratyn. Qolǵa sý quıylyp, as jelinip, aıat oqylyp, dastarhan jınalǵansha ornymyzdan qozǵalmaıtynbyz. Neniń jaqsy, neniń jaman ekenin jasymyzdan bilip óstik. Bizge "Batyrlar jyry, "Rústem-Dastan", sıaqty kóptegen kitaptardy daýystap oqytatyn.

Árıne, ol burynǵy kez ǵoı, qazir bári basqasha ǵoı deıtinder tabylar. Biraq qaı zaman bolsa da bala úshin ata-ananyń orny bólek. Sebebi sábıdiń kózin ashyp, kórgeni, ózine eń jaqyn tutary ata-ana, sondyqtan olardyń ne aıtyp, ne qoıǵany, júris-turysy, tálim-tárbıesi kókeıinde qalady. Uly ustaz Ahmet Baıtursynovtyń "Balany ulsha tárbıeleseń — ul bop ósedi, qulsha tárbıeleseń qul bop ósedi" degen sózi bar. Endeshe óziniń artynda qalatyn iziniń, halqynyń azamatynyń, eliniń bolashaǵynyń qalaı bolmaǵy eń aldymen ata-anaǵa baılanysty. "Otan ot basynan bastalady" degendeı, elimiz de otbasylardan quralady. Demek, balanyń elin súıgen, patrıot azamat bolyp ósýinde ata-ananyń róli orasan zor. Ataqty ǵulama Sokrattyń: "Balalaryma altynnan da qymbat mura — Otanyma degen mahabbatymdy qaldyrdym",— deýi sondyqtan bolsa kerek.

Árıne, adam ómirinde qara tanytyp, qatarǵa qosatyn mekteptiń, balanyń oshaǵynan syrtqy ortanyń bereri kóp ekeni sózsiz. Ustazdarǵa úmit pen senim artyp, shákirt júregine jol taýyp, eńbegimen kóringenderine kóp qurmeti zor. Germanıada bastaýysh synyp muǵalimi bolý úshin jeti jyl oqıdy eken. Bul bilim men tárbıe negiziniń bastaýyshta qalanatynyn baıqatady. Shynynda balanyń kóbinese besinshi, jetinshi synyptardan bastap minezi, sabaqqa qulqy ózgeredi. Tirshiliktiń taýsylmas kúıbeńimen júrip, bala tárbıesin umytqan ata-analar óz perzentteriniń ótpeli jasqa jetkenin, endi birge júrgen ortasynyń yqpalynda ekenin kesh bilip, barmaq tisteıdi. Jańaózen qalasynda turatyn kezim, birde podezge kirip kele jatsam toǵyz-on jas shamasyndaǵy bala qolyndaǵy istik temirimen qabyrǵany oıyp tur. "Áı, balaqaı, qabyrǵany búldirýge bola ma?" dep edim, sózge qulaq túrer túri joq, baryp qolynan temirin alyp, ózin bileginen ustap podezden shyǵaryp jiberdim. Birazdan keıin syrtqa shyqsam, bir orta jastaǵy áıel meni kórip, taıap keldi de: "Kishkentaı balada ne almaǵyńyz bar, meniń balamdy nege urasyz", — dedi áı-sháı joq. Men bolǵan jaıdy túsindirip aıtyp em, balasyn aqtap senbegendeı túr baıqatty. Bir-eki kúnnen keıin qyzmetten kele jatsam álgi bala qap-qara boıaýmen úıdiń syrtqy qabyrǵasyna battıtyp, birdeńe jazyp jatyr. Ne derimdi bilmeı tur edim, dúken jaqtan qolynda paketi bar sheshesi kele jatyr eken. Aldynan shyǵyp, balasynyń janyna ertip apardym. Sheshesi aıqaıǵa basyp, balasy dalaǵa qashyp, abyń-kúbiń bop qaldy. Árıne, balasyn jaman kóretin nemese ol jaman bolsyn deıtin ata-ana joq, degenmen, álgindeı teris qylyǵy úshin bireýler eskertý jasasa nemese mektepte muǵalimi uryssa, balasyn jazǵyrýdyń ornyna, ony sýdan taza kórip, tura júgiretin ata-analardy kórip júrmiz. Mundaıǵa arqa súıegen bala túzele me? Sondaıdan aýlaq bolǵysy kele me qazir mektepterde tentekterdi tártipke shaqyrý jaǵy báseń sıaqty. Máselen, biz joǵary synypta oqyp júrgende birde toǵyzynshy, onynshy synyptardyń er balalary eki jaqqa bólinip, oǵan ýchılısheniń oqýshylary qosylyp, úlken tóbeles bolǵany bar. Sonda bizdiń bir synyptasymyzdyń shekesi jarylypty. Sol-aq eken mektepke ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri kelip, tóbeleskenderdi anyqtap, olardyń árqaısyna otyz somnan (ol kezde az aqsha emes) aıyp pul saldy. Munymen de qoımaı ata-analar men qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi qatysyp, jınalystar ótkizdi. Ol kezde bala tártipsizdik jasasa ata-anasynyń jumys ornyna habarlanatyn. Mektep ujymy ata-analarmen jıi bas qosyp, qoıan-qoltyq jumys júrgizetin-di. Nátıjede óreskel tártip buzýshylyq bolmaıtyn. Qamysty bos ustasań qolyńdy tiledi degendeı mektepte oqýshylarǵa erkindik beremiz degende jetkenimiz búgingi jaǵdaı ma? Osy turǵyda kóp bolyp oılasqan jón sıaqty. Birde kele jatsam úsh-tórt jas shamasyndaǵy úsh búldirshin bos bótelkelerdi asfáltqa uryp syndyryp jatyr. Kelip qalǵan meni baıqamaı qaldy. "Oý, mine, jaqsy balalar eken. Biraq búıtip bótelkeni kóshege shaqpańdar. Áne qoqys salatyn jáshikti kórdińder ǵoı, soǵan aparyp tastańdar", — dedim. Úsheýi jarysa júrip aıtqandy oryndady. "Únemi bos bótelke kórseńder syndyrmaı qoqysqa aparyp tastańdar, bola ma?", — deımin. Olar bastaryn ızep, kóp is tyndyrǵandaı máz-meıram. Men balamen balasha sóılese bilgen jón-aý dep oıladym.

Munan úsh jyldaı buryn, onda № 29 shaǵyn aýdanda turatynmyn, daladan ý-shý daýystar estilgendeı boldy. Syrtqa shyqsam elý-alpystaı jasóspirim qoldaryńda taıaqtary bar órip keledi. Úı janynda turǵan avtomashınalardy taıaqtap, tepkilep barady. Úsh-tórt jas polısıa qyzmetkerleri qoldan keler qaıran joq álgilermen qaptaldasa júgirip keledi. Qolyndaǵy keltegin ońdy-soldy siltep, aıqaı salyp júrgen bir jasóspirimdi eki polısıa qyzmetkeri bilekten ustaı alyp,toqtatyp edi. Joǵarǵy qabatyń balkonynan qarap turǵan bir-eki áıel: "Áı, balany jiber, joldastaryńdy polısıa ustap aldy! Ne qarap tursyńdar ony, áketip barady.!" — dep aıqaı saldy. Olarǵa keıbir áıelder de qosylyp, baıbalam saldy.

Eldiń tynyshtyǵyn, jastar tártibin kózdegen jandar sóıte me?! Baıqap júrmiz, polısıa qyzmetkerlerine jaqsy at joq, olardiki durys ta bolsa burys. Mundaı jaǵdaıda olar tártipti qalaı kúzetedi, múmkindiginshe olardy qoldap, kómektesýdiń ornyna, bura tartatynymyz qalaı?

Balany esi kire bastaǵannan-aq jaqsy ádetterge, ımandylyq pen ınabattylyqqa, adaldyq pen ádildikke baýlyǵan jón. Al, balabaqsha, onan keıin mektep balanyń otbasynda alǵan tálim-tárbıesin damytyp áketýi tıis. Sondyqtan bala tárbıesindegi jandardyń ózi halyqtyq pedagogıkamen sýsyndaǵan jandar bolsa quba-qup. Eń qıyn kezeń, balanyń ótpeli kezeńi deıtin on úshten on segizge deıingi aralyq. Bul kezde mektepke qoǵamdyq uıymdar, jasóspirimder isi jónindegi mekemeler kómekke kelip, tárbıelik sıpatta jumys júrgizse deımiz. Ádette olar aldyn alýdyń ornyna jasóspirim birdeńeni búldirgennen keıin barady. Bul jasta jigit bolýǵa umtylyp júrgen jas árnársege qumar keledi. Ásirese, araq pen temekini boılaryna jolatpaǵan durys. Ertede bir jas jigit jolaýshylap kele jatyp qonaǵa japandaǵy jalǵyz úıge tap bolypty. Basqa barar jer joq, úıge kirip otyrǵannan keıin, úı ıesi áıel: "Jigitim bul úıge úsh shartymnyń birin oryndasań ǵana qonasyń, besiktegi sábıdi óltiresiń, bolmasa menimen birge jatasyń nemese myna qumyradaǵy sharapty ishesiń", — deıdi. Jigit ary-beri oılanyp, sharapty ishe salýdy jón kóredi. Erteńine esin jısa sábıdi de óltirgen, ózi áıeldiń qoınynda jatyr.. Osy ańyz áńgimeden-aq bar báleniń basy-araq-sharap ekenin uǵýǵa bolady. İshki ister organdarynyń málimetterine júginsek, qazirgi kúnde jasalyp jatqan qylmystyń, jol-kólik apattarynyń 90-95 paıyzy ishimdik ishkenniń kesirinen bolyp otyr. Araq ishken adam eń keminde úsh nárseden utylady eken. Birinshisi — densaýlyǵy, ekinshisi — aqshasy, úshinshi-altyn ýaqyty. Qazaqtyń qanshama daryndy adamdary, kelesheginen úmit kúttirgen nebir jaısań jigitteri osy záhardyń qurbany boldy deseńizshi?!... Sondyqtan da ótkinshi qýanyshynan da ákeletin qaıǵy-qasireti basym ishimdikten, esirtkiden jastarymyzdy barynsha saqtandyraıyq, qorǵaıyq.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine keler bolsaq, qazaq syndy talaı qyrǵyndy bastan keshken halyqqa búgingi árbir bala qymbat. Óıtkeni, biz azshylyqtan qorlyq kórgen halyqpyz. Nebir jaqsylar, aýzymen qus tistegen ǵulamalar, birtýar daryndar qaı kezde de kópten shyǵady. Búgingi jas erteńgi otbasy ıesi, el azamaty. Onyń qandaı bolmaǵy ósken ortasyna baılanysty. Qazaqstanǵa, halqymyzǵa bolsyn deıtin árbir otanshyl adam, urpaq tárbıesine, demek, óz bolashaǵyna júrdim-bardym qaraýǵa tıisti emes. Osyny árkez este ustaıyqshy degim keledi.

---