InfoHub Logo

...Men keshe "halyq jaýynyń" balasy edim,
Betegeden bıik, jýsannan alasa edim.
Ókpelese, bizdeıler ókpelesin,
Stalınge ne ókpeń bar, aǵa seniń?!.

Esenǵalı Raýshanov

Jýyrda meniń qolyma atyraýlyq qalamger Keltir Shánenovtiń "Jemeneı Adaı, Kedeı (Nurmaǵambet urpaǵy)" degen ásem bezendirilgen, qalyńdaý kitaby ilikti. Kitaptyń alǵy sózinde avtordyń bul shejireni jazý úshin otyz jyl izdengeni, taqyrypty zerdelep, zerttegeni jaıynda aıtylypty. Týyndyny paraqtap otyrǵanymda, myna joldar kózime ottaı basyldy: "Turlybekten — Kópjas, Jasar, Myńjas. Bir shańyraqtyń arystaı eki azamaty — Kópjas pen Jasar 1930-34 jyldary F. Goloshekın basqarǵan keńestik Qazaqstan Úkimetiniń halyqqa jasaǵan qýǵyn-súrgini men zorlyq-zombylyq isteriniń jazyqsyz qurbandary bolǵan. Onyń biri 1931 jyly keńestik NKVD men GPÝ jendetteriniń qamaý oryndaryndaǵy tutqyndardyń bastaryna ornatqan adam tózgisiz neshe túrli surqıa tásildi qınaýlary men qatygezdikpen uryp-soǵýdyń tikeleı áserinen túrmede azapty jaǵdaıda qaza tapqan, al ekinshisi on jyl qamaýda otyryp shyqqan soń elge kelip, opat bolǵan". Bul aıtylyp otyrǵandar — meniń ákemniń eki aǵasy. Al ákem bizge aǵalary týraly kóp eshteńe aıtqan emes. Oqta-tekte áńgime bola qalsa, "Biz bir áke-shesheden úsh týmalas edik qoı. Eki aǵam baıaǵy asharshylyq jyldarynyń qurbany boldy" dep aýyr kúrsinetin. Balalyq ańǵaldyq bolar, biz de ary qaraı qazbalap suramaıtynbyz.

Áli esimde, kóz ashqaly Keńes Úkimetin kórip ósken men elimniń patrıoty retinde sol kezdegi saıasat týraly jelpine áńgimelegenimde, ákem betime muńaıa qarap otyryp: "Iá, bul — seniń Úkimetiń ǵoı" degeni bar. "Nege olaı deısiz?" dep úlken kisige aıta almadym. Keıde anamdy sýyrtpaqtap sózge tartamyn. Ol ákemniń Ketikte, óziniń Jem, Saǵyz boıynda týyp-óskenin aıtyp otyratyn.

1928 jyldary Qazaqstanda Goloshekın "Kishi Oktábr" atty asyra silteýin bastap, eldi asharshylyq jaılaǵan kezde Mańǵystaý halqynyń jaǵdaıy jetkeni túrkimen, qaraqalpaq jerine dúrkireı kóship, tipti birqatary shetel asyp ketti. "Qazirgi Qazaqstan shekarasynan shyǵyp, shubyryndyǵa ushyraǵan sharýalar sany 1 mıllıon 31 myńnan asqan. Olardyń shamamen 165 myńy respýblıka sheńberine ǵana emes, Odaq shekarasynan birjolata shyǵyp, Qytaı, Mońǵolıa, Aýǵanstan, Iran, tipti sonaý Túrkıa jerine deıin jetip, keıin óz Otanyna qaıta almaı qalǵan. Al kórshiles respýblıkalar men Reseı Federasıasyna qonys aýdaryp, sol jerde ornyǵyp qalǵandar sany — 450 myńdaı" dep jazdy bul týraly "Qazaq ádebıeti" gazetinde demograf, ǵalym Maqash Tátimov. Túrikmenstannyń biz týyp-ósken Krasnovodsk (qazirgi Túrikmenbashy) qalasynyń mańynda Iranda, Aýǵanstanda turatyn týystarynan hat habar alyp turatyndar az emes-ti. Bizdiń kórshimiz Qunanorys Tájibaı zaıyby Álpıa shesheıdiń radıoqabyldaǵysh arqyly aptanyń ár juma kúni beriletin Irannyń qazaqsha baǵdarlamasyn jibermeı tyńdap, Mańǵystaýdyń mánerine salyp, dombyraǵa qosylyp shyrqalǵan zarly án men jyrdy tyńdap, kózin súrtkilep otyrǵanyn talaı kórdik. "Bir aǵam Iranǵa aýyp ketken edi deıtin-di ol. Sol kezde on úsh -on tórt jasar balamyz. Baqsaq eshteńeniń baıybyna baryp jatpaıdy ekenbiz ǵoı. "Taǵdyrdyń talaı teperishin bastarynan ótkizgen qaıran bizdiń ata-analar-aı" deseńizshi!..

Keıde aǵaıyn, týǵan-týmalas jaıly sóz qozǵalǵanda, men shesheme ákemniń, onyń ákesiniń jalǵyzdyǵyn aıtyp, zobalań jyldary habarsyz ketken qos kókem — ákemniń aǵalary jaıly suraıtynmyn. "Enem Toıǵan batyl, eti tiri jan edi. Eki uly qatar ustalǵannan keıin artynan izdep baryp, úlken bastyǵyna jolyqqan kórinedi. Sonda bastyq: "Kishi ulyń qaıtyp kelýi múmkin, al Úkimetke qarsy úgit aıtqan úlken ulyńdy "qaıtyp oralady" dep aıta almaımyn" depti" degendi estigenim bar. Sol aıtqany rasqa aınaldy ǵoı" deıtin anam. Árıne, ol kezde qyzyl ımperıanyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezi, otyzynshy jyldardaǵy zulmatty biletinderdiń ózi jaq ashpaıtyn. Al "Keńes Úkimetinen myqty, odan ádil dúnıe júzinde el joq" degen uǵym jas sanamyzǵa ábden sińgen biz áke-sheshemizdiń ótkenine oı toqtatyp jatpadyq.

— Bizge aǵaıyn bolyp keletin Naızaǵara, Demeý degen kisilerdiń aýyldary Iranǵa ótip ketti. Biz "Tań aldynda shekaradan ary asamyz" dep otyrǵanda, kóshten bólinip qaldyq. "Ákem Turlybek: "Ary ótseń, uzaqqa ketesiń, bylaı qaraı kósh" dep túsimde aıan berip, Shaǵadam, Jańǵaqtyń oıy, Kaspııdiń boıyna qaraı qolyn siltedi. "Kim biledi, zaman túzelip, atajurtymyz Mańǵystaýǵa oralarmyz" dep ákeń osylaı qaraı kóshti" deıtin anamyz.

Sóz oraıy kelgende aıta ketelik, biletinim — ákemiz Túrikmenstannyń Krasnovodsk óńirinde temirjolshy bolyp qyryq jyldan astam eńbek etti. Jetpis eki jasynda sol jaqtan topyraq buıyrdy. Al Iranǵa ótip ketken aǵaıyndarymyzdyń urpaqtary atamekenderine araǵa jetpis jyldaı ýaqyt salyp, tek Qazaqstan óz Táýelsizdigin alǵannan keıin ǵana qaıtyp oraldy. "Bárine ýaqyt — emshi" degendeı, jyldar jyljyp ótip barady. Ǵumyrynyń otyz jylyn jat ólkede ótkizgen bizdiń de elge oralǵanymyzǵa shırek ǵasyr ýaqyt bolypty. Bul týraly "Atameken" atty óleńimde mynadaı joldar bar edi:

...Mańdaıyma jazsyn, meıli, qıyn syn,
Baba rýhy boıǵa kúsh bop jıylsyn.
Endi meniń tileıtinim Táńirden —
Atameken topyraǵy buıyrsyn!

Iá, Qudaıym qazaqty endi qańǵytpasyn, fánıde de, baqıda da óz jerimizde júreıik, óz topyraǵymyzda qalaıyq!..

---