InfoHub Logo

Táýelsizdik jyldarynan keıingi jazylǵan áńgimelerde kórkemdik izdenister men ádebı damý kúrdelene, jańǵyra tústi. Sol mindetterdiń qataryna mıfopoetıkany jatqyza alamyz. Mıfologızm máselesi men mıfopoetıkalyq kompozısıa mańyzdy ról atqarady. Ejelgi kezeńdegi mıftik tanym men oılaý san myńdaǵan jyldardan keıin kórkemdik oılaýǵa kelip tireldi. Áńgime janryndaǵy kórkemdik shyndyqtyń , ıaǵnı realdylyqtyń kórinis tabýy áńgimedegi keıipkerler obrazy men sújetterge negizdeledi. Mıftik tanym men sana ulttyq ádebıetiıizdiń qoryn molaıtyp, san alýan, jan-jaqty kórkemdik izdenisterge jol ashty. Bir sózben aıtqanda, kórkemdik tásildiń joǵarǵy deńgeıdegi arnasyn qalyptastyrdy. Mıfopoetıkany estetıkamen baılanystyryp, ózine tán sıpattamalarymen dáleldesek bolady. Áńgimede kezdesetin saryndar arqyly jikteımiz. Tabıǵattyń túrli qubylystary, Qudaıdyń jerdi, álemdi jaratýy, álemniń tylsym kúshteri men tylsym qasıetteri jaıynda. Ekinshiden, mıftik saryndar nemese jeke jaǵdaıatqa negizdelgen obrazdar, beınelerdi jatqyzamyz. Úshinshiden, mıfologemaladyń túzilýi saby. Osy oraıda «mıfologema degenimiz ne?» degen suraq týyndaýy múmkin. Mıfologema – ejelgi grek tilinen aýdarǵanda «oı, sebep», «ańyz» maǵynasynda túsindiriledi. Mıftik sújetter men saryndardy, etúdtardy sıpattaıtyn termın. Mysaly, topan sýdyń mıfologemasy – sol obekttiń qalaı paıda bolýy, nelikten ol ataýǵa ıe bolǵandyǵy jóninde habar beredi. Sonymen qatar, mıfologema termınimin qatar «mıfologıalyq arhetıp» termıinide qatar qoldanylady. Tórtinshiden, álemniń jaratylysy negizinde mıftik qalyptyń syzbasynyń beınelenýi. Besinshiden, alegorıalyq jáne sımvoldyq mánge , mańyzǵa ıe bolǵan mıftik obrazdardyń ashylýy. Altynshydan, kórkemdegish, beınelegish quraldardyń kórinis tabýy men mıfologıalyq oılaýdyǵ nátıjesi bolyp tabylady. Mıf pen fólklorlyq shyǵarmalardyń qatynasyn bir-birimen baılanystyryp zerdeleý kerek. Fólklorlyq týyndy maǵynaly-mándiligimen, yqshamdylyǵymen qundy. Fólklorlyq dástúr men mıfopoetıkajaǵy dástúrdiń ereksheligi men aıyrmashylyǵyn belgili bir qubylys, qalypty sol kúıinde saqtaý, ózgeriske ushyratý turǵysynan qarastyrý qajet. Qıal men aqıqat bolmys arasyndaǵy atqaratyn qyzmeti asa zor. Seıit Qasqabasov kórkem shyǵarmadaǵy M.Bahtın ǵylymǵa engizip, qalyptastyrǵan «Hronotop» teorıasyn áńgime janryna da qatystyryp, sújettegi epızodtar arqyly anyqtaıdy. Baqytjan Maıtanov bul atalmysh termındi «mekenshaq» dep ataıdy. Kórkem ádebıette ýaqyt pen keńistiktiń beınelenýin aıtamyz.  Áńgimede ótken shaq pen osy shaq bolyp kórinip, naqty ýaqytty beınelep kórsetse, mıfopoetıkada bir-birimen baılanystyra sýretteletinin ańǵarýymyzǵa bolady. Ol úshin naqty áńgimedegi arnaıy formalarǵa erekshe nazar aýdarǵanymyz jón. 

Áńgimedegi gramatıkalyq formasy, ıaǵnı ótken shaqty bolyp jatqan oqıǵa men qımyl, is-áreketti osy shaqta sýretteıdi. Oqyp otyrǵan kórermen bolyp jatqan kórinisterdi dál óziniń kóz aldynda bolyp jatqandaı sezimde bolady. Áńgime janryndaǵy mıfopoetıkada jınaqtaý, sharttylyq kategorıalary anyq kórinis tabady. Táýelsizdik jyldarynan keıingi, ıaǵnı qazirgi qazaq ádebıetindegi shyǵarmalardaǵy fólklorlyq dástúr men fıftik baıandaý sımvolıkalyq óristiń semantıkalyq maǵynasyn keńeıtý basty nazarda. Seıit Qasqabasov áńgime janryndaǵy mıftik saryndarda avtordyń kórinisti baıandaý tásili de erekshe ekenin aıtady. Baıandaý kezinde áńgimeniń estetıkalyq máni men sýggestıvti qasıetterin ashady. Shyǵarmada mıftik  saryndardyń kórinis tabýy qaýymdyq óner túrlerine qatysty bolyp keletin sınkrettilik qubylysy daralanyp turady. 

Profesor Seıit Qasqabasov áńgimedegi oqıǵalarǵa ómir berýdegi eriktilik krıterıı boıynsha reseptıvti estetıka qaǵıdalaryn durys ustanýymen erekshenedi. Hronotop máselesi aıqyn ári anyq kórinis tabady. Shyǵarmadaǵy mıftik saryndar, kúltter salystyrý, jınaqtaý, ajyratý úderisteriniń nátıjesinde júzege asady. Qazirgi ádebıettegi mıfopetıka, mıfologızm jaıyndaǵy pikirler men zertteýler álemdik ádebıettaný ǵylymynda da boı kórsetti. Ejelgi dáýirlerdegi mıfologıalyq sana men mıftik oılaý ýaqyt óte kele kórkemdik realdylyq, ıaǵnı kórkemdik shyndyqtyń irgetasyn qalady. Áńgimedegi mıftik saryndardyń dúnıege kelýi mıftik obrazdar men sújetter qatary mańyzdy qyzmet atqarady. Mıfopoetıka qabatynda etnotarıhı kórinis basym ekendigi mıftik sarynda jazylǵan áńgimeler arqyly dáleldenedi. Mıftik sarynda jazylǵan táýelsizdik jyldarynan keıingi jazylǵan áńgimelerdiń túpki astaryna tereń úńilsek, tarıhı kezeńniń realdy oqıǵalary men áleýmettik-saıası qalpy jatqandyǵyn ańǵaramyz. Halqymyzdyń basynan ótken oqıǵalary men tarıhı jáıtter mıftik saryndar arqyly nyǵaıa túsýde.

Psıbaeva Asel Ernazarqyzy. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, fılologıa fakúltetiniń 3-kýrs stýdenti

---