InfoHub Logo

Qostanaı oblysy, Arqalyq qalasy

Oryndaǵan: Dıana Saparǵalı

Jetekshi:  qazaq tiliniń oqytýshysy Mýhanbetjanova Jazıra

 

Jospar

İ.Kirispe

1. Qoınaýy astyqqa toly Qostanaı qalasy

İİ.Negizgi bólim

1.Qala ataýynyń shyǵý tarıhy

2. Kók jelek jamylǵan Qostanaıdyń kórikti jerleri

İİİ.Qorytyndy

 

Júıitkigen joldardyń arasy,

Tobyl men Torǵaıdyń salasy

Baqyty – asyl dán, qalyqtap qus áni,

Aıtady ashylǵan Qostanaı qushaǵy!

Serik Turǵynbekov

Iá, shynymen de búgingi tańda alqaby astyqqa toly altyn aımaqqa aınalǵan Qostanaı – Qazaqstan qalalarynyń  ishindegi erekshe shaharlardyń biri.

Ádebıet tarıhynda ózindik dara joly bar, qazaq poezıasynyń lırıka janryn damytýǵa eleýli úles qosqan Torǵaılyq talantty aqyn Syrbaı Máýlenov te Qostanaı týraly:

Kósheleri kóp emes,
Kólemi onsha keń emes.
Biraq ta sol Qostanaı
Esh qalańnan kem emes.
Kók ný orap kólemin,
Bolmasa da bezengen.
Úlken ómir bólegin,
Bul qaladan sezem men.
Jeti orasań jersharyn,
Jete tuǵyn jibegi;
Zavod jatyr qalanyń
Sekildi ot júregi.
Jeriniń ken qatpary —
Qómir, temir, tas túbi.
Respýblıka maqtany —
Qostanaıdyń astyǵy.
Jany jaısań dosqa baı
Jibek jeli tur esip;
Ózimizben Qostanaı

Osy bir shýmaqtardy oqyp-aq Qostanaıdyń tolyq sıpattamasyn, bet-beınesin, qalaǵa tán baılyq pen qadir-qasıetin kórýge bolady. Óleń arqyly quddy bir qalanyń ózine saıahat jasap tastaǵandaı áser alasyń.

Tarıhı derekterge súıensek, Tobyl ózeniniń jaǵasyna salynǵan Qostanaı  (1878 jyldan 1905 jylǵa deıin  Nıkolaevsk, 1997 jylǵy  17 maýsymǵa deıin Kýstanaı)  dep atalyp kelgen. Qostanaı – ejelden qalyptasqan jer ataýy. Qostanaı Orynbor jáne Torǵaı oblystary gýbernatorynyń josparynda Ordabaı qalasy dep kórsetilse, 1879 jyldan bastap Qostanaı dep atalady. 1893 jyly qalanyń aty Novo-Nıkolaevsk bolyp ózgertilgen. 1895 jyly Qostanaı ataýy qaıtarylǵan.

1997 jylǵy 17 maýsymda Qazaqstan Prezıdentiniń Jarlyǵymen orys tilindegi «Kýstanaı» ataýynyń transkrıpsıasy «Kostanaı», al «Kýstanaıskaıa oblast —  «Kostanaıskaıa» dep ózgertilgen.

Qazaqstannyń soltústiginde ornalasqan oblysta 5 qala, 16 aýdan bar. Rýdnyı, Jetiqara, Arqalyq, Lısakovsk qalalary jáne oblys ortalyǵy — Qostanaı qalasy.

Qostanaı qalasy ataýynyń shyǵý tarıhy jaıynda alýan túrli ańyz-áńgimeler kóptep kezdesedi. Solardyń biri – Tobyl jaǵalaýynda Qos jáne Tana esimdi egiz qyzdyń ómir súrgeni týraly oqıǵa.

«Qostanaı – ejelden qalyptasqan jer ataýy. Alaıda, osy attyń  qashan, qalaı qoıylǵany týraly alypqashpa áńgime kóp te, júıege túsirilgen zertteý joqtyń qasy. Osyǵan oraı, ásirese, orys tilinde sóıleıtin aǵaıyndar bilmestiktiń kesirinen Qostanaı atyn orystyń «kýsty», ıaǵnı buta sózimen de shatastyrady nemese tolyp jatqan aqylǵa qonbaıtyn dálelder aıtady. «Tanaı degen kisi bolǵan eken. Sonyń Tobyl jaǵasynda jyrtyq qosy bolǵan eken… Qostanaı – Tanaıdyń qosy degen sóz bolý kerek» degen ańyz da bar» [2] , - degen derek keltiredi jergilikti aqyn Aqylbek Shaıahmet.

Tipti keı jerlerde qala ataýynyń shyǵýyn Asan qaıǵy esimimen baılanystyrady-mys.

Sondaı-aq, bertin kele óńirdgei jergilikti baspasóz betinde jarıalanǵan («Qostanaı tańy» gazeti) Qostanaı oblysy Lısakov  qalasynyń turǵyny, eńbek ardageri Q.Naýryzbaevtyń hatynda qala ataýynyń shyǵýy jaıynda taǵy bir derek kórsetiledi: «…Erterekte bir jigitke aǵaıyn arasynda jer tımeı, eline ókpelep, «kóz kórmes, qulaq estimes jerge ketemin» dep kóship ketip, osy Qostanaı turǵan jerge kelip jalǵyz úı qonystanypty. Ol kez bul mańda el bolmaǵan eken deıdi. Osy jerge qonystanǵannan keıin bul jigittiń 13 jasar qyzy qaıtys bolady. Aty Tanaı eken. Sol qyzy osy jerge qoıylady. Qyzy qaıtqannan keıin taǵy bir qyz bala dúnıege keledi. Ata-anasy qýanyp, «Tanaıdyń ornyna Tanaı boldy» dep, bul qyzǵa da Tanaı esimin qoıady. Ókinishke qaraı, 2-3 jasynda bul qyz da qaıtys bolyp, apasynyń janyna jerlenedi. Sol sebepti «qos Tanaıdyń molasy» atanyp, aqyry eldi mekenniń atyna aınalady».

Bul derektiń dáleli retinde Omar Shıpınniń dastanynan alynǵan mynadaı shýmaqtardy keltirýge bolady:

"Saryarqa jeri jazyq,   aǵash shubar,

Basynda aǵashtardyń  úkisi bar.

Jelpildep jeldi kúni  japyraǵy,

Bolady tigilgendeı qyzyl týlar.

Án qosyp erte-keshti  jer jańǵyrtyp,

Saıraǵan butaǵynda  bulbul qustar.

Qostanaı Tobyl ózen  jaǵasynda,

Aty edi bir molanyń o basynda.

Bir myńda osy jerge qala tústi,

Segiz júz seksen jyldyń  shamasynda.

Qostanaı tory qypshaq  baıantańat

Týysy násiliniń bári   osynda" [3].

 Rasynda da, qandaı derek kózderine júginsek te qala aty – san ǵasyr boıy qalyptasqan, ana tilimizdegi mán-maǵynasyn saqtap qalǵan tól ataý. Sondyqtan da ony eń aldymen týǵan jer tarıhymen baılanystyra qaraý kerek degen oı aıtady belgili tarıhshylar men jazýshylar.

Búgingi tańda Qostanaıda jeńil ónerkásipti quraıtyn komvol-shuǵa kombınaty, «Baıan-sulý» kondıter jáne «Bolshevıchka» tigin, aıaq kıim fabrıkalary, tamaq ónerkásibin quraıtyn et, sút, un-jarma jáne nan kombınattary, qurylys materıaldar ónerkásibiniń temir-beton men qyzyl jáne sılıkatty kirpish zattary, qurylys-montaj quralymdar kombınat, mashına jasaý men metal óńdeý ónerkásibiniń avıaqozǵaltqysh, avtomobıl jáne aýyl sharýashylyq tehnıkasyn jóndeý zaýyttary, hımıa ónerkásibiniń hımıalyq talshyq zaýyty, elektroenergetıka ónerkásibine qarasty jylý elektr ortalyǵy, avtomobıl jóndeý zaýyty, jıhaz jasaý ónerkásibi, turmys qajetin óteıtin kombınat, 30-dan asa iri kásiporyn, t.s.s. kóptegen birlestik jumys isteıdi. Qalada Soltústik Qazaqstannyń geologıa basqarmasy men onyń ortalyq laboratorıasy, A.Baıtursynov atyndaǵy memlekettik ýnıversıtet, aýyl sharýashylyq ınstıtýty, memlekettik aýyl sharýashylyq jáne eginshilik jobalaý ınstıtýttarynyń, sý qurylysyn jobalaý ınstıtýtynyń bólimsheleri, kooperatıvtik, avtomobıl, qurylys kolejderi, 2 qalalyq kásiptik-tehnıkalyq, medısına mekemeleri, oblystyq tarıhı, ólketaný jáne geologıa murajaıy, gıdrometeorologıalyq búro, 60 shaqty mektep, 2 mádenıet úıi, İlıas Omarov atyndaǵy qazaq drama teatry jáne M.Gorkıı atyndaǵy orys drama teatrlary, fılarmonıa, 15-ke jýyq kitaphana jumys isteıdi. Densaýlyq saqtaý jáne saýyqtyrý mekemeleri turǵyndarǵa qyzmet kórsetedi.

Qalaǵa qonaq bola qalǵan jalpaq jurt Qostanaıdy birneshe sáýlettik dástúrdi sińire otyryp salynǵan, ózine tán stıli bar dep esepteıdi. Oǵan qalany aralap júrip kóz jetkizgen abzal.

Qaladaǵy tarıhı oryndar da ózindik ereksheligimen kózdiń jaýyn alady. Ultynyń uly ustazy Ahmet Baıtursynovtyń  alańynda  A.Baıtursynovtyń eskertkishi ornalasqan, sondaı-aq tarıhı tulǵa, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń qaıratker qol­bas­shysy, batyr-sardar Amangeldi Imanovtyń eskertkishi,  saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna eskertkish, Jeńis  saıabaǵynda Uly Otan soǵysynyń qurbandaryna arnalǵan estelik memorıaly bar. Qalaǵa bara qalsańyz, ólketaný murajaıy  men Ybyraı Altynsarınniń murajaıyna arnaıy soqpaýǵa taǵy bolmaıdy.

Shirkeýler men meshitterdiń, batystyq nemese sibirlik sáýlet dástúrlerine saı salynǵan úılerdiń, eski ǵımarattar men jańa ǵımarattardyń qatarlasa boı kóterýi Qostanaıǵa kórik beretini anyq.

Kók jelek jamylǵan Qostanaıdyń óz zamanynan syr shertken osy tektes qaıtalanbas ǵımarattary qazirgi ýaqytta memleket qorǵaýynda. Qazir jańa zaman talabyna qaraı túrlenip jaınaı túsken Qostanaı qalasynyń bolashaq beınesi budan jarqyn bolatyndyǵy kúmánsiz.

«Shet júrse saǵynar qazaqtyń balasy,

Aqqýy, qazy bar aıdynǵa qarashy!

Ǵasyrdyń sazy bar, kóńildiń nalasy

Án salsam jazylar janymnyń jarasy.

Dańqymen tanylǵan Torǵaıdyń qalasy –

Kók jelek jamylǵan Qostanaı qalasy», - dep Torǵaıdyń týmasy, Halyqaralyq "Alash" ádebı syılyǵynyń laýreaty Serik Turǵynbekov jyrlaǵandaı, qushaǵy darhan Qostanaıdyń kórkindeı halqynyń kóńili de keń ekeni ras.

Qostanaı − qonaqjaı qala, ol eshkimdi jatyrqamaıdy. Birneshe ultty baýyryna basqan baýyrmal shaharǵa qonaq bolyp kele qalsań, kórikti jerlerimen qatar, ortalyqqa jaqyn jerde aǵyp jatqan Tobyl ózeniniń balyqtaryn aýlap, kók quraqtyń aıasynda ásem tabıǵatty tamashalaýǵa bolady. Sonymen birge, qalaǵa jol tartqan týrıserdiń nazaryn aýdartatyn, jalpy sany  eki myńǵa jýyq tarıhı jáne mádenı eskertkishter ǵana emes, týrıserdiń aǵaıyndy Iaýshev pasajy jáne Voronova jáne Senokosova saýdagerler úıleri sıaqty tarıhı ǵımarattary nazaryn aýdartady. Mádenı demalysyn jaqsy kóretinder qýyrshaq jáne orys dram teatryna, İ.Omarov atyndaǵy Qazaq teatryna jáne tamasha oblystyq fılarmonıasyna bara alady.

Qysqasy, Qostanaıda tek qana demalmaı, sonymen qatar sanatorıalarda jáne profılaktorıalarda emdelýge bolady.  Kez kelgen jan úshin shahardyń ortalyq kóshelerin sharlap shyqqan soń-aq kóptiń tańdaıyn qaqtyrar saıabaqtarda demalyp, janyńdy jadyrap qalary sózsiz.

Endeshe, bolashaqta astyqty aımaqtyń ekonomıkasy eselenip, mádenıeti men aýyl sharýashylyǵy salasynyń órkendep damı túsip, kórkine kóz jetpeıtin ásem qalanyń keleshegi kemel ári jarqyn bolsa eken deımin.  

Óse bershi, órkendeı ber, Qostanaı!

Dańqyń áli arta bersin toqtamaı!

Oblystyń ortalyǵy ózińsiz

Kelgen adam ketsin toısyz tarqamaı!

 

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Ǵalamtor/ http://bilim-all.kz/olen/3417-Qostanai

2. A.Shaıahmet «Pıramıda» kitaby, Qostanaı, 1996 j.

3. Ǵalamtor/https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/

4. «Qostanaı tańy» gazeti, №85. 06.08.2014.

---