InfoHub Logo

Boz bıe. Sýyn aıǵyr. Qara qulyn

Jyrtatuǵyn namysqoı óz ultynyń jyrtysyn,
Túgendeıtin kózbenen maldarynyń túr-túsin.
Túrikmenniń Jáýmiti, Qazekemniń Adaıy,
Qatar jaıdy bir jyly jaǵalaýǵa jylqysyn.
Bul teńiz ǵoı eki eldi telqońyrdaı emizgen
Deıtin eki el baqtalas "ózderińnen nemiz kem?!"
Eki baıdyń jylqysy qatar jatty sol jyly,
Ada atty qoltyqta suǵynyńqy teńizge.
Talaı bastan ǵalamat, adam senbes ótti is
Bul dúnıede jyrtylyp, jamalǵanda kóp tigis.
Bir kóripkel áýlıe álgi-álgi baılarǵa,
"Sýdan sýyn shyǵar kez osy kóktem" depti mis.
Jylqylaryn jaǵadan uzatpady eki Baı
Jaǵalaýdyń ný shalǵyn bıyl tipti otyn-aı.
"Sýyn aıǵyr shapqannan týady tek qas tulpar" ,
Kimniń baǵy ústem bop janar eken, ıapyr-aı!
Jaýapty istiń salmaǵyn kim qalady sezineı,
Jylqyshylar kúzetti kezektesip kóz ilmeı.
Sýyn aıǵyr shyǵatyn túndi asyǵa kútti olar,
Tózim bolmas sirá da, ańsap kútken tózimdeı.
... Qıaqtanǵan Aı sulý sútteı jaryq tún edi
Qabyl bolyp bir baıdyń kókten kútken tilegi.
Aıta almaımyn ony men sol baıyńyz kim edi /
Sýyn aıǵyr kúmbirlep kisinegen sátinde,
Bıeler men baıtaldar dúr silkinip túledi.
Aq tolqyndar aq shýlan, aq kóbigin shashady,
Kúmis-quıryq, altyn-jal jáne jibek-shashaǵy.
Sýyn aıǵyr keldi de boz bıege artyldy...
Bul kezde uıyqtap ketken-di jylqyshylar jasaǵy.

Álqıssa, budan keıin ańyz bylaı deıdi. Túrikmen baıy ertesine qasyna jasy toqsanǵa kelgen synshy, ári sáıis aqsaqaldy ertip qosqa kelipti:

— Iá, bilishterim, sýyn aıǵyr janasty ma? - dep suraıdy sonda synshy jylqyshylardan.

— Kóz ilmeı kúzetýdemiz, biraq sýyn shyǵar emes.

— Uıqy dushpan bolady, bilishterim...

Synshy osyny aıtyp, úıirlerdi aralaýǵa kirisedi. Balaýsa kók quraqty kúrt-kúrt úzip turǵan boz bıeniń janyna kelip toqtaıdy.

Boz bıeniń aldyna bir, artyna bir shyǵady. Sosyn: "Kózden tasa qylmańdar, sýyn tulpar osynyń ishinde" - deıdi de, óz jónine kete beredi.

— Boz bıe erekshe kútimde bolsyn, onyń amandyǵyna bastaryńmen jaýap beresińder, - deıdi Baı da jylqyshylaryna.

Budan bylaı sýdyń móldirin, ári tushshysyn boz bıe ishedi. Jerdiń otyna boz bıe jaıyldy, jemdi boz bıe jedi, jal-quıryǵy juma saıyn taraldy, qysta jibek jabý jabyldy. Kóktem shyǵa qulyndady.

Jylqyshylar qosyna synshy men Baı taǵy keldi. Boz bıeniń baýyrynda móldir qara qulyn oınaqtap júr. Júniniń túgi maqpalsha qulpyrady.

"Iisi túrikmendi aýyzyna qaratatyn bolashaq dúldil, aqalteke tuqymynyń asyl qanyn taǵy bir jańǵyrtatyn osy janýar" - dep tebirenedi synshy.

Bir juma óte synshy taǵy keldi. Kele boz bıeniń qasyna bardy. Móldir qara qulyn oınaqtap júr. Biraq... " Synshy óz kózine ózi senbedi. Ótkendegi dúldúl shyǵar qulyn tárizdi emes. Álde toqsan jas kóz janaryna kireýke túsirdi me eken?

— Qulyn basqa, tulpardan aıyrylyppyz.

— Múmkin emes, biz qulyndy kózden tasa etpeı baǵýdamyz.

— Qazaqtar kelgen joq pa edi?

— Joq.

Synshy atqa mindi de, kórshiles qazaq aýyldaryna tartty. Joq qaraǵan bolyp, jylqy tabandaryn aralady. Kenet... kózi bir boz bıege tústi. Óz aýylynyń boz bıesinen aınymaıdy-aý, aınymaıdy. Baýrynda qara móldir qulyn oınaq salady. Ár qar basqan saıyn qarabaýyr, kókbýyryldanyp túlep, eń sońynda aq boz aıǵyr bolyp arqyraǵaly turǵan tulpar qulyndy kórdi, tanydy. Sol. Dál sol. Iapyr-aı, bul qazaqtar qapysyn qalaı tapqan? Enelerine qalaı telingen?" Mynaý bizdiń túrikmen maly, sýyn aıǵyrdyń tuqymy, izdegen joǵym osy" - dedi.

Synshynyń bul saýalyn qazaqtar keleke qyldy.

— Sý jylqysy sýyn ertegide ǵana aıtylady. Sizdi peri eliktegen bolar. Júrińiz, Beket áýlıeden duǵalyq alyp berelik. Moınyńa boıtumar etip taǵyp júr. Ha-ha-ha!

— Jyn qaqqan bolar.

— Aljyǵan kezde adam sábıdeı bolady.

— Ha-ha-ha-a-a!

— Otaǵasy, ol qulyn, ózimizdiń qoltýma báıge Aqtanker aıǵyrdyń balasy. Kór de tur, erteń sol atasyndaı bolyp shyǵa keledi.

Synshynyń ishi ýdaı ashydy. Qazaqtar sózge qonaq berer emes. Maýbas jylqyshylardyń sýyńnyń sýdan shyqqanyn da, aqboz bıege shapqanyn da kórmegen, tipti kóz aldyndaǵy qulyndy aýystyryp ketýin de sezbeýin qarashy. Óń be, tús pe? Zapyran oıyn, kórgen-bilgenin Baıǵa aıtty. Baı ornynan atyp turyp aıqaı saldy.

— Attan! Shabyńdar qazaqtardy, qulyndy úıirdi aıdap ákelińder!

Attansa eki eldiń arasy qantógis bolady. Bir qantógis keshe ǵana basylǵan. Synshy aqsaqal Baıǵa keńes aıtty:

— Qantógis halqyńa syn. Olarmen anttasaıyq. Antqa shylqyǵan baı Qojanazardyń sulý, jas toqaly Aqsholpannan týǵan alty jasar oǵylandy ustasyn, - delik. Bir qulyn úshin qazaqtar oǵan bara qoımas. Malymyzdy qaıyrar.

Muny estigen soń qazaqtar da aqıyp tura keldi.

— Anttasamyz!

— Qulyn ózimizdiki. Óz enesiniń baýyrynda. Bul ne basynǵandyq.

— Qojanazar baıdyń asyl tuıaǵy Qoshan balany antqa ustaımyz...

İs nasyrǵa shapty. Túrikmender talaby: "Ne qantógis, ne anttasyp, qudaı aldynda ózderin aqtap alsyn" .

Qazaqtar ýáji: "Anttassaq anttasamyz" .

Beket ata baılamy

Sulýlardyń myqynyndaı myqyny
Kekiline tatar sándep úkini.
Kóshpendiler úshin qymbat bárinen,
Qas tulpardyń tuqymy.
Kókeıimnen kómkerilgen syrty jyr,
/ Qatparlaryń netken kóp ed nur – ǵumyr /
Eki eldiń namys - ary bop shyqty
Syrty túk-túk,
Qarny jynys
Bir qulyn.
Bir qulynǵa bola eki el daýlasqan,
Bir qulynǵa bola eki el jaýlasqan.
Sosyn qyz ap tatýlasqan, qaıtesiń,
Minezderi bolsa solaı, aý bastan.
Júre almaısyń sonda da eldi ańsamaı,
Qyzyqtyrmas ózge eldegi sán-saraı.
Sóz asyrmaý bastan jónsiz, qaıtesiń,
Daladaǵy jazylmaǵan zań solaı.
Kúnniń nury kúlimdegen - Gúldiki,
Lázzatyn tósektegi - Túndiki.
Dúnıege kelmeı jatyp synǵa túsken taǵdyry,
Sonda, sonda... Mynaý qulyn kimdiki?
Bul adamnyń kózi jiti, boljampaz ǵoı sanasy,
Bala Muhambetti2 de óltirmek bop izdeý sapty qarashy
Ómir zańy / oqqa iliger qaı kezde de darasy /
Al osy ǵoı,
Al osy ǵoı,
Al osy.
Mundaı sátte úzilgen jón tek myqtynyń julyny,
Sonda ǵana kek qaıtady shyǵyp yrym-jyrymy.
Boz bıeniń baýyrynda oınaǵan sol qulyndaı,
Qojanazar - Aqsholpannyń oqqa ilinbek qulyny.
Beket-Ata qalyń oıda, túıilińki qabaǵy,
Oılanýda kútse daǵy meshittegi sabaǵy.
Bir qulyn bul...
Bir qulynnyń ári ketse quny da -
Bir taı-jabaǵy.
İstiń mánin aqylǵa sap, bezbendep kór, qarap kór,
Bop turǵandaı qazaq jaǵy aıypker de, túrikmen jaǵy talapker.
"Jaýlastyrmaq jaýshydan da, bitistirmek elshiden" ,
Jappar nem, pendeńizge osy tusta qanat ber.
Eki jaqty tabystyrý, osy istiń qıyny,
Qaıtkende de sheshken durys shı baılanǵan túıinin.
Ant ústinde mámleger bolýǵa Ata bel býdy,
Bir Allaǵa syıynyp.

Tilek

Anttasý Mańǵystaý óńirindegi ataqty 360 áýlıeniń biri Qaraman atanyn basynda ótýi tıis. Qaraman-Ata, Qoshqar-Ata, Masat-Ata, Shaqpaq-Ata... kıeli de, qasıetti Atalar mekeni bolǵan Mańǵystaý óńirinde eki eldi bitistirer, ne ketistirer taǵy bir uly jıyn bolǵaly tur. Tirilerdiń mynaý dúnıe jalǵandaǵy paqyrshylyq áreketterine áýlıe árýaǵy "ólimde de tynysh jatqyzbadyń" - dep erteń qumyrsqadaı qaptaǵan qalyń jurttyń aldynda bulqan-talqan ashýlanyp, kún kózin jabatyn qara bult bolyp túnerse nemese qara jer topyraǵyn sýyryp, toıymsyz kózderge tyqpalaǵan daýyl bolyp soqsa... onda ekinshi jaqtyń, ıaǵnı aıypker sanalatyn jaqtyń bel omyrtqasynyń úzilgeni. Qalaı bolǵanda da Ant kúni Arýaq kóńiline kidi almaı: "Urpaqtarym, óz qal-qareketterińdi ózderiń sheshińder, bir jabaǵyǵa bola, birińniń jaǵańa biriń jarmasqandaryń ne, ol aqylgóıler jasar is emes, uıat, uıat" - dep jaıma shýaq qabaq tanytyp, shaldýar balalardyń asyqqa talasqanyna qyzyǵa qaraǵan ákedeı bolyp jatýy kerek.

Beket-Ata Qaraman-Atanyń basyna úsh ret keldi. Syrt kisi kelý-ketý saparyn ǵana jipke tizdi, biraq onyń ár kelisiniń syr-qupıasyn ańǵara almady. Ony Bekettiń bir izi ǵana bildi.

Áıteýir úsheýinde de Baba jer asty ǵıbadathanasynda japadan jalǵyz uzaq boldy...

Qurbandyq

Kesildi úkim aıa meıli, aıama,
Naǵyz shyndyq bermeıdi ǵoı boıala.
Shashyn jaıǵan jatty Aqsholpan talyqsyp,
Sadaqaǵa ulyn qımaq qaı Ana?
Erkin ósken erke toqal pák, salqam,
Talaılardyń júregine shoq, salǵan.
Qoshan bala mingen kezde qara atqa,
Talyp jatty, talyp jatty Aqsholpan.
Soldyrýǵa kim qıady Gúldi ósken,
/ Dál osylaı bizdiń qazaq kún keshken /
Qoshtasqanda aǵaıyndar ańyrap,
Jymyn qaqty kózin qysyp kúndester.
Shyqqannan soń beredi Kún qysqara,
Bolǵan bolsa Ant basynda is qara.
Eki "qulyn" - qurbandyqqa shalynbaq,
Tym qatygez netken jandar, masqara?!

Arýaq ashý tanytpady

Qaraman-Ata qaýymynyń basy qaptaǵan qaraqurym halyqqa toly. Júzderi sýyq, qabaqtary qatyńqy, ómirde kúlki degenniń ne ekenin bilmeı ótken jandardaı. Eki jaq bir-birine qara bulttaı tónip tur. Qylyshtar ázirge qynynda turǵanymen, áp-sátte lypyp, jarq etýge daıyn-aq. İstiń ýshyqqanyn tilep júrgender qanshama?

Biraq adamdardyń qabaqtary túnerińki bolǵanymen aspandaǵy altyn kúnniń qabaǵy jadyrańqy, jaıma shýaq edi. Lyp eter jel de joq, ánsheıindegi aıaq astynan kóterilip lap salatyn tentek quıyndardyń da qarasy óshken. Árýaq oqys minez tanytpady. Eki jaqtyń dilmarlary júrelese otyra qalyp, bıe saýym mezgil qyzyl tildiń maıyn tamyzyp salǵylasty. Ortada - kekilin, quıryǵyn qara matamen túıgen qara arǵymaq ústinde qara kıim kıgen, bul fánıge qyldaı qıanaty joq Qoshan sábı. Qara toqymdy, qara bas erdiń qasyna qara júgen qańtarylǵan. Qoshan balanyń oń qolynda kádimgi etik tigetin, aǵash sapty ilmek qarmaqty biz. Qara qurmen noqtalanyp, qara qazyqqa baılanǵan, eki aıaqty adamdardyń ne istegeli jatqanynan esh habarsyz, daýdyń basy - qara qulyn.

Aıtys sharyqtaý shegine jetken kezde Beket-Ata Qaraman-Ata beıitine qarap tizerledi de: - Ýa, arýaq, qara bolsaq qara atty, biz bolsaq bizdi at! - dep aıqaılady. Osy sátte Qoshannyń qolyndaǵy biz ortasynan qaq jarylyp, qara at qulap bara jatty. Ońtaıda turǵan bir jigit Qoshandy jerge qulatpaı at ústinen kóterip alyp ketti... Ekinshi jigit qulaǵan qara attyń tamaǵynan qanjarymen shalyp jiberdi. Osynyń bári qas-qaǵym sátte, eshkim esin jıyp úlgere almaıtyndaı kezde bolǵan edi. Kópshilik qaýymnyń árýaqtyń qudiret kúshine tánti bolyp, qulshylyq etýge ǵana shamasy jetti.

— Arýaq qara atty ǵana atyp, tatýlyqqa, bitimshilikke shaqyrdy.

Bir qulynǵa bola el ishin ala taıdaı bórliktirgenimiz bolmas, Qaraman-Ata basynda jaryqtyq Qojanazardyń qara arǵymaǵynyń etinen aýyz tıip, sorpasyn iship, bata jasasyp, týysqan bolyp taralyq, - dedi Beket-Ata túrikmenderge qolyn usynyp.

Bul ýájge talapker jaqtyń kónbeske lajy qalmady. Sóıtip Beket-Ata eki eldiń arasynda qantógis boldyrmaı, beıbit tatýlyqty saqtap qaldy.

Aıtýshylar Beket-Ata úsh kún boıy Qaraman-Atadan tildesýdi tilek etipti. Úshinshi kúni Qaraman-Ata árýaǵymen tildesip, joǵarydaǵydaı baılamǵa kelisken eken deıdi. Al álgi sýyn qulyn tuqymy adaı jylqylarynan qýsa jetetin, qashsa qutylatyn uzaq jolda sharshaý men shaldyǵýdy bilmeıtin talaı tulparlardy shyǵarypty.

---