InfoHub Logo

JOL MUŃY

"Jibek joly" aýdany turǵyndary ózderiniń "Dala" atty tól gazeti ashylǵaly máz-máıram. Gazet degen kóregen kóz, estigish qulaq, aıshyqty sóz, sheshen shejire, osal tusty dál basatyn ushqyr jebe eken ǵoı. Shildeniń aptabynda tas astaýdaǵy shyńyraýdyń muzdaılyǵy zárdeı bal sýyn bas almaı soraptaǵan túıedeı-aq oqyrmandar shóldep qalypty. El — jer tarıhy, este joq eski zamannyń baǵylan batyrlary, syrǵaly sulýlary, baılary men bıleri kóne qorymdardan qaıta turyp múldem ózge zamanda ómir súrip jatqan urpaqtarynyń turmys-tirligin aralap ketkendeı me?!

Ózi bir kezde saıasattaǵy qadamyn aýdandaǵy alaqandaı gazet tilshiliginen bastaǵan Birinshi jańa gazettiń jańa redaktoryn el ishin aralaý kezinde janynan tastamaıtyn. Redaktordyń eski jádigerlikterdiń qupıasyna qumarlyǵyna qyzyǵatyn.

Birde redaktorǵa bedeldi mekemede bastyq qurdasy bylaı dedi:

— Birinshi men redaktor dalaǵa shyqsa molalardy qoımaı aralaıdy deıdi osy ras pa?

Redaktor ilkide abyrjyp qalǵan. Sosyn: — "Beıitter men qorymdar bizdiń babalarymyz. Shejire... Jumbaq... bilsek, zerttesek degen oı ǵoı" — degen.

— Odanda erikseńder Ústirttiń erneýinen arqar atyńdar, qasqyr qýyńdar... mine qyzyq!

"Jibek joly" dese degendeı. Boıyndaǵy ór tastyń, ór jýsannyń asty tunǵan tarıh. Birde Almatydan jazýshy keldi. Shyǵarmalary álemniń birneshe tiline aýdarylǵan, daryndy. Maqsaty — Jibek jolynyń burynǵy sorabymen júrip ótý, osy óńir jaıly shyǵarma jazý.

Jibek joly,
Jibek joly, —
Jibekteı bop esilgen júrek joly.
Kúre tamyr ispetti tolyp aqqan,
San elderdi sharlatar tirek joly.
Skıf joly,
Maqta jol,
Noǵaı joly,
Qyrattardyń tesilgen talaı jony.
Býma teńder óńgergen túıeli kósh,
Mejesine jetkizbek qalaıda ony.
Osy jolda ár eldiń yrymy da,
Osy jolda Mysyryń, Qyrymyń da.
Jibek qurtyn jetkizgen orap alyp,
Qypshaqtyń bir arýy burymyna.
Tún qaýipti, kún shyqsa araı shyqqan,
Jar astynda qaldy ury talaı buqqan.
Aldyrǵanyn aldyryp qalǵanyn ap,
Shyn-Mashynnan jetedi Saraıshyqqa.
Tulpar myqty tuıaǵyn taǵalasa,
Jigit myqty erligin baǵalasa.
Nar jolynda eshqashan júk qalmaǵan,
Qara júrek qaraqshy tonamasa...
Deldaly — bitistirmek shatasqandy,
Malǵuny-aıyratyn otasqandy.
Kerýennen úzilip qalǵan narlar,
Esenqazaq túleıinde adasqan-dy.
"Qos arystan kúzetken Bileýli" — dep,
"Qabyrǵasy syıqyrmen tireýli" — dep.
Batys-shyǵys tańdanǵan Bileýlide,
Kerýenniń baqytyn tileýli kóp.

Almatylyq qonaqty jolǵa Birinshiniń ózi alyp shyqty. Qasyna redaktordy eritti. Bular buzylǵanymen qurylysynyń qańqasy burynǵy symbattylyǵynan syr shertip turǵan Bileýli Kerýen saraıyna tartty. Jazýshynyń kókiregi — qazyna. Birinshi — syr sandyq. Redaktor bolsa kezikkenniń bárin qorjynyna tyǵýda.

— Adastyq, — dedi Birinshi — adastyq joldastar. Baıqamaı jibek joly sorabynan shyǵyp ketippiz. Mana Qusshydan shyqqan soń baıqap otyrý kerek edi. Áńgimemen... Aral teńizi beti-aý deımin. Nede bolsa alǵa umtylyp kórelik.

Kenet bulardyń "ÝAZ-ıgin" jarqyraǵan birneshe projektor jaryǵy qorshap aldy. Appaq aq sáýle tún qarańǵylyǵyn tilgileýde.

— Qolǵa tústińder me, shpıondar!

Iyǵynda kapıtan juldyzshasy bar ofıserdiń qysqa ómiri estildi:

— Shtabqa alyp júrińder!

Avtomat asynǵan onshaqty soldat áı-sháıǵa qaramady...

Aldaryndaǵy tutqyndardyń bireýi bir aýdannyń Birinshisi jáne Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, ekinshisi jazýshy — memlekettik syılyqtyń laýreaty ekeninde eshkimniń jumysy bolǵan joq.

Aıdaladaǵy vagon úıde bulardy maıor shenindegi orys qarsy aldy.

— Áskerı Zonaǵa ne maqsatpen kirdińder? Kimsińder? —

— Sizderge kórshi "Jibek joly" aýdanynyń Birinshisimin, janymdaǵylar jazýshylar, tarıhı-mádenı eskertkishterdi aralap júrgenbiz, adasyp kettik...

— Aral qalasyna barasyńdar. Kim ekenderiń sol jerde anyqtalady. Úlken bastyqtyń — generaldyń aldynda... Davaı júrýge daıyndalyńdar!...

Bul jerden Aral qalasy qaıda, bireý qaıda. Onyń ústine Birinshini tutqyndaǵan masqara ǵoı. Ne isteý kerek? Osy kezde Birinshi de túsin sýytty. Kókjaldaı kújireıdi. Bulaı istemese bolmaıtynyn mana sezgen.

— Joldas maıor baıqańyz. Osy óńirdiń qojasy menmin. Aralyńa bara almaımyn. Qajet bolsa bastyǵyńyzdy osy jerge shaqyryńyz. Áıtpese ákel rasıany ózim sóılesem...

Eki myqtynyń janarlary túıisip qaldy. Óńmeńnen óter kózqaras. Ofıser kógildir kózin buryn taıdyrdy da:

— Jaraıdy. Zonadan shyǵaryp jiberińizder. Anaý fotoaparattaryndaǵy plenkany alyp qalyńdar. Bul jer Otanymyzdy qorǵaý maqsatynda áskerı qarý jaraqty synaqtan ótkizip jatqan jer. Ekinshileı qolǵa túspeýlerińizdi suraımyn. Birinshisiń be, Joǵarǵy keńes depýtatysyń ba, jazýshysyń ba bizge bári bir... Ánsheıinde aspandy tirep, jerdiń tutqasyn ustap júretin bulardyń kókiregin álgi oqıǵa sý sepkendeı basty. Kúshtiniń aty... Áıteýir jeme-jemde bulardyń pysy jeńdi-aý.

Osy kórinisten keıin kóp oqyp keregin de, kerek emesin de qorjynyna tyǵa beretin, bolashaqta myna qasyndaǵy aǵasyndaı tanymal jazýshy bolǵysy kelip júrgen aýdandyq gazet redaktorynyń esine álde qashan umyt bolǵan baǵzy zamannyń... budan myń jyl burynǵy... keıingige Ahmad Ibn Fadlannyń jazbalary arqyly ǵana jetken osy Sam qumynda bolǵan oqıǵa túsip serikterine aıtyp bergen...

Iá, álgi jalǵyz jaıaý — dárýish osy óńirde bir ózi búkil kerýendi toqtatyp, syı-sıapat alǵan soń olardy ilgeri jyljýǵa jiberip edi-aý. Al bular osy óńirdiń ıesi. Birinshisi bola tura óz áskerlerine(árıne ol kezde orys áskerin ózge eldiki deýge bolmaıtyn) tutqyn bola jazdaǵany.

Bári qarqyldap kelip kúldi... Sosyn Jibek joly boıyndaǵy ózderi biletin qyzyqty oqıǵalardy jarysa áńgimeledi...

* * *

Keıin (árıne birneshe jyldar ótken soń) redaktor qorjynyn aqtaryp otyrsa álgi órimder óz-ózinen órile-órile qamshyǵa aınalypty.

Kádimgi segiz órim jylan baýyr, shashaǵy tulpardyń kekilindeı kúltelengen qamshy. Kenet qamshyǵa jan bitip jylan tárizdi aýnap túsip baýyrymen jorǵalaǵysy kelgendeı bolyp ketti.

Astapyralla!

BİRİNSHİ ÓRİM — JALǴYZ DÁRÝİSHTİŃ YHI

...922 jyldyń kóktemi edi. Arab halıfatynan, ıaǵnı Baǵdat qalasynan shyqqan saýda kerýeni Ústirt dóńine kóterilip, Sam qumynyń buırat-buırat jaldaryna ilikti. Bes myń adamnan turatyn kishigirim qala kóship kele jatqandaı bolyp kórinetin kerýenniń negizgi baǵyty — Edil ózeni boıyndaǵy Bulǵar memleketine kómek kórsetý. Kerýenniń hatshysy Ahmad Ibn-Fadlan bolatyn. Tórt myń shaqyrymǵa sozylǵan osy sapardaǵy jazbalar keıin Ibn Fadlannyń atyn óshpesteı etip tarıhqa qaldyrdy. Kerýen Baǵdat — Tehran — Serahs — Ashhabad — Buhara — Úrgenish — Nókis — Qońyrat qalalaryn basyp ótip, Sam qumynyń buırat-buırat jondaryna ilikkende bularǵa aldarynan ıyǵyna qorjyn asynǵan jaıaý jalǵyz dárýishtiń kezikkeni. Jalǵyz jaıaý taptap óterlik bes myń adamnan aıylyn jıǵan joq. Bar daýsymen: "Toqtańdar", — dep aıqaı saldy.

— Bul óńirdiń shóbin taptaýǵa kim ruqsat berdi, — dep aqyrdy júdeý óńdi jalǵyz. — El-jer ıesiz dedińder me, meniń ruqsatymsyz endi alǵa attap baspaısyńdar!

Tentekteý sarbazynyń kóterile bergen qylyshyn kerýen basy qynyna qaıta salǵyzdy. Sosyn ózi atynan túsip "júgensizdikteri" úshin álgi dárýishten keshirim ótindi. Han aldynda turǵandaı syı-sıapat tartty. Kerýenniń alǵan baǵytqa jyljýyna ruqsat surady. Dárýishten musylmandyqqa kirýin ótindi.

Saqtardyń daı taıpasynan shyqqan jalǵyz dárýish kerýen basynyń bul bekzadalyǵyna, jat eldiń zańyn qatal saqtaıtyn ádeptiligine asa rıza boldy da, óz ıeligindegi qumdy basyp ótýge kelisimin bildirdi.

***

— Ataqty Ámir-Aqsaq Temir kóregenińiz de osy Jibek jolynyń boıyndaǵy kerýendi tonaıtyn qaraqshy bolypty ǵoı.

— Apyraı-á-á?!

EKİNSHİ ÓRİM — QYRYQ QARAQSHYNYŃ BİRİ

Kerýendi Uly Hanǵa sálem ap
Kele jatqan,
Maqsaty onyń tonamaq.
Onda syılyq — qaǵan úshin kóp bolar,
Altynda kóp,
kúmiste kóp, kóp taýar.
Qaýipti top — qyryq qaraqshy atanǵan,
Bastyǵy onyń — Aqsaq Temir qatal jan.
Shyńǵyshannyń urpaǵynda óshi bar,
Er ákesi Taraǵaıdan bata alǵan.
Basyń keter qandy urystan qoryqtyń,
Basyń keter alǵy úmitten toryqtyń.
Qyryq qaraqshy shapsa eger... úreıli is,
Alǵa qoıǵan maqsaty bar joryqtyń.
Ashýlansa ol qysqa aınalar kóktemiń,
Ashýlansa ol ketpes eshkim tep-tegin.
Óıtkeni ol ajal ákep anaǵa,
İshten týǵan, ishten týǵan kektenip.
Anasy onyń Saqypjamal tús kórgen,
Al túsinde... Álde ǵajap is kórgen.
"Uly onyń handy óltirip han bolar" ,
Mine osyǵan Toqylyq han tistengen.
Tústi aıtqanǵa qurbysyna opynyp,
Qaldy ana, kózinen jas tógilip.
Bul dúnıe opasyz ǵoı, opasyz,
İshin jardy óz qolymen Toqylyq.
Alla ámiri bolmasa eger bolama,
Tiri qapty qursaqtaǵy sharana.
Daýys shyqqan tusqa kelip bir arý,
Arshyp aldy sharanany moladan.
Sodan beri keshken kúni jasyryn,
Amandyǵy úshin altyn basynyń.
Taýdaǵy úńgir... mekeni onyń kim bilsin,
Domalaryn qashan órge tasynyń.
Tárizdi me qaraqshylyq serýen,
Ne dertke de tabylady dárý — em.
Shyqpaqshy edi(úsh kún boldy kútkeli),
Samarqannan Saraıshyqqa kerýen.
Shól dalada qıyn-aq qoı jol asa,
Shabý kerek atqan tańmen talasa.
Qolaıly jer... Esenqazaq túleıi,
Kóp oljaǵa batar edi-aý tonasa.
Kerýende qansha túıe, qansha atty,
Aradaǵy dál ólshedi alshaqty.
Bólip-bólip qýyp jatty túleıge,
Qarsylassa qylsha moınyn al, shapty...
Bárin-bárin bir qorqynysh bılegen,
Aýǵan teńdi talaı narlar súıregen.
Osy kezde taısalmastan bir arý,
Qarsy júrdi tústi daty kúımeden:
Áıel bastar kóshti batyr tonamas,
Qanshyqty da arlan tóbet talamas.
Kerýenniń ıesi edim men beıbaq,
Kórkem jigit, mynaýyńyz jaramas...

Sulý áıel qylyqty sózimen negizgi oıyn nysanaǵa dál tıgizdi. Buǵan deıin tek: "Tona, at, shap, aıda" — tárizdi qysqa-qysqa buıryqtar ǵana beretin jigit bir sát álgi arýdan kózin ala almaı turyp qaldy. Árkim óz janymen álek bolyp, tasa-tasaǵa jasyrynyp jatqan shaqta qanypezerge taısalmaı týra júrgen jaýjúrek qyz kim boldy eken? Ózi aspannan tústi me, jerden shyqty ma?!

Qandy qaraıtatyn qaraqshylyqtan da lázzat taba bastaǵan Temirdiń baǵylan júregin múlde bóten áldene búlk etkizdi. Janar men janar túıiskendegi jarqyl shashyrandylarynyń bir ushqyny jigittiń júregine dál tıgendeı. Oı dúnıesiniń astan kesteniń shyǵardy. Bundaıda tez sheshim qajet. Qaraýyndaǵylarǵa ámir etti:

— Bóriler, bir buraýyna da tımeı kerýendi óz jolyna salyńdar!

Qyz da qarymdy jaýabyn tez qaıtardy:

— Atyńyzdy aıtyp ketińiz, kórkem jigit. Kezi keler... Men seni bútkil Maýrennahardy basqaratyn han jasaımyn...

— Atym astymda!

Aýyzdyǵymen alysyp turǵan aqboz aıǵyrdy oqys tebinip qalyp aıdalaǵa shaba jóneldi...

El arasyna "qyryq qaraqshy áıeli bar kerýendi tonamaıdy eken, qaıta ózge tonaýshylardan qorǵaıdy eken" — degen laqap keń tarady.

ÚSHİNSHİ ÓRİM — "TESİK TAS" JYRY

Mynaý Qusshy. Aınalasy aspan sor,
Qusbegi eken, aspan syryn ashqan sol.
Ǵashyq bolyp Bileýliniń qyzyna,
Sol qyzdy alyp Sam qumyna qashqan sol.
— Kelin keldi, ýa, ana, esikti ash!
— Deı bergende moınyn julǵan tesik tas.
... Laqtyrǵan Bileýli edi... ashýmen...
"Sybaǵań sol... batasyz al alyp qash,
Aq bata alǵan eshýaqytta taryqpas!...
" Sol tesik tas, Tesik tas,
Jatyr áne, eı jolaýshy kózińdi ash!
Kórmesten sen basyp kettiń Óziń bil,
Qansha ýaqyt bolar deısiń sezim mas.
Taǵdyrlardy etý úshin uqsatpas,
Bul jalǵanda aıaǵyńdy myqtap bas.
Mavzoleıge tas kúıdirdi el,
Qazirde ol
Beıneýdegi mýzeıde tur "qypshaq tas"
Tesik tastyń kózine ýaqyt qum quıdy,
Ne zamandar ótti-ketti sum qıly.
Ór zamannyń óz zańymen kerýen,
Tesik tastyń jyryn aıtyp jyljıdy.
Jyljyp kele jatyr...
Netken ańǵal ek,
Qoıdyq keıde qaraýdy da tańǵa kóp.
It úrdi áne shabalaqtap,
Kerýen
Buırat qumdy kirdi mine Samǵa kep.

* * *

Sartap joldyń saıraıdy tynys tili,
Dep túsingen dalalyq yrys muny.
"Súıinǵara sybaǵa" tastap ket — dep,
Burqyraıdy Samyńnyń kúmis qumy...

TÓRTİNSHİ ÓRİM — QOŃYRAÝ SYRY

Kerýen der qońyraýy syńǵyrlaǵan,
Qysta kúndi, al jazda túndi urlaǵan.
Kerýenniń óńi de, sáni de mol,
Kúmis kómeı jyraý bar jyr jyrlaǵan.
Qońyraýlar syńǵyrly qońyraýlar,
Qońyraýdyń únine kóńil aýdar
Shyrt uıqydan oıatar sıqyrly saz,
Kerýen sáni — qońyraýly omyraýlar.
Qońyraýlar syńǵyrly qońyraýlar,
Ashylady qulaǵy sańyraýlar.
Syńǵyr únge — bal sýyn áıkelge uryp,
Óńkip kúmpip jatady shymyraýlar.
Jazda kúıip, al qysta úsik shalǵan,
Talaılardyń keýdesin ysytty arman,
"Syńǵyrlaý" der bul jerdi... sebebi bar.
Jez qońyraý bul saıda túsip qalǵan.
Sónbek emes kóńildiń nur shýaǵy,
Jol degeniń bir túsip, bir shyǵady.
Estiletin sol saıda talaı qyzdyń,
Syrǵalaryn joǵaltyp syńsyǵany.
Mahabbatqa qajetsiz qaıyq degen,
Júrek týlar bolsyn tek laıyqty óleń.
Osy saıda aqsúıek oınap júrip,
Aqbóbek qyz súıisken Qaıyppenen.

BESİNSHİ ÓRİM — QARANYŃ QUMY

Kerýenshiler
Qaraqumnyń kórgennen qarasyn bir,
Bıleı túser erkin dem sanasyn bir.
Túıelerin ottatyp, belin jazyp,
Tynyǵýǵa qolaıly Qarashúńgil.
Dińgil-dińgil Syrly áýen dińgilmenen,
Aýyzben kúı tartýdy kim bilmegen.
Tarıhyn jatqa bilgen kerýenshiler,
Qara-jigit,Arý-dy Shúńgil-degen.
Qyz-jigittiń kókiregin taza sezim —
Mahabbat qoı jaýlaǵan qarashy ózin.
Shúńgil bolsa daı qyzy — jaýynger qyz,
Al Qarańyz araptyń qojasy edi.
Jibek joly boıynda tókpe bazar,
Adaldyqtyń aq otyn jaqqan ozar.
Qyzǵa bola kerýennen qalyp qoıdy,
Sol qojańyz salmaıtyn taqqa nazar...
Súrtti syrdy nóserler tógip ketken,
Qamal turǵan jer sodan shógip ketken.
Qara menen Shúńgildiń qupıasyn,
Ýaqyt shirkin qumǵa orap kómip ketken.

***

Qulpytasqa úńilip qaraǵym kep,
Sol óńirge áıteýir baramyn kóp.
Bar bilerim qorymyń — Qarashúńgil,
Aqshaǵyl qum atalar Qara qum — dep.

ALTYNSHY ÓRİM — ANAMNYŃ TİLİ

Saraıshyǵym —
Altyn Ordam-Astanam,
Sende syr kóp ýaqyt kómip tastaǵan.
Jabylǵaly qaqpań seniń ne zaman,
Tabylǵany qazǵanda altyn tostaǵan.
O, tostaǵan,
O, tostaǵan.
Tostaǵan.
Ánim sensiń — tuńǵysh toıdy bastaǵan.
Tostaǵanmen shyrqaıtyn bar áli ánshi,
Esime alsam, Janarymnan jas tamar.
Aıaǵy bar dúnıeniń basy bar,
Dosy bolsa bul pendeniń qasy bar.
Tostaǵanda jan jylytar jazý tur:
"Bul kózede meniń kózim jasy bar".
Saırap tur ǵoı ýyz tili eneniń,
Ásem áýen balqytady deneni.
Jas shyǵady qýanyshtan, qaıǵydan,
Jaralǵansyń kóz jasynan óleńim.
"Bul kózede meniń kózim jasy bar"
Uǵynýǵa emes eshkim asyǵar.
Mine, ǵajap,
Altyn adam taǵy bir,
Tabylǵany Jem boıynan tasyǵan.
Baǵzy adamdar nege altynǵa qumar tym,
Desem eger,
Shirimepti shyn altyn.
Táji — altyn,
Saýyty — altyn,
Qylyshynyń saby altyn.
"Tabytymyz ashylatyn bolar kún.
Tabysarmyz sonda urpaqpen dili bar,
Babasynyń kim bolǵanyn uǵynar"
— Degensiń ǵoı altyn kıgen aıamaı,
O, babam-aı, jatqan jerin aıadaı.
Kerýender ótetin-di
Jemnen qazdaı yrǵalyp,
Ketkenin ne saf altyndy
Kór — úńgirge birge alyp.
"Qarap jatam jylqylardy qoı, — dediń be, — tóbege" ,
Qoramsaǵyń tolyp-aq tur, tolyp-aq tur jebege.
Altyn sapty qylyshyn da sýyrylmaǵan qynynan,
Qyn syrtynda sýret bar — bóriler-aý ulyǵan.
Tostaǵandy ustap jatsyn, asylyq qoı osylar,
Depsiń jáne "bul kózede meniń kózim jasy bar" .
Hor qyzynyń qolynan sen sharap ishkiń keldi me.
Bularyńdy — dúnıe qońyz deýden basqa endi ne?!
Hansyń ba sen, Batyrsyń ba, Baıdyń uly — Baǵylan,
Shynymdy aıtyp ýa, baba jarylaıyn aǵynan.
Urpaǵyńa mura qylmaı ketkennen soń
Kórge alyp, Qatal Zaman juldy bizdi ómirshiniń taǵynan,
Sodan beri saf altyndy túsimizde kóremiz,
Kerýennen túsip qalǵan kór-jerlerdi teremiz.
Yńyldaǵan ánge basyp terisinen tananyń
Qamshy ǵana óremiz.

SOŃǴY UǴYM

Avtor segiz órim jylan — qamshynyń alty óriminiń syr-sıpatyn jyrlap bolyp, endi jetinshi men segizinshi tinderdi tolyqsytyp tolǵamaq bolǵan kezde... álgi jerde jatqan qamshy — jylan oqys basyn kóterip... aıyr tilin sýmań etkizgendeı boldy. Óń men tústiń arasynda otyrǵan aqyn tiksinip qaldy.

"Bar pále — tilden. Ótkenge til tıgize bastadyń. Olar — altynmen aptalyp, kúmispen kúptelse bastaryna qonǵan baq. Qaltańda kók tıynyń joq, jalań aıaq júrgen soryńdy kimnen kóresiń. Dinińdi, dilińdi, tilińdi joǵalta bastaǵan óz urpaǵyń kináli... kináli... kináli..." — degendeı me, álgi...

Qazir qazaqtar da qos tildi bolyp ketti ǵoı.

Aqyn qalǵan eki órimniń syr-qupıasyn qorjynyna asyǵys-úsigis qaıta tyqty. Kezi taǵy birde keler... Kelmese ózge bireý jyrlar...

Ulystyń urany — Pir Beket-Atanyń arýaǵy — saryúıek jylan deýshi edi-aý!

Basyn kótergeni uıqydaǵy Rýhymnyń oıanǵany ǵoı.

Bısmılla-rahman-rahım!

---