InfoHub Logo

Erte zamanan beri, ıaǵnı adamnyń morfologıalyq jáne fızıologıalyq erekshelikteri — adamnyń dene qurylysy men árbir múshesiniń belsendiligi kópshilikti qyzyqtyrady. Ertedegi uly dáriger Gıppokrat adamnyń tulǵasyna qarap, kúshti, tyǵyrshyq, tersheń jáne semiz dep bólgen sonymen qatar, ártúrli tulǵadaǵylardyń ózderine tán aýrýlary bolady dep túsindirgen.

Keıinirek Klavdıı Galen (130-200) adamdar tulǵasyn tórt topqa bólip, árbir toptyń organızminde bolatyn «sólge» tán óz qozǵalý erekshelikteri bolady. Ol ony mynandaı «sólderge» bóldi: sangua-(qan), phlegma (salqyn shyrysh), shole (ót), melan chole (qara ót). Organızmde qandaı «sóldiń» bolýyna baılanysty adamnyń temperamenti anyqtalady. Galen adam temperamentine qarap, sangvınnıkter (kóńildi, shıraq, tek alǵa umtylatyn), flegmatıkter (jaıbasar, sabyrly, kez kelgen jaǵdaıda ózin ustaı biletin, selqos), holerıkter (qaısarly, jigerli, ashýshań, qumarshyl) jáne melanholıkter (ashýshań, jasqanshaq, biraq jumysyn bir júıemen tıanaqty isteıtin) dep bóldi. Adam tulǵasynyń erekshelikterine qaraı osylaı jikteýdi I. P. Pavlovta qoldady.

XX ǵasyrdyń basynda fransýz dárigeri Sıgo as qorytý, tynys alý, qımyl-áreketine jáne júıke júıesiniń reaksıasyna qarap tórt topqa — serebraldy (mıly), dıgestıvti (uqypty), bulshyq etti jáne respıratorly (keń tynysty) dep bóldi. Ol serebraldy topqa basy úlken jáne keýde qýysy uzynshalaý adamdardy jatqyzdy. Dıgestıvtilerge — qaryndary úlken, keýdesi qysqa jáne keń, jaq súıekteri jaqsy damyǵan adamdardy jatqyzdy. Etti topqa bulshyq etteri damyǵan, keń ıyqty, aıaq-qoldary uzyn adamdar jatqyzyldy. Respıratorlarǵa — keýde men muryn qýysy jaqsy damyǵan, keýde qýysy jene aıaq-qoldary uzyn adamdar jatqyzyldy.

Bizdiń ǵasyrymyzdyń 20-30-jyldary nemis dárigeri Krechmer úsh dene tulǵasyn ajyratty: astenıalyq, pıkenıkalyq jáne atletti dep úsh topqa bóldi. Astenıalyq topqa-keýdesi qalyń, ıyqtary qysqa, denesinde maıy joq, minezderi tez ózgeretin adamdar, pıknıkalyq topqa — basy, keýdesi jene qaryny úlken, denesi tyǵyrshyqtaı, semirýge ıkemdi, kóńil kúıi bir qalypty adamdar, atletıkalyq topqa — qańqanyń keýde bólimi úlken, ıyqtary keń, bulshyq etteri damyǵan, kóńil-kúıi jaıbasar birtindep ózgeretin adamdar jatady.

Adamdardyń dene turpatynyń erekshelikterine jeke qarap toptarǵa bólý qazirgi kezde de jalǵasyp keledi. Óz qajetterine sáıkes joǵarydaǵy toptardyń júıelerin paıdalanady. Genetıkalyq kózqaras boıynsha dene turpatynyń toptary nemese basqa jeke basynyń fenotıpi, ıaǵnı genotıp pen ortanyń araqatynasynyń nátıjesinde paıda bolǵan.

Biraq, adamzat Jer sharynda aýa raıy, landshaftylary, geohımıasy jene basqa erekshelikteri ártúrli aımaqtarda ornalasqan. Sonymen qatar aýa raıynyń erekshilikteriniń, gravıtasıanyń, elektromagnıt órisiniń, radıasıanyń, aýrý taratatyn organızmderdiń jáne basqa da faktorlardyń áserlerinen, adamdardyń morfologıalyq jáne fızıologıalyq qasıetteri geografıalyq ózgergishtikke ushyraıdy. Osy qasıetterdiń belgili bir aýmaqtarǵa baılanysty ózgerýi qazirgi adamdardyń geografıalyq (ekologıalyq) ózgerishtigine dálel bola alady. Osy ózgerishtiktiń negizinde arktıkalyq, bıik taýlyqtar jáne tropıkalyq adamdar tobyn ajyratady, sonymen birge qońyrjaı klımattyq beldeýlerde túratyndar dep te bóledi.

Arktıka toby turǵyndary (eskımostar, chýkchalar jáne t.b.) negizinen bulshyq etti kelgen (tyǵyrshyqtaı), salmaqtary aýyr jáne keýde qýystary jumyr bolyp keledi. Osy top adamdarynyń ókilderiniń barlyǵy ottekpen tynys alýy, negizgi almasý deńgeıide jáne energetıkalyq úrdisteri de basqalarǵa qaraǵanda joǵary deńgeıde bolady. Arktıka tobynyń jeke tulǵalarynyń qanynda holesterın mólsheriniń kóptigimen erekshelenedi. Biraq Sibirdiń qońyrjaı aýdandarynda turatyndar Arktıkanyń baıyrǵy jergilikti turǵyndarymen salystyrǵanda, kóbine, astenıalyqtar men pıknıkalyq dene turpatynyń tobyna jatady. Olar salystyrmaly túrde qysqa aıaqty jáne qoldary uzyn, keýde qýysy jalpaq, denelerinde maı qorlary mol bolady. Olardy qońyrjaı beldeýlerde turatyndarmen salystyrǵanda jylýdyń almasý deńgeıi joǵary keledi, al qanyndaǵy holesterınderi birdeı mólsherde bolady.

Bıik taýlarda turatyn adamdar tobynyń (Kavkaz, Pamır jáne Tán-shan taýlyqtary, Efıopıa jáne Úndiniń baıyrǵy jergilikti turǵyndary, Perýdyń úndisteri jáne t.b.) keýde qýysynyń kólemi úlken jáne qańqa bulshyq etteri salmaqty aýyr bolyp keledi. Olardyń qanyndaǵy erıtrosıtteri (gemoglobınderi) jáne ımmýnoglobınderiniń mólsheri kóp, biraq holesterınderi az bolady.

Tropıkada turatyn adamdar toby (Afrıkanyń, Aýstralıanyń, Muhıttardyń (Okeanıanyń) Úndiniń jene Amerıkanyń jergilikti turǵyndary) adamdarynyń dene turqy uzynsha, bulshyq etteri onsha jetilmegen, denesinde teri bezderi kóp (1 sm2denede), jylý almasýy joǵary jáne energetıkalyq almasý deńgeıi tómen bolady. Sonymen birge, bularda ımmýnoglobınniń mólsheri kóp jáne qandaǵy holesterınniń mólsheri az bolady. Tropıkalyq endikterde jergilikti turǵyndardyń qanynan transferın degen belok tabyldy, ol denedegi jylý almasýdy rettep otyrady. Shóldi aımaqtardaǵy jergilikti turǵyndar uzyn boıly bolady, qan qysymy tómen jáne qannyń quramyndaǵy erıtrosıtter sany kóp.

Klımaty qońyrjaı beldemder turǵyndary morfologıalyq jáne fızıologıalyq qasıetteri boıynsha arktıka men tropıka toptarynyń ekeýine de uqsas. Qońyrjaı beldeýlerdiń aralyq deńgeıide bolady, turǵyndary topyraqtyń, sýdyń hımıalyq quramyna jáne teńiz deńgeıiniń bıiktigine teýeldi bolyp keledi. Mysaly, súıekteriniń mıneraldyq quramy topyraq pen sýdaǵy makro- mıkro elementterdiń mólsheriniń quramyna baılanysty bolady.

Ártúrli adam popýlásıalarynyń beldemderge baılanystylyǵy morfofýnksıanaldy ózgergishtigine, násiline jáne etnostyq qatynasyna qaramastan popýlásıanyń qorshaǵan ortamen tepe-teńdigin saqtaýǵa qalypty reaksıa túzilip, beıimdelgishtik qasıetteri paıda bolǵan dep eseptelinedi. Adamdar qorshaǵan ortaǵa morfologıalyq jáne fızıologıalyq qasıetteriniń ózgergishtigi arqyly beıimdeledi. Sondyqtan tropıkalyq beldemderge Afrıkanyń jergilikti turǵyndarynyń (negroıdyqtar) jáne Úndi eýropeoıdtyqtarynyń, aýstralıalyqtardyń beıimdelgish qasıetteri bir-birine uqsas. Qıyr Soltústik turǵyndardyń (nenester, chýkchalar, eskımostar, saamıler) beıimdelgish qasıetteri de bir-birine uqsas bolyp keledi.

Adamdardyń beıimdegishtigi tarıhı kórinis beredi. Shamamen aýstralopıtekterdiń beıimdelýshilik reaksıalary tropıkalyq beldemderdiń aýa raıyna, al arhantroptarda bul reaksıalar ylǵaldy tropıkanyń jáne taýdyń bıik taýly aımaqtyń beıimdelý baǵytynda júrdi. Paleantroptardyń Eýropada taralýy qońyrjaı beldeýlerge (orta paleolıttiń dáýiri) beıimdelýimen baılanysty júrdi. Arktıkada beıimdelý kezeńi, shamamen, joǵarǵy paleolıt dáýirine sáıkes keledi.

Sońǵy 35-40 myń jyl ishinde adamnyń fızıkalyq turpaty ózgergen emes. Sonymen birge, parasat oıy da ózgergen joq. Biraq ekologıalyq jaǵdaılar ótken ǵasyrdan góri, qazir adamdarǵa qatty áser etýde. Sondyqtan, adamdardyń fızıkalyq beınesine qazir akselerasıa jáne ǵasyr úrdisi áser etip otyr.

Akselerasıa (latyn sózi acceleratio) — adamdardyń tez ósýi jáne fızıologıalyq qyzmetteriniń jyldam jetilýi. Bul ataýdy 1935 jyly nemis dárigeri E. Koh engizdi. Akselerasıaǵa kóptep mysal keltirýge bolady.

Atap aıtqanda, ǵasyrdyń basynda er adamdar qalypty boıyna 25-26 jasynda jetse, qazirgi ýaqytta — 18-19 jasynda jetip otyr. Etekkir keletin jasy sońǵy jyldary 14,5-tan 12,5 jasqa qysqaryp otyr. Damyǵan elderde týylǵan balalardyń salmaqtary 100-300 gramǵa ósip otyr. Jetkinshekterdiń jynystyq jetilýi 2 jyl erte jetilýde.

Akselerasıanyń sebep-saldary týraly qarama-qaıshy tujyrymdar bar. Bir mamandardyń pikiri boıynsha akselerasıa adamdardyń jáne medısınanyń qyzmet etý deńgeıiniń jaqsarǵanymen baılanystyrady. Basqa mamandar, akselerasıa jańa genderdiń paıda bolýyna áser etedi dep túsindiredi. Aldyńǵy da, sońǵy da pikirlerdiń eshbir dáleli joq. Akselarasıanyń tabıǵaty túsiniksiz, biraq, akselarasıanyń jaǵymsyz jaǵy da bar ekeni belgili. Mysaly, qazirgi turǵyndar arasynda alystan kórmeýshilik, tis jegisi, ártúrli júıke aýrýlary jáne t.b. jıi kezdesedi.

Sekýlárly trend (latyn sózi secular trend — ǵasyrlyq úrdis) -ol dene uzyndyǵynyń artýymen, kóbeıý kezeńiniń, ómir súrý jasynyń uzarýymen jáne adamnyń ártúrli qajet qasıetteri belgili bir ýaqyt aralyǵynda bolyp jatyr. Mysaly, bizdiń Reseıde 1920-1935 jyldar aralyǵynda týǵan balalardyń denesiniń uzyndyǵy ótken ǵasyrmen salystyrǵanda 3,5 sm-ge uzarǵan. Akselarasıanyń jáne sekýlárly trendtyń tabıǵattary týraly adam qanaǵattandyralyqtaı túsiniktemeler joq.

---