InfoHub Logo

1938 jyldy "repressıa" degen bir aýyz sózge syıǵyzyp júrmiz. Ultymyzdyń betke ustar azamattary, jaqsylary men jaısańdary jappaı qýdalaýǵa túsigi, qoldy bolyp, kózi joıylyp, ómir ataýlynyń basyna kún týyp, ólim ataýlynyń esirip turǵan kezi edi ǵoı ol. Biraq, sol jyly da ádettegisinshe kóktem kelgen. Sol jyly da tabıǵat ana bar keremetin pash etip jer-jahandy jasyl jelekpen orap tastaǵan. Osyndaı kúnderdiń birinde, kóktem shirkinniń bolyp-tolǵan shaǵy mamyr aıynda, áıgili Alakóldiń jaǵasynda otyrǵan Qusaıynnyń otbasynda dúnıege perzent keldi. Aýyl-aımaq jıylyp shildehana ótkizdi. Atyn Sáken qoıdy. Sóıtip, Ómirden bir Sáken ótkenimen (Sáken Seıfýllındi aıtamyn), onyń ornyn on Sáken basyp jatty...

Danyshpandardyń sózine baqsań, bul ǵalamda kezdeısoq eshnárse joq sekildi ǵoı. Mahabbat pen ǵalaýat maıdanynyń gol tustaǵy bul da bir kórinisi shyǵar.

Kóp ótpeı soǵys bastaldy. Soǵystan soń búlingen sharýashylyqty qalpyna keltirý jyldary kezek-kezegimen ótip jatty. Sol jyldardyń barlyq taýqymetin óziniń qurby-qurdastarymen birge basynan ótkerip bala Sáken de ósip, erjete berdi.

Burynǵy KSRO halyqtarynyń rýhanı ómirinde aıtýly serpilis bolǵan alpysynshy jyldary poezıa atty syrly da, tylsym álemniń esigin ımene ashqan jas Sáken, sodan bylaıǵy 40 jyl boıy ómirdi óleńmen órnekteı júrip, alashqa aty áıgili aqyn atandy.

Maǵan Sáken aǵamen aralasýdyń sáti sońǵy jyldary ǵana túskenimen, poezıasy baıaǵydan, jetpisinshi jyldardyń orta sheninen beri tanys bolatyn. Otyzynshy jyldardyń ashtyq apaty kezinde qur súlderin súıretip Qytaı asqan bizdiń ákelerimiz ben sheshelerimiz. "Qaıran Alakól-aı. Seni de bir kóretin kún bolar ma eken!" degende kókiregi qars aırylatyn. Bala kezden sanaǵa sińip, jadymyzda jattalǵan sol Alakóldi bir kórý bizge de asyl arman edi. Biraq, Qytaıdan Qazaqstanǵa kelgen soń da Alakólge baryp aıdynyna shomylýdyń, ata-baba zıratyna duǵa qylyp, taǵzym etýdiń oraıy kópke deıin kele qoımady. Bir-eki jyldy Almatyda, bir-eki jyldy Kókshetaýda etkizip, odan keıin Máskeýge kettim de, ol jaqta uzaqtaý turyp qaldym. Aıtaıyn degenim, dúnıeniń qaı túkpirinde júrsem de áke-sheshem, ata-babam kindik kesip, kir jýǵan Alakól jan-dúnıemniń tereń túkpirinde saǵynyshtyń sazyna bólenip ózimmen birge boldy. Sodan da shyǵar maǵan Alakól týraly jazylǵan nárseniń bári de qymbat, bári de jaqyn bolyp kórinetin. Jetpisinshi jyldary Sáken aǵanyń poezıasymen alǵash ret tanysqanymda, onyń maǵan aıryqsha jyly sezilgeni sonsha, sodan bylaıǵy ýaqyttarda bul aqynnyń taǵy nesi bar eken? Alakól týraly taǵy qandaı jyrlar jazdy eken? degen bir yntyq sezimnen bir sátke arylyp kórgen emespin.

Shynymdy aıtsam, maǵan Sáken aǵanyń barlyq jyrlary tek Alakól jaıynda, alakóldikter jaıynda jazylǵandaı bolyp seziledi. Baqsam, onyń eki túrli sebebi bar tárizdi. Birinshi sebep, Alakólde týyp-ósken aqyn dúnıeni alakóldik bolmyspen, alakóldik jaratylyspen qabyldap, poezıa tilim kestelegende, oǵan óziniń sol bolmysyna tán belgilerdi túsirip otyrady eken. Ekinshi sebep, oqyrmanǵa, myna maǵan baılanysty eken. Men Sáken aǵanyń basqa ortada týyp-ósken, tula boıyn Alakól-arman bılegen taǵdyry ózgeshe oqyrmany ekenmin. Óleńderin súıip oqıtyn aqynymen men qusap tabysqan oqyrmannyń qaı-qaısysy da men keshken kúıdi bastarynan keshiretin shyǵar dep oılaımyn.

Aqyndyq shabyty aǵyl-tegil tasyǵan kezde Sákenniń Alakóli sheksiz keńeıip, oǵan kúlli dúnıe tutas syıyp turǵandaı bolady. Aqyn kúlli dúnıeni Alakóldiń aıdynyna toǵytyp qoıyp shaıqap, tazartyp otyrǵan tárizdi.

Alakól Sáken úshin janyndaı jaqyn, armanyndaı ásem, ertegideı tylsym bolmasa, dostaryn qonaqqa shaqyrǵan aqyn kóńilden:

Aıdynnyń omyraýyn sókkizeıin,
Arjaqqa "syrǵamenen etkizeıin"
"Myń bir tún" mysyrynda júrgendeı-aq,
Kózińdi keremetke jetkizeıin, —

degen tárizdi jyr joldary týmaǵan bolar edi. Sáken Imanasovtyń baspadan jańa shyqqan, áli sıasy kebe qoımaǵan jyr jınaǵynyń atyn "Alakólim-aıdynym" dep ataǵany da osyndaıdan bolsa kerek. Ony oqyp otyrǵanda aıdynnyń omyraýyn sókkizetinine de, arjaqqa syrǵamenen ótkizetinine de, kózińdi keremetke jetkizetinine de senesiń, ılanasyń.

"Alakólim — aıdynymdy" oqyp bolǵan sátte maǵan mynadaı bir oı týdy. Adamnyń jan dúnıesin jańartýda poezıadan asqan qudireti kúsh áı, sirá, joq-aq shyǵar, deımin men ózime-ózim ishteı til qatyp. Ulttyń rýhyn ósirý máselesi kún tártibine ótkir qoıylyp otyrǵan qazirgi kezde poezıanyń mán-mańyzy burynǵy qaı zamandaǵydan da arta túsetin tárizdi. Halqymyz buryn da talaı-talaı qıyn kezeńderdi bastan keshirgen ǵoı. Keıde men halyqty sol kıyn kezeńderden alyp shyqqan poezıa ma dep te qalamyn. Qaztýǵan, Dospanbet, Aqtamberdi, Shalkıiz, Dýlat, Mahambet, Abaı, Maǵjandarsyz qazaq jurtynyń rýhy ústem bola alar ma edi?!

Bórili meniń baıraǵym,
Bórili baıraq kótersem,
Qozyp ta keter qaıdaǵym, —

dep Súıinbaı aqyn aıtqandaı, qanyndy qozdyryp, janyńdy janıtyn rýhty óleń joq jerde erlik te joq. Erligi joq eldiń erkin, táýelsiz bolýy ekitalaı.

Ómirde ne bolmaıdy. Adam balasy bir teriniń ishinde san semirip, san aryqtamaı ma? Al eger sol adamyńyz aqyn bolsa, onda da Sáken bolsa qaıter edi? Ne sebepten deıtin emes, týǵan jeriniń tabıǵatyna tartyp týǵan aqynnyń minezi qubylmaly. Tolýy da, solýy da demde "Alakól — aıdynymdy" oqyp shyqqansha oqyrman ekesh oqyrman biz de san tolyp, san solyp otyrdyq.

Aqyn qala tirliginen sharshap-shaldyqqan shaǵynda, kulazyǵan, toryqqan sátterinde Alakólin ańsaıdy

Tolqynyńa oranyp adyr, adyr,
Adasaıyn esimnen taǵy da bir
Aýyq-aýyq alsam dep maýqyn basyp,
Anasynyń qushaǵyn saǵynady ul.

Nemese:

Alakól ǵumyr deıin be,
Alakól arman deıin be.
Bárin de syryp barady,
Baspaqshyl tirlik keıinge.

Nemese:

Saǵan da jıi bara almaı,
Samalyńmen shashym taralmaı...

Sáken aqyn óziniń súıikti kólin ańsap, saǵynǵanda jaı bir demalyp qaıtatyn kýrort retinde ańsap, saǵynbaıdy. Ony "ǵumyr dúnıe", "arman dúnıe" dep ańsap, saǵynady. Óıtkeni ol Alakólden tánge qýat, janǵa dárý alady.

Sákeńniń syry san qyrly "Qarqaraly basynan bult ketpes" degen sıaqty, aqyn janynan muń arylyp kórgen emes

Haıýany kim, kimi adam,
Aryldyq, pa deı tursaq ta kúnádan
Álde neler jetpeı tur-aý áli de,
Ketpeı tur-aý kóńilimnen bir alań.

Iá, aqyn kóńili ylǵı da alań. Aqyn alańsyz bolǵan kúni poezıa támam.

Órtenip ishim tur anyq,
Jazǵyra kórme meni sen.
Únińdi syrtqa shyǵaryp,
Muńymdy jurtpen bólisem.

"Kókireginde kózi bar" oqyrmandardyń jaqsy jyrdy oqyǵan kezde týatyn bir qyzǵanysh sezimi bolady. Ózim sheksiz rahatqa bólegen ádemi dúnıeni myna jurt dál ózindeı túsine, sezine almaı qor qylar ma eken degen bir kúmán týady onyń sanasynda Sáken Imanasovtyń jyrlaryn oqyǵanda óz basym mynandaı bir kúı keshken sátterim bolǵanyn da aıta ketkim keledi.

Keshke qaraı teledıdardan bıolog-ǵalymdar bir erekshe qasıeti bar jalbyz týraly aıtyp jatty. Álgi jalbyzdy lastanǵan sýǵa salyp ósirse, sý birazdan soń tazaryp sala beretin kórinedi. Nege ekenin bilmeımin, bálkim Sáken aǵany oqyp júrgen kóńil kúıime oraılas kelgendikten shyǵar, meniń esime poezıa tústi. Rýhanı aıdynymyzdy tazartyp otyratyn qudiretti kúsh osy poezıada jatqan joq pa eken deımin men ózime-ózim.

Aıtan Núsiphan

---