InfoHub Logo

Qazaqtyń tuńǵysh teatry 1926 jyly ashyldy. Biraq qazaq halqy osy tosyn ónerdi jatyrqamaı, buryn kórmegen ǵalamatyna úrpıip úrke qaramaı — ejelden, kánigi, qoltýma ónerindeı qushaq jaıyp súısine qarsy aldy. Demek qazaqta ulttyq teatr bolmaǵanmen onyń ár qıly músheleri men bólshekteri bolǵan. Eń negizgisi osy bıik ónerdiń rýhy bolǵan. Sonda da bolar qazaq teatr óneriniń alǵashqy qarlyǵashtary oqý oryndarynan emes, halyqtyń qalyń ortasynan keldi de, buryn elde joq sahna mamandyǵyn erkin ıgerip áketti. Jáne olar joqtan bar jasap, jańa salany bastaýshylar ǵana bolyp qoıǵan joq, joq... olar qazaq sahna ónerin osy kúngi bıik belesine kóterip, ózderi de áli kúnge aldaryna qara salmaǵan ozyq sheberlikke jetti. Bul pikirimiz daý týǵyzbas úshin tómendegi esimderdi tek atap ótsek te jetkilikti. Qalıbek Qýanyshbaev, Kúlásh Baıseıitova, Serke Qojamqulov, Elýbaı Ómirzaqov, Qanabek Baıseıitov, Qurmanbek Jandarbekov, Ábiken Hasenov, Qapan Badyrov, Sháken Aımanov, Rahıa Qoıshybaeva, Sábıra Maıqanova, Jaǵda Ógizbaev, Kamal Qarmysov, Rahmetolla Sálmenov... Bul tizimge segiz qyrly óner ıesi suńǵyla aqyn Isa Baızaqovty, qaıtalanbas ǵajaıyp ánshi Ámire Qashaýbaevty, qazaqtyń tuńǵysh shyn mánindegi oıly rejıseri Jumat Shanındi qossań — osy tamasha toptyń, zamanynda az da bolsa alyp toptyń beınesin kóz aldymyzǵa keltirýge ábden bolatyn sıaqty. Osy toptyń jýan ortasynda qazaq óneriniń bir jaıma-shýaq jadyrańqy sátindeı, aq jarqyn talanty ushqyn shashqan Seıfolla Telǵaraev tur.

Sovettik Qazaqstannyń búgingi eń iri artıseriniń biri Seıfolla Telǵaraev jaıly sóz qozǵaǵanda ony osy qazaq sahnasynyń qara shańyraǵyn kóterýshi alyp toptan bólip, jeke-daralap ákete almaımyz. Óıtkeni: onyń talanty ózgege uqsamaı oqshaý turǵanmen — artısiń týǵan topyraǵy, tamyr tartyp ósken ortasy osy qaýym.

Qymbatty teatr janashyrlary, bastaýshy topty, aldyńǵy býyndy asyra madaqtaǵanym, kelesi býyndardy kem sanaǵanym emes. X. Bekeeva, Sh. Jandarbekova, N. Jantýrın, İ. Noǵaıbaev, B. Rımova, F. Sharıpovalar, kishi teatrda istese de ónerleri úlken B. Qaltaev, Á. Ómirzaqova, Q. Jákibaev, M. Baqtygereev... Tájirıbeli, aqqaptal rejıser A. Toqpanov, kúnnen-kúnge ónerin shyńdap ósip kele jatqan tamasha rejıserler Á. Mámbetov, V. Pusyrmanov, B. Omarov... Bularǵa jalǵasa shyǵyp kele jatqan keıingi jastar. Bular aldyńǵylardyń zańdy jalǵasy.

Osy kúni «Urpaqtar qaıshylyǵy» degen sóz jıi aıtylady. Men osy arada bul talastyń baıybyna baryp jatpaımyn. Biraq bizde urpaqtar qaıshylyǵy joq óner salasy bolsa — ol qazaqtyń teatr óneri ekeni sózsiz. Oǵan dálel — aldyńǵy atalǵan halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan ónerpazdar men keıinirek oqý bitirip mamandyq alyp kelgen artıserdiń arasynda kishkentaı da bolsa qıǵashtyq, alshaqtyq bolmaı, aralary birden qabysyp ketti. Olar birinen-biri úırenip, birin-biri tolyqtyryp ádis-tásili bir, tynysy, rýhy bir jarastyqty ansámblge aınalady. Sóıtip birneshe urpaq birigip, bite qaınasyp búgingi ulttyq teatrymyzdyń beınesin jasady, qazaqtyń ózindik teatr mektebiniń ónegesin salyp berdi.

Artıs bolý úshin eń aldymen shynaıy talant kerek. Árıne, talant bilimge sýarylyp, izdenýmen ushtalyp, eńbekpen shyńdalýǵa tıis. Bul hámma ónerpazǵa ortaq jattandy qaǵıda. Al, biz jańaǵy ataǵan aldyńǵy býyn artıserdiń boıynan osy úsheýine qosymsha taǵy bir tamasha qasıetti kóremiz. Olar ózderimen birge sahnaǵa halyqtyń halyqtyq minez-qulqyn, salt-sanasyn, ulttyq beınesin, qysqasy — barsha bolmysymen sol halyqtyń ózin alyp keldi. Olar keıingi urpaqqa ótken ómirdiń aınasy bola bildi. Q. Qýanyshbaev, S. Qojamqulov, R. Qoıshybaeva, X. Bókeeva, Á. Ómirzaqovalar jáne basqa tamasha tarlandarymyz jasaǵan sahnalyq beıneler bolmasa, qazaq halqynyń keshegi jáne búgingi kelbetin kóz aldymyzǵa qalaı ákeler edik? Al, eger qıalymyzben osylardyń bireýi ǵana jasaǵan harakterler men obrazdardy syzyp tastap kórelikshi — oryndary qandaı úńireıip qalar edi. Halqymyzdyń bir minezi, bir qylyǵy, bir boıaýy jetpeı, oısyrap turar edi. Minekeı, sondaı qaıtalanbas, shynaıy ónerpazdyń biri S. Telǵaraev.

Telǵaraev teatrǵa halyqtyń qalyń ortasynan keldi de sol ózi shyqqan ortasynyń beınesin ala keldi. Onyń alǵashqy jasaǵan obrazdary İlıas Jansúgirovtyń «Kek ketti» pesasyndaǵy Qoıshy bala men «Eńlik — Kebektegi» Japal. Osy eki obrazdyń ekeýi de teatr esigin jańa ashqan jas artıske tanys bolatyn. Olar kúni keshe ǵana ózi shyqqan ortasynyń adamdary, asyq atyp birge oınap, qatar júrgen qoıshy balalar bolatyn. Sondyqtan da Seıfolla bul obrazdardy jatyrqaǵan joq. Kádimgi qoıshy bala bop shyǵa keldi. Sóıtip sahna men ómirdiń jigi qabysyp, sahnaǵa ómirdiń tutas bir boıaýsyz bólshegi shyqqandaı boldy.

Bul jaǵdaı jalǵyz Telǵaraev basynda bolǵan joq. Sonaý qazaq teatrynyń tań sárisindegi Qalıbek, Serke, Elýbaılar jasaǵan beınelerdi eske alyńyzdarshy. Baı bolsyn, batyr bolsyn, qara taban kedeı bolsyn, dıýana bolsyn — solardyń bári qazaq ómiriniń qalyń ortasynan oıyp alyp sahnaǵa shyǵarylǵan obrazdar men harakterler bolatyn.

Jáne bir ǵajaby, aldyńǵy aǵalary sıaqty, Seıfolla Telǵaraev ta sahnaǵa artısik ónerin ǵana emes, sonymen birge óz dıdaryn, óziniń adamdyq beınesin ala keldi. Árıne, artıs adam san qubylyp, san qıly adamnyń minezin bere bilýge tıisti. Onsyz artıs bolmaıdy. Biraq neshe alýan, birine-biri uqsamaıtyn beıneler jasasa da Telǵaraev óziniń bir bólshegin, óz janynyń jylýyn berin otyrady. Sodan baryp qansha epti, talantty dýbler salsań da qaıtalaı almaıtyn, tek Telǵaraevtyń ózi ǵana jasaǵan obrazdar týady. Artıs qyryq jyldan asa eńbek etip, eki júzge tarta obraz jasasa, sol eki júz beıneniń arǵysy men bergisin, kárisi men jasyn tutastyryp bir úlken arnaǵa salyp turǵan — artıs boıynda úlken bir kúsh bar. Ol artısiń jan kúshi — adam balasyna degen ǵajaıyp meıirimi. Al adamnyń boıyndaǵy eń abzal qasıet osy bolsa kerek. Seıfolla qaı geroıynyń bolmasyn kókiregine osy meıirimin salyp jibergende olar óńine ıman kirip, nurlanyp shyǵa keledi de, kórýshiniń de ishin jylytyp qoıa beredi. Keńgirbaı zamanyndaǵy qoıshy bala Japal men búgingi ıntellıgent Mańǵasty jalǵastyratyn da osy meıirim. Galdonıdyń Trýfaldınosy men Gorkııdiń Lýkasyn da artıs óziniń osy jan kúshi arqyly tabystyrady.

Tamasha sheber artıs Telǵaraev bir-birine uqsatpaı, myń qubyltyp jasaǵan san qıly beınelerdi, gýmanıs Telǵaraev tereńnen tebirengen meıirimmen, dúnıege degen jaqsy pıǵylmen tutastyrady. Qulpyrmaly boıaýǵa baı artıs óneriniń ishki ózegi mine osyndaı.

Seıfolla Telǵaraev negizinen kúldirgi akter. Ol qazirgi qazaq sahnasynyń iri komıkteriniń biri. Oılap qarasańyzdar kisini jylatýdan góri kúldirý qıyn. Adam boıyndaǵy kesel men qoǵam boıyndaǵy dertti kóz jasynan góri kúlki kóbirek emdeıtin sıaqty. Qyryq jyldan astam Seıfolla qazaq qaýymynyń talaı urpaǵyn kúldirip keledi. Al, kúldirgi talant qaltqysy joq shynaıy talant. Iýmor degen jaryqtyń ıneniń jasýyndaı jalǵandyqty, jasandylyqty kótermeıdi.

Telǵaraevtyń ıýmory jumsaq, jaıma-shýaq ıýmor. Onyń kúlkisi janyńdy sergitedi, kóńilińdi ashady. Búrkeýden keıin jarqyrap shyqqan kúndeı jan-jaǵyńdy jadyratyp, ishki saraıyńdy tazartyp beredi. Telǵaraev, abzaly satıraǵa, ashshy mysqylǵa joq, onyń boıaýy áldeqaıda jumsaq. Mysaly, onyń oryndaýyndaǵy Qobylandynyń joldasy Qaraman, epostaǵydaı orynsyz ór kókirek, syrty ojar, ishi qorqaq, qur daqpyrttyń adamy emes, dármeni az bolǵanmen kóńili qyzba, qıqýǵa ileskenmen qaýqary shamaly aqkóńil, ańǵal jan bop sýretteledi. Jurt Seıfollanyń Qaramanyna kúlgende — oǵan ishteı jany ashyp aıap kúledi.

Jalpy osy artısiń óz geroıyn jurttyń júregine sonshalyqty jaqyn, súıkimdi etip kórsete biletin sıqyry bar. Onyń keıbir joly bolmaı súrinip, maltyǵyp jatqan geroılaryna kúlgende de ishiń jylyp, emirenip kúlesiń. Telǵaraevtyń kúlkili geroılary kisige jaqyn — tonnyń ishki baýyndaı kózińe jyly ushyrap turady.

Artısiń boıyndaǵy ushqyn shashqan jarqyn talanty qulpyra ashylyp, shyńyna jetkize jasaǵan obrazy Muhtar Áýezovtiń ataqty «Eńlik — Kebegindegi» Japal. Uly jazýshy halyq basyndaǵy aýyr tragedıany sýrettegen osy shyǵarmasynda — biryńǵaı qasiretke boı uryp ketpegen. Ol el basyndaǵy aýyr dertpen birge — halyqtyń boıyndaǵy sarqylmas optımızmdi, onyń ólmes, óshpes kúlkisin, ushqyn shashqan jarqyn rýhyn da kelistirip bergen. Osy bir turǵydan qoıshy bala Japaldyń obrazy úlken, halyqtyq tulǵaǵa kóterilgen. Al, osy obrazdy jerine jetkizip, bizdiń sahnamyzda tamasha beınelep bergen Seıfolla Telǵaraev. Onyń Japalynda ýyzdaı appaq, ańqaý balalyq bar, sonymen birge kishkentaı da bolsa kóregen, tabıǵatymen jaralǵan danalyq bar. Ol qarapaıym danalyq, halyq danalyǵy. Telǵaraevtyń Japaly — aqyn jandy, sezimtal, tabıǵattyń barsha qubylysy men adam janynyń sulýlyǵyna kókiregi ashyq, kóńili sergek. Onyń boıynda sonaý arǵy zamannan halyq aýzynda ańyz, jyr bolyp kele jatqan tazsha bala, shińkildek, qý bala sıaqty ólmes keıipkerlerdiń de biraz qasıeti bar sıaqty. Sheber artıs osy obrazdy epıkalyq dárejege kótere bilgen.

Artıser qaýymynda «kishkentaı rol joq, kishkentaı artıs bar» degen mátel jıi aıtylady. Shyn mánindegi úlken artısermen kezdeskende osy sózdiń ádildigine kóziń kámil jetedi. Osydan otyz jyl buryn «Abaı» tragedıasynda Telǵaraev oınaǵan Baımaǵambet róli shaǵyn ǵana bolatyn. Bir ǵajaby uly artıs Qalıbek Qýanyshbaev jasaǵan Abaıdyń qaıtalanbas alyp tulǵasy osy kishkentaı obrazdy kóleńkesimen kómip tastamady. «O, dát depti-aý, dátiń bolsa aıt depti-aý» dep sóz bastaıtyn, jaıma-shýaq jany bar, qý tildi, aq jarqyn Baımaǵambet-Telǵaraev boıymyz úırenip ketken jaqsy aǵamyzdaı áli kúnge kóz aldymyzda tur.

Qaısybir ýaqytta tutas bir spektáklder is-túzsiz ótedi. Kórýshiler qaýymynyń jadynda saqtalyp qalmaıdy. Talaı kórgen, qaıtalanǵan, sol arqyly qyrsyz, bedersiz shtampqa aınalǵan keıipkerler men oqıǵalar kóńilińdi selt etkizbeı óte shyǵady. Biraq osylardyń arasynda qumnyń ishinde jyltyraǵan altyndaı birden kóz tartyp kóńlińnen óshpeı qalatyn usaq obrazdar, epızodtar bolady. Sol umyt bop ketken shyǵarmalardyń ishinen umyt bolmaı Seıfolla jasaǵan osyndaı qysqa bolsa da naqyshty, ásem obrazdar tolyp jatyr.

Shynyn aıtý kerek, kelte, keıde tipti epızodtyq obrazdardy umytylmastaı este qaldyrý úshin jetilgen sheberlikpen birge aıryqsha akterlik daralyq kerek. Osydan jıyrma jylǵa jýyq buryn, «Amankeldi» spektaklindegi Seıfolla jasaǵan Tymaqbaı beınesi osy kúnge deıin meniń kóz aldymnan ketpeıdi. Ádilet úshin aıta keteıin, sol spektákldegi taǵy bir esten ketpes obraz marqum Ábiken Hasenov jasaǵan Kete batyr bolatyn. Sol zamanǵy qazaq tirliginiń qoıýyraq uıyǵan jerinen qanyn sorǵalatyp alǵan eki harakter. Bir-birine múlde uqsamaıtyn osy eki harakterdiń túptep kelgende arǵy tegi bir, shyqqan topyraǵy bir. Osyndaı rolderdi záredeı qospasyz shynaıy halyqtyq bolmysynda oryndap shyǵý úshin — shyńdalǵan sheberliktiń ózi de jetkiliksiz, munda sheberlikke qosa akterdiń óz basynda ana sútimen boıyna sińgen halyqtyń sıpat, halyqtyq qasıet bolýy shart. Atalǵan eki akterdiń boıynan ol sıpat mol tabylatyn.

Seıfolla Telǵaraevtyń taǵy da bir tamasha jasaǵan beınesi — Sábıt Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanov» pesasyndaǵy Jaınaqtyń obrazy. Bul joly da artısik kúldirgi talanty ushqyn shashyp, erekshe kózge túsedi. Jaınaq Shoqannyń atqosshysy, kútýshisi. Bylaı qaraǵanda ásheıin eleýsiz rol, kóp bolsa oqta-tekte jurtty kúldirý úshin engizgen qystyrma keıipker sıaqty. Biraq Telǵaraev oınaǵan Jaınaq kóz aldyńda qomaqtanyp, tulǵasy daralanyp, somdalyp Shoqannyń ekinshi natýrasyna aınalyp bara jatqanyn kóresiń. Telǵaraev-Jaınaq tóre tuqymynyń atqosshy tóleńgiti emes, ol bir jaǵynan Shoqannyń aqylgóı keńesshisi, halyq ishindegi qyraǵy kózi. Ol tapqyr da, ótkir. Ol Shoqannyń jan aıamas dosy, nıettes serigi. Akter óz geroıynyń basyna halyqtyq qasıetti jınaqtap, syǵymdap bere bilgen. Jaınaqtyń boıynda da halyq ańyzynan kele jatqan Tazsha balanyń tapqyrlyǵy men danalyǵy bar. Sóıtip akter bul obrazdy da osy tragedıanyń ishindegi buqara halyqtyń shynaıy ókili dárejesine kóterip, epıkalyq bıikke shyǵarǵan.

Telǵaraev jasaǵan obrazdar ondap emes, júzdep sanalatynyn aıtyp kettik. Árıne olardyń bári jeke taldaýdy, tereń zertteýdi kútip turǵan qazynalar. Biz osyndaıda qazaqtyń teatr taný ǵylymynyń kóp kesheýildep, mesheý hálden kóterile almaı jatqanyna kóńilimiz qulazyp, kúrsinip óte beremiz. Akter jıyrma úsh kınofılmge túsipti. Olar «Altyn múıiz», «Biz osynda turamyz», «Shabandoz qyz», «Daladaǵy qaıyq», «Qyz Jibek» jáne basqalar. Telǵaraev kınematografıada da óz mashyǵyn tanytyp, ádemi, naqyshty beıneler jasady. Bu da akter eńbeginiń úlken bir jemisti salasy esebinde tekserýdi qajet etetin dúnıeler.

Talantty akterdiń aıqyn izi qazaq sahnasyndaǵy dúnıe júzi men orys klasıkasynda da jatyr. Ol Shekspırdiń «Otellosyndaǵy» Rodrıgosy men «Asaýǵa tusaýyndaǵy» Grýmıosy, Goldonıdiń «Eki qojaǵa bir qyzmetkerindegi» Trýfaldınosy. Gogoldiń «Revızoryndaǵy» Bobchınskııi, Maksım Gorkııdiń «Shyńyraý túbindegi» Lýkasy men «Kúnnen týǵandaryndaǵy» Troshıni, Ostrovskııdiń «Talanttar men tabynýshylaryndaǵy» Ǵasıasy men «Shyndyqtan baqyt artyndaǵy» Glebi. Árıne bul rolderdi dúnıe júzi jáne orys sahnasynda Telǵaraevtan buryn da talaı eldiń jaqsylary men jaısańdary, nebir marqasqalary oryndaǵan. Osy aıtylǵan keıipkerlerdiń sahnalyq beınesin jasaǵan. Solardyń qaısy biri etalonǵa da aınalǵan.

Osy spektáklderdiń bárinde qazaq teatry sol shyǵarmalardyń dúnıe júzindegi traktovkasyna bir jańalyq qosty dep aıta almaımyz. Árıne, bul postanovkalardyń kóbi bizge eń aldymen pedagogıkalyq jaǵynan qajet boldy. Biraq osy áıgili shyǵarmalar qazaq sahnasynda iz-túzsiz óte shyqqan joq. Osy klasıkanyń syryn ashýda, keıde buryn bir ańǵarylmaǵan qyryn ashýda qazaq akterleriniń eleýli eńbekteri boldy. «Revızordaǵy» Q. Qýanyshbaevtyń — Dýanbasysy men Kamal Qarmysovtyń «Sarańy», «Asaýǵa tusaýdaǵy» Bókeevanyń Katerınasy men Aımanovtyń Petrýchosy sonyń aıǵaǵy. Mine osyndaı sátti shyqqan qazaq topyraǵynan az da bolsa qoń jıǵan obrazdardyń qataryna Seıfolla Telǵaraevtyń Trýfaldınosy, Bobchınskııi men Lýkasy qosylady. Akter kóp izdenip, klasıkalyq obrazdardyń syryn ashý jolynda erinbeı eńbek etedi. Buryn-sońdy oryndaýshylar jónindegi málimetti zertteıdi, kóp oılanyp qalypqa túsip qalǵan keıipkerlerdi ózinshe ashýǵa janyn salady. Árıne, qazaq topyraǵy, qazaq akteriniń natýrasy bul obrazdarǵa ózindik iz salmaı qoıǵan joq.

Maksım Gorkııdiń Lýkasy orys topyraǵynda týǵan obraz. Orys mujyǵynyń kónbisti tózimdiligi, keńdigi men hrıstıan dininiń «jaqynyńdy /adam balasyn/ jaqsy kór» degen ýaǵyzy jalǵasyp Lýkanyń fılosofıasyn týǵyzǵan. Bul beıneni Moskvınnen Grıbovqa deıingi MHAT-tyń myqty sheberleri shyńyna jetkize jasap bergen. Buǵan bir nárse qosyp, alýdyń ózi qıyn. Biraq Telǵaraevtyń Lýkasy —dál analardikindeı shyńyna jetpegenmen, burynǵy traktovkasyna qosymsha sıpattar tapty. Oǵan qazaqtyń kádimgi keń peıil meıirbandyǵy men akter boıyndaǵy aq ýyz adaldyq pen adamǵa sengish ańqaýlyǵy qosylyp, Lýkany balǵyn sezimge bólep, ony az da bolsa jańartyp, tazartyp shyǵarǵandaı bolady.

Telǵaraev klasıkalyq obrazdardyń bárin shyńyna shyǵarmaǵanmen, sol obrazdardyń árqaısynan onyń akterlyq daralyǵy, ózindik dıdary kórinip turatyn. Jáne Seıfolla oryndaǵan bul rolder kórýshi kóńilin selt etkizbeı, iz-túzsiz ketip kórgen emes.

Dramalyq akterdiń eń úlken quraly sóz. Tolyp jatqan plasıkalyq sheshimder, óń qubylysy, bet-ajary, ishte tolqyǵan, syrtqa tepken sezimder — osynyń bári saıyp kelgende sózge tamyrlasady, ne sózden týady. Akterdiń keıipkerdi beıneleıtin myqty bir boıaýy sóz. Árıne, baspasóz emes, dybysy, úni bar, ár býnaǵy sezimge, oıǵa toly kádimgi tiri sóz. Avtordyń qaǵaz betine tańbasy túsken sózine dybyspen birge jan bitiretin de, ár sózdiń betine qan júgirtip, lúpildetip tamyryn soqtyratyn da akter. Seıfolla Telǵaraev sózge sheber akter. Ol ár geroıynyń ıntonasıasyn, sóz naqyshyn, kerek deseńiz daýysyn da dál taýyp alady. Jáne qaı keıipkerdiń bolmasyn sózine jan kirgizip, aıtar oıyn úńgip jetkize alady. Seıfollanyń erekshe súısinter qasıeti — ol keshegi sóz maqamy men búgingi ıntonasıany teń ıgergen. Jırenshe bıdiń erkin tógilgen sheshendigin, ákki basyp, astarly sóz tastasyp, Japal qoıshynyń ózindik sóz maqamyn, búgingi ıntellıgenttiń jańa uǵym, jańa obrazdy sóz saptasyn sonshalyqty sheber jetkizedi.

Osyǵan oraı kóńilimdegi bir ýaıymdy aıtyp ketkim keledi. Ol sirá, kóbimizge ortaq ýaıym bolsa kerek. Moskvanyń kishi teatry men MHAT orys sózin saqtaýshy, tildiń tazalyǵyn qorýshy, belgili bir dárejede sol tildiń akademıasyna aınalǵany belgili. Olar sózdi saqtaǵanda — tasqa basylǵan sózdi emes, aýyzsha aıtylatyn tiri sózdi, sol sózdiń halyq aıtatyn alýan maqamyn, dybysy men únin saqtaýshy. Biz de óz teatrlarymyzdan osyndaı mindet atqarýyn kútemiz. Biraq shynyn aıtý kerek, qazir qazaq sahnasynda qazaq sóziniń óńi qashyp, dybys boıaýy semip barady. Ásirese burynǵy qazaq sóziniń yrǵaǵy men maqamynan aırylyp barady.

Qazaq halqy sózdi ózge halyqtan kóbirek qasterlegeni bárimizge aıan. Tarıhı taǵdyryna sáıkes sóz óneri qazaq halqynda birinshi orynda turdy. Halyq sóz qorynyń moldyǵyn, sózdiń ótkirligi men tapqyrlyǵyn ǵana oılap qoımaı, onyń úndilik jaǵyna da erekshe nazar aýdarǵan. Jazba ádebıet dástúrinen aýyz ádebıet dástúri basym elde — sózdiń úndiliginiń orny erekshe. Sózdiń qunyn túsiretin de, óńin kirgizetin de dybys. Sondyqtan da burynǵy qazaq sóziniń ıntonasıasy orasan baı bolǵan. Sol baılyq sahnaǵa kelip edi ǵoı. Al, qazir sol baılyq azaıyp, sahnadaǵy qazaq sóziniń júdep bara jatqanyn sezesizder me?

Keshe neń bar edi? Qalykeıdiń ár dybysy óz ornyn tapqan, tereńnen tepsinip shyqqan, kúmbirlegen qońyr sazy bar edi. Onyń sóz saptasy qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan, parasatty sóz mádenıetin tanytpaýshy ma edi?! Elýbaı sóziniń shıyrshyq atqan shymyrlyǵy ot ekpindi órligi men Ábiken Hasenovtiń ár sózin balǵadaı salmaqtap, nyǵyzdap tastaıtyn sóz mashyǵy qazaq halqynyń eki túrli harakterin tanytpaýshy ma edi?! Al, Shákenniń erkin tógilgen aqyndyq shabytty sózi men Baıdilda Qaltaevtyń maǵynasyna úni jarasqan, ádemi sazdy, naqyshty, oıly sóıleýi she?! Tipti «tilin shaınap sóıleıdi» degen Ser-aǵanyń sóz ıntonasıasynda qansha baılyq jatyr? Espembet sóziniń atqan oqtaı ótkirligi men qazymyr qatańdyǵy teksten góri Ser-aǵańnyń daýysynda jatqan joq pa? O kisiniń sóziniń senimdiligi sonsha, kópshiligimiz basqa oryndaýshyny qabyldamaı-aq qoıǵan joqpyz ba. Al Qarabaı men Qońqaıdyń sóz maqamdaryn salystyryp kórseńizder — qansha aıyrmashylyq jatyr?

Al, áıelder sózi she? Tipti basqa boıaýdy aıtpaǵanda áne bir alystaý kezdegi Jamal Jalmuhambetovanyń Baıany, Rahıa Qoıshybaevanyń Zeresi, Sábıra Maıqanovanyń Tolǵanaıy, Bıken Rımovanyń «Abaıdaǵy» Zeınep aqyny — qazaq áıelderiniń epıkalyq tulǵasynyń daýsyn berdi.

Kórip otyrmyz, bizde qazaq sóziniń dybys boıaýy sorly bolmaǵan sıaqty. Biraq sol baılyǵymyz qazir shashyrap azaıyp barady. Burynǵy zamanda ustatpaıtyn daýysty qazir op-ońaı jazyp alýdy úırensek te salaqpyz. Ámireniń áni sıaqty Qalıbektiń — Abaıdaǵy danyshpan daýsy men Ábikenniń qaıtalanbas sóz yrǵaǵy ózderimen birge ketti.

Másele jazyp alýda emes, sol sóıleı bilý ónerin keıingi urpaqtyń boıyna sińirýde bolyp otyr. Keıingi býynnan, qazir, keshegi kúnniń sózin qoıyp, búgingi kúnniń sózin jetkizip aıtatyn artıser azaıyp ketken.

Sóz joq, qazaq rejıssýrasy eleýli tabystarǵa jetti. Bir jaǵy kınonyń tyqyry ma, spektáklderimizdiń etek-jeńi jınaqy, formasy shıraq bolyp, dınamıkasy kúsheıe tústi. Qazaq rejıssýrasy osy zamanǵy dárejege kóterilip, jaqsy saýattandy. Artıserimiz de obrazdy áserlirek ashatyn hareket qubylystar, boıaýlar tabatyn boldy. Osylaı basqa jaǵymyz órlep kele jatqanda, ónerimizdiń tómendep ketkeni, shynynda da qatty qynjyltady. Buǵan bir raýaıattan keıbir qunsyz, shorqaq tildi pesalar da kináli bolýy múmkin. Biraq páleniń basy jaman pesalarda emes. Teatr qaýymynyń keıingi býyndary osy Seıfolla sıaqty aldyńǵy aǵalarynyń boıynda baryn alyp qala almaı jatyr.

Joǵaryda Telǵaraev qazaq sahnasynyń eń iri kúldirgi akterleriniń biri ekenin aıttyq. Kúldirgi akter talanty tabıǵatta sırek kezdesetin, sondyqtan da aıryqsha qasterleýdi kerek etetin, abzal daryn. Biraq Seıfolla óz óneriniń tek komıktikpen shektelmeıtinin, boıynda shynaıy dramalyq, tipti lırıkalyq sıpaty baryn da birsypyra rolderde kórsetip keledi. Ábdilda Tájibaevtyń «Maıra» pesasyndaǵy Maıranyń ákesi Ýálıdiń rólin asa sheber atqaryp shyqty. Momyn, eńbekshi adamnyń ádemi jan qasıetin asha bildi. Ásirese ozbyrlardyń jaýyzdyǵy shegine jetip, Maıranyń basy saýdaǵa túsken kezdegi Ýálıdiń qorlyq ákelik sezimin, ashý-yzasyn, ozbyrlarǵa aıtar laǵnatyn berer jerde ózi de qatty tebirenip, zaldaǵy jurttyń da saı-súıegin syrqyratady.

Al, osyǵan qarama-qarsy «Abaı» tragedıasyndaǵy Jırenshe bıdiń obrazy she? Ol munda aılaker ákki, syrty jylpyldasa da ishin aldyrmaıtyn, qara sózge kelgende bulań quıryqqa salyp ustatpaıtyn naǵyz maıtalman bolyp shyǵa keledi. Jırensheniń syrty jumsaq bolǵanmen ózegi qatty. Osy obraz akter óneriniń buryn biz baıqamaǵan jańasha bir qyryn tanytyp ketkendeı.

Seıfolla Telǵaraevtyń erekshe akterlyq, kerek deseńiz adamdyq qasıetin ashatyn meniń ózim tikeleı kýá bolyp, jaqynyraq aralasqan bir-eki epızodty aıta ketkim keledi. Osydan on shaqty jyl buryn Seıfolla «Sáýle» dramasyndaǵy Qudaıbergenniń rólin daıyndady. Qudaıbergen bastyqtardan da, áıelinen de kóp qysym kórip ezilip qalǵan adam bolatyn. Biraq kóńili taza, adal, óz isine jetik maman. Sol Sáýleniń áserimen eńsesin kóterip kele jatady. Osynyń bárin Seıfolla tamasha berdi. Óz geroıyna ár túrli ásem boıaý taýyp jurtty kúldirip, súısindirip otyrdy. Biraq artısiń osynsha sheber jasaǵan róliniń sońǵy bir myqty núktesi jetpeı qaldy. Qudaıbergenniń óziniń eńsesin albastydaı basyp kelgen áıeli Bópejanǵa aqyr-aıaǵynda kelip jarylyp ketip «Joǵal! Joǵal!» dep aqyratyn jeri bolýshy edi. «Jýastan jýan shyǵady!» dep osy arada Qudaıbergenniń bir iri minez kórsetetin jeri edi. Dál osy arada Seıfollanyń boıynan ashý tabylmaı qoıdy. Aıqaıy tipti zársiz. Rejıser men avtor ony eki-úsh kún áýrelep esh nárse shyǵara almaǵan soń, aqyry Madıevskıı rejıserlyq qýlyqqa salyp — osy aıqaılaıtyn sátte Qudaıbergendi zalǵa jelkesimen qaratyp, onyń aıqaıynyń zárin Bópejandy oınaǵan Rımovanyń kózindegi úreı arqyly berýge májbúr boldy.

Akterlyq jaǵynan múmkin bul Seıfollanyń kemshiligi shyǵar, biraq osy epızod onyń tamasha adamgershilik qasıetin, adamǵa tıtteı qıanat jasaı bilmeıtin janynyń jibekteı jumsaqtyǵyn tanytatyn sıaqty.

Ekinshi oqıǵa bıyl boldy. Rejıser Ázirbaıjan Mámbetov «Kútpegen kezdesýde» Mańǵas rólin Telǵaraevqa beripti. Men ony onsha qup almadym. Ol Mańǵastyń bastapqy sahnalarda 18—19-dardaǵy jas jigit bolýynan ǵana emes. Pesanyń búkil sóziniń jartysynan kóbi Mańǵastiki, ol shymyldyq ashylǵannan spektákldiń eń sońyna deıin sahnadan eki eli shyqpaıdy. Búkil spektákldiń salmaǵyn arqalap, bastan-aıaq ózek bolatyn sol. Meniń qoryqqanym alpysqa kelgen adam sonsha teksti jattap, sahnadaǵy sonshama salmaqty qalaı kótermek? Osy kúdigimdi aıtqanda rejıser: «Oqasy joq, alpys jyldyq toıy qarsańynda bir-jar oınap yrymyn jasasa, ar jaǵyn jastar oınap ketedi ǵoı», — dep meni aldarqata saldy.

Spektákl sahnaǵa shyqqanda ózimniń myqtap qateleskenimdi bildim. Jastardyń ózine kúshke túsedi degen roldi Seıfolla oınap alyp ketti. Tula boıy meıirimge toly, úlken adamgershiligi bar, kishipeıil jannyń jan súısinter beınesin jasady. Ádette avtorlar artıserge rıza bola bermeıdi. «Meniń oıymdy jetkize almadyń, jasaǵan obrazymdy asha almadyń» dep aıyp taqqysh keledi. Men de ózimdi sol kinámshil avtorlardan pálendeı bólek sanamaımyn. Biraq Seıfolla jasaǵan Mańǵas obrazynan óz basym kishkentaı min taba almadym. Qaıta ol men jazǵan Mańǵasty kóp qasıettermen tolyqtyryp, tereńdete túsken. Sol obrazǵa óziniń kóziniń nuryn, júziniń ımanyn berip, kórýshiniń júregine tipti jaqyndatyp ákelgen tárizdi. Jurt Telǵaraevtyń Mańǵasyna kámil sendi. Sóıtip osy akter óziniń nanymdylyǵymen, tartymdylyǵymen pesadaǵy melodramalyq saryndy sypyryp tastap ony naǵyz realısik halge, ómirge jaqyndatyp ákeldi.

Seıfolla Telǵaraev naǵyz shynshyl realıs-sýretker. Ol sahnada jalǵan, jasandy minez kórsetip, ótirik sóılep kórgen emes. Kerek deseńiz ol keıbir jasandy, nashar obrazdarymyzǵa da jan bitirip, tiriltip jiberedi. Telǵaraevtyń realızmi — ómirdegi bardy aýdartpaı kóshirip alatyn elikteýshilik emes. Ol ár keıipkerdiń syryn, sol arqyly ómir syryn tereń úńgip ashýǵa aıanbaı kúsh salatyn sheber artıs. Jáne ónerge degende qaltqysy joq adal artıs.

Seıfolla Telǵaraevtyń eńbegi joǵary baǵalanǵan. Ol Qazaq SSR-ynyń halyq artısi. Onda laýazym da, nagrad ta jeterlik. Munyń bári eńbek zeıneti.

Árıne, keıde basqasha da jaǵdaı bolady. Keıbir sýretkerlerdiń óneri ózderinen áldeqaıda buryn ólip qalyp, ataq-laýazym olardy qulatpaı demep turatyn baldaqqa aınalady. Al, Telǵaraev bolsa sol ataqtyń ózine sán berip, salmaǵyn arttyryp turatyn sýretker.

Keıde kórýshi qaýymnyń «shirkin naǵyz artıs dep sony aıtsaıshy!» degen jalǵyz aýyz sózi kóp nagradtan artyq bolady. Al, Seıfolla aǵańyz shynynda da naǵyz artıs!

Seıfolla — sahnaǵa ushqyn shashqan aq jarqyn darynymen birge qarapaıym, kishipeıil, eńbek súıgish abzal qasıetin de ala keldi. Bıik ónerine qosa adam balasyna degen meıirbandyǵy men aq ýyz adaldyǵyn ákeldi, ıaǵnı ol qazaq sahnasyna boıyndaǵy ónerin ǵana emes, jan-tánimen ózin de túgel bergen adam.

1970

---