InfoHub Logo

Roman

Elestep ótti aldymnan
Jaraly jyldar beınesi.

Qasym.

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Uzynnan-uzaq qyzyl vagon tirkegen eshelon qozǵala berdi. Shyǵaryp salýǵa jıylǵan qalyń top japyrylyp poezǵa ere júgirip, manadan beri aıtyp taýysa almaǵan sálem sózderin aıqaılap, qol bulǵaıdy. Qyzyl vagonnyń keń esiginen kóldeneń tiregen taqtaıǵa súıenip, birine-biri asylyp, úımelesip turǵan soldattar da qol bulǵap, aıqaılap barady. Jamyraǵan qalyń shýdyń arasynan jylaǵan ashshy daýystar da estiledi. «Endi ajyrańdar, bárińniń atyńnan men qosh aıtam» degendeı parovoz shubalta sozyp, uzaq shyrqap aıqaılady da, jaýyngerlerdi jaqyndarynyń ystyq qushaǵynan sýyryp ákete berdi. Osy bir ashshy aıqaı manadan beri qol ustasyp, qushaqtasyp, súıisip, eki-úsh aıdan keıin qaıta jalǵasqan eki jaqtyń arasyn qaq bólip, tereń bir syzyq tartyp ótti. Endi olardyń biri alysqa attanǵan, qaýip-qaterdiń adamdary da, ekinshileri solardyń tilegin tileıtin, artta qalǵan el-jurty.

Esik aldynda, vagonnyń bıik kishkene terezelerinde jaýynger bastary syǵylysyp tur. Sary býdka jylt etip keıin qaldy. Endi stansıanyń eń shetindegi tereń jyralardyń kemerin órleı, kishkene tóbeshikterge órmeleı tyrmysqan kip-kishkene aq úıler shyǵa keldi. Syrtta júrgen jalǵyz-jarym áıelder, balalar ańqıyp tura qalyp poezǵa qol bulǵaıdy. Odan ári kók torǵyn bıik aǵashtyń arasyna buǵyp boı kórsetpeı, shashyraı keń jaıylǵan jataǵan, alasa qala jatyr. Sol qala aqyryn alystaǵan saıyn árkimge, tipti buryn onda turmaǵan adamdarǵa da ystyq tartyp barady.

Vzvod komandıri Erjanǵa jaýyngerleri yǵysyp esik aldyndaǵy eń bir tańdaýly oryndy berip edi. Endi ony da qysyp tastady. Bireýdiń shyntaǵy búıirin tesip barady, eńgezerdeı uzyn bireý, Dobrýshkın bolar ıyǵyna asylǵan. Sonda da ol eshnárseni sezer emes, artta qalyp bara jatqan qalaǵa, odan ári Alataýǵa qaraıdy. Jıyrmadan jańa ǵana asqan jigittiń boıyn bılegen alǵashqy ret alys, úlken saparǵa attanardaǵy saltanatty, qyzý sezimniń ornyn qoshtasardaǵy qımastyq basty. Jańa poezd qozǵalar kezde de barlyq kóz tek ózińe ǵana qadalyp, jurttyń bári jaýǵa attanyp bara jatqan jas batyrǵa qoshemetteı, súısine qarap turǵandaı kórinip edi. Sondyqtan da kóptiń ózińe túserlikteı yńǵaıly jerde turyp óziń kóterińki, baısaldy ustaǵan. Endi qazir komandırdi syılaýdy umytyp, artylyp alǵan soldatty da sezer emes.

Alataýdyń qaraǵaı ormandy kóp jyqpyldarynda uıyp turǵan kókshil munar suıylyp, kúlgin tarta bastady. Keshki kúnniń qıǵash sáýlesi taý jotalaryn qyzǵylt-sarǵysh erekshe bir názik nurǵa malǵan. Asqar shyńdardaǵy appaq qardyń da reńi juqaryp, óńine tepsingendeı sál ǵana qyzǵylt tartqan. Ońtústiktiń osy bir názik shyraıy Erjannyń kóńilin jumsartty. Ol sońǵy eki-úsh aıdyń ishindegi sonaý sulý tabıǵattyń qoınynda ashshy terge malynǵan aýyr azabyn umytty. Endi asa jyly raqat mekeni, anadaı ystyq saǵynysh mekeni jaýdyrap artta qalyp barady. Ánekeı bári tanys. Anaý úshkir súıir asqardyń baýyrynda órmelegen áne bir jalańash tóbege Erjan shyǵyp ta kórgen. O da edáýir bıik edi. Ońǵa taman kók ormany taý qoınaýyna synalaı kirip Aqsaı jatyr. Sol mańda bular talaı okop qazyp, talaı tańdy kózimen atyrǵan.

— Buryldaıdy qara! — dep daýystady bireý Erjannyń tý syrtynan. Jurttyń báriniń kózi taýdan bergi jazyq dalanyń ortasynda jalǵyz turǵan úlken, bıik, qońyr tóbege tústi. Árqaısysy eski tanysyn kórgendeı óńi jylyp, jymıa qarady.

— Naq ózi ǵoı.

— Tur eken ǵoı sabazyń!

— Turmaǵanda qaıda ketýshi edi!

— Maıdanǵa ala keteıin degenim de.

Osy tóbeniń baýyrynan soldattar talaı okop qazǵan-dy. Shtýrm jasap onyń basyna shyǵatyn. Bıik tóbe jetkizbeı jurtty ábden tıtyqtatatyn. Anaý baýraıynda talaı ashshy ter syǵylǵan. Endi renjisse qıyspaıtyn aǵaıyndaı sonyń ózi jyly ushyrady.

Soldattar keıde jamyraı, jarysa sóılep ketedi de, oqys basylady. Kózderi móldirep qalyp bara jatqan kóriniske únsiz qaraıdy. Bul ishki ystyq tolqynnyń belgisi.

Azdan keıin esik aldynda syǵylysqan jaýyngerler taǵy da sóılesip ketti:

— Qala kórinbeı qaldy.

— Endi qaıtyp kóremiz be, joq pa? — Bireý aýyr kúrsinip te qoıdy.

Erjan bul sózdi unatpaı qaldy. Komandır esebinde keıip tastaýǵa tıis edi. Biraq óziniń kóńiliniń alys túkpirinde osy bir kúdik jatyr eken. Tek oń jaǵyna burylyp osy sózdi aıtqan Bondarenko degen egde jaýyngerge jaqtyrmaı túıile qarady. Bul ylǵı kishkene kóziniń quıryǵynda ýkraındyq bir qýaqy ushqyn jyltyldap, ezýinde kúlki tepsinip, kisige sál qaǵyta qaraıtyn adam edi. Komandır keıigende de osy qalpynan káp aýmaıtyn. Qazirgi ajary basqasha eken. Qara tory óńi juqaryp, sál qyzǵylt tartyp, Erjanǵa baısaldy qarady.

— Túsinem, joldas leıtenant. Jáı, sóz reti kelgensin aıtqanym ǵoı.

— Bizdiń Vaná aǵaı, úıden shyqpaı jatyp-aq ımanyn aıta bastady ma, batyryń, — dedi Erjannyń dál qulaq túbinen daýystap Dobrýshkın deıtin serjant.

— Já, meniń ólem degen oıymda joq, — dep qarsylasty Bondarenko. — Biraq otyn kesýge bara jatqan joqpyz. Qaıtseń de týǵan jerdi qıa almaıdy ekensiń. — Ol sál irkildi de sóziniń aıaǵyn Dobrýshkınge aparyp tıgizdi. — Árıne turaqty, baısaldy adamdarǵa degenim ǵoı. Bolmasa kóshpeli shegirtkege báribir shyǵar.

— Já, ýaıymdama, — dedi Dobrýshkın. — Qatynynyń eteginen aırylyp kórmegender jer kórip, kózi ashylyp qaıtatyn boldy.

Keıbireýler kúlip jiberdi. Biraq olar da tyıylyp, árkim óziniń kóńil túkpirindegi oıǵa berildi. Kisi óz ómiriniń asa bir qysylshań kezeńinde qaıdaǵy bir bolmashy, jeńil-jelpi nárselerdi sóz etedi; eń negizgi, túpki syry til ushynda ilinip kóńil tereńindegi ishki arnamen aǵa beredi. Qazirde árqaısysy týǵan jermen ózinshe qoshtasyp, óz ómirlerindegi eń aýyr saparǵa bara jatqanda barynsha tolǵansa da kóbine usaq-túıekti sóz etip, ázildesip keledi.

— Kúlip-oınap attandyq, kúlip-oınap qaýyshtyrǵyn, — dep túıdi jurt sóziniń aıaǵyn Qartbaı deıtin tikireıgen sırek murtty, keń jaýyryndy, myǵym deneli jaýynger.

Soldattar qosylyp án saldy. Qarlyqqan qatyńqy daýystardyń basy áreń qosylsa da eshkim eler emes. Bárin bir úlken sezim, erekshe kóńil kúıi tutastyryp, árkim ishte jatqanyn terbeıdi.

Esik aldynda uzaq turǵannan keıin jurt oryndaryna tarady. Arqa qapshyqtarynyń aýzyn sheship úı-ishi, jaqyn-jarandary ákelgen sálemdemelerge kiristi. Erjan jalǵyz ózi esik aldynda turyp qaldy. Áli qalmaı poezben jarysyp kele jatqan asqar taý jotalaryna qaraıdy. Qasyna Kákibaı deıtin jaýynger keldi. Onyń burynǵy mamandyǵy traktorıst. Óziniń tulǵasy da qapsaǵaı, iri kelgen. Biraq óńinde bir ótkir, názik sıpat bar. Úlken jalpaq betti bolǵanymen óńi juqa, lezde qýaryp, ne qan tepsinip shyǵa keledi. Ózi ádemi qońyr daýysty ánshi.

— Anaý Talǵardyń shoqysyn kórip tursyz ba? — dedi Kákibaı qolymen nusqap.

— Tamasha emes pe!

— Aha.

— Men ózim Talǵar MTS-nda istedim ǵoı... Osylardyń eń bıigi Talǵar shoqysy. Áne bir súıir taý, biz qalada júrgende Talǵardyń ber jaǵynda tura qalyp «men bıikpin» deýshi edi, kórdińiz be, endi alystaǵan saıyn Talǵardyń shoqysynyń asyp bara jatqanyn.

Erjan Talǵarǵa endi ǵana kóz saldy . Aspanǵa qaraı shoshań etken súıir shoqynyń ar jaǵynan Talǵardyń qomaqty úsh órkeshi aqyryn ǵana aýyr kóterilip, bıiktep barady eken. Anaý shoqy aıaǵynyń ushynan basyp, aspanǵa qaraı moıyn sozǵanda, Talǵar bar aýyr tulǵasymen tutas kóterilgen sıaqty. Erjan myrs etip kúlip jiberdi.

— Aı, ras eken!

Kákibaı oı tolqynyna berilip, az múdirdi de, ár sóz kómeıinen syzattap áreń shyqqandaı aqyryn sóılep ketti.

— Ómirde de sondaı bolady eken. Osyny kórgende esime tústi.

— Iá qandaı bolady eken? — dedi Erjan irkilip qalǵan Kákibaıǵa.

— Osyndaı kezde kisiniń ótken-ketkeni eske túsedi eken, — Kákibaıdyń daýysyndaǵy dirilden, úzilip shyqqan ystyq deminen Erjan onyń júzine týra qaraýǵa dát barmaı, burylmaı alǵa qarap turyp tyńdady. — Men bal kezimde jetimdiktiń zaryn biraz tarttym. Siz jetim bolyp kórmegen shyǵarsyz. Eń jamany ashtyq-jalańashtyq emes. Oǵan tóze beresiń. Naǵyz aýyr tıetini ózge balalardan kem bolǵanyń. Bala kóńili namysshyl bolady eken. Detdomǵa kirgesin ǵana el qataryna qosyldym. Biraq, jasym eresekteý boldy da, altynshy klastan oqýdy tastap traktorıst boldym. Osydan keıin meniń hálim tipti ózgerip ketti. Basynda jumysty táýir istesem kerek — meni birden kóterip áketti. Taptyq jaǵym da myqty bolatyn. Detdomoves. Kedeı-batyraq. Qý jetim. Ekpindi boldym. Paıkomoldyń búro múshesi boldym. Traktorısterdiń brıgadıri boldym. Aldyńǵy jyly aýylsharýashylyq kórmesine Máskeýge de baryp qaıttym. Qysqasy, aýdanda traktordyń qulaǵyn ustaǵandardan menen artyǵy bolǵan joq. Tilge shorqaqtaý edim, sóz sóıleýge de úıretip aldy. Jınalys bolsa prezıdıým degeniń meniń ornym. Keıde keshigip qalsam da, stoldyń basyna qaraı aıańdaı beretin boldym. Qudaı bergenge qulaı beredi eken.

— Eger jumysty jaqsy istep, abyroıly bolsań nesi jaman? — dedi Erjan Kákibaıdyń túpki oıyna túsin almaı.

— Árıne ol jaman emes qoı. «Oı, táıir-aı oblysyńnyń ózinde menen asqan adam joq eken ǵoı» dep júrgenimde, osy ótken jyly kózim ashyldy. — Kákibaı yńǵaısyzdanyp myrs etti. — Kóktem egisin merziminen eki kún kesh oryndadym. Keıbir brıgadalardyń menen ozyp ketkenin estip te júrdim. Arlandym da, uıaldym da. Biraq qaıteıin myqtap turyp sógis estýge aýdanǵa kelsem... Ozattardyń ishinde bolyp shyqtym. Oılanyp-oılanyp, bir jańsaqtyq ketken shyǵar dep bastyǵymyzǵa baryp shynymdy aıttym. Keııdi eken desem... «Bir jyl eshnárse etpes, úırengen ornyńda júre ber» dep qarap tur maǵan. «Táıir-aý, uıat emes pe?» dedim. «Sen aýdannyń betke ustar adamynyń birisiń. Seni jamanatqa qaldyrýǵa bolmaıdy. Bile bilseń bul saıasat» dedi maǵan.

— Iá, sodan, — dedi yntyǵa tyńdap turǵan Erjan.

— Úndemedim. Úırengen ornymda júre berdim. Biraq baıaǵy kóńilim bolmady. Endi jan-jaqtaǵynyń bárin kóretin boldym. Soqyr kórgeninen jazbas degendeı, soqyr basshylar meni qaýqıtyp betke ustap júrgende, aqyryn júrip, myǵym basqan talaılar menen ozyp ketipti. Sony bildim, — Kákibaı az ýaqyt úndemeı saýsaǵymen taqtaıdy shertip turdy. — Sodan beri qaıratymdy mújip, ishqusa qylǵan bir syr edi. Búgin aýzymnan shyǵyp tur. Marıashqa da aıtqan joq edim.

Ymyrt úıirilip qaldy. Vagon ishinen ár jerden maı sham jaǵyldy. Erjan men Kákibaı bir-biriniń júzderin endi anyq kóre almady. Ekeýi de keshki samalǵa keýdelerin tosyp, qarańǵyǵa súńgip bara jatqandaı dalaǵa, alysta ár jerden kóringen shoǵyr-shoǵyr ottarǵa, taý sılýetine qaraıdy. Kákibaı Erjan úndemegesin bir túrli yńǵaısyzdanyp «ıa-a» dep kúrsindi de óz ornyna ketti.

Erjan Kákibaı áńgimesin shyn yqylasymen tyńdady. Onyń jaǵdaıyn, urlyq qylǵandaı qýysty halin túsindi. Biraq óz basynda ondaı eshnárse bolyp kórgen joq edi. Ómirinde ony qatty oılandyratyn nárse ázir kezdesken joq jáne ondaıdyń bolaryn bul áli bilmeıdi. Onyń aldy ashyq, bolashaǵy aıqyn.

Erjan ómiri degen nemene? Anket toltyrǵanda ómirbaıany jarty betke jetpeı qalady. «on jyldyq mektep bitirdim, áskerge alyndym. Ýchılıshe bitirdim. Osy dıvızıaǵa qyzmetke keldim». Sıregirek jazyp sozǵanda, ákesiniń tegi men kásibin qosqanda jarty betke áreń jetedi. Qalǵan kóp betterdi toltyratyn ómir alda jatyr. Onyń oıy kóbine solaı qaraı júgiredi. Ony da biraz jerge deıin ólshep, bilip qoıǵan túri bar. Bul ýchılısheni otlıchno bitirgen. Qazirgi abyroıy jaman emes. Erteń soǵysqa kirgesin rota komandıri bolyp ketse. Sodan keıin bes-alty aıda batalón komandıri bolmaıtyn nesi bar? Onyń ar jaǵynda polk ta qashyq emes. Erekshe bir artylyp kózge tússe... dıvızıa... Múmkin tipti armıa. Biraq sońǵysy bıikteý. Degenmen... Erjannyń bir jerden oqyǵany bar. Arkadıı Gaıdar on alty jasynda polk komandıri bolǵan. Ataqty Shors jıyrma tórtinde qaza tapty. Sonda 22-23 jasynda úlken áskerdi basqarǵan ǵoı.

Erjan osylaı oılaıtyn. Biraq bul oıdyń ózinen buryn da talaı jas komandırlerdi eliktirgenin jáne keıin de eliktire bererin bilmeıtin. Erjan áli soǵysty jandy túrde kóz aldyna tolyq elestene alǵan emes. Durysyraq aıtqanda onyń bar aýyrtpalyǵyn, qaýip-qaterin baıyptaı almaǵan-dy. Ólem degen oı ony qorqytqan joq. Soǵystyń qıyn nárse ekenin sezedi, biraq sol qıyndyqtyń ózi muny eliktiretin. Tek búgin attanar kezde ǵana bir áıeldiń yshqyna jylaǵan ashshy daýysyn estigende soǵystyń yzǵarly lebi denesin muzdatyp, sharpyp ótti.

Jańaǵy Kákibaı sózi taǵy da esine tústi. «Onyń jolynan meniń jolym bólek. Eger men joǵarylaı qalsam da adal jolmen kóterilem ǵoı. Biraq onyń da óz basy aramdyq istemegen ǵoı. Sonsha nege qınalady?» dep oılady Erjan. «Marıashqa da aıtqan joq edim...» Marıash Erjannyń esinde. Bir-eki ret Kákibaıǵa jolyǵýǵa kelgen. Ádemishe kelgen, dóńgelek júzdi qara kelinshek. Bir ret soldattar qaljyńdaǵanda qyp-qyzyl bolyp teris aınalyp ketti. Ózinde naǵyz qazaqylyq bir uıalshaqtyq bar. Búgin... Erjan ótip bara jatyp, jylaǵan áıel daýsyn estidi. Eriksiz jalt burylyp Kákibaıdyń qushaǵynda turǵan Marıashty kórdi. Betin kúıeýiniń keýdesine basyp, tyıyla almaı óksip-óksip jylap tur eken. Kákibaı qysylyp qalyp, biraq óziniń de daýsy buzylyp: «Qoı, Marıash. Qoıshy táıiri. Jurttan uıat» dep áıelin qalqalaı, teris aınala berdi. «Marıashqa da aıtpaǵan...» Erjan Kákibaıdyń syryn endi túsine bastaǵandaı boldy. Biraq Kákibaı jaıyn oılaǵan saıyn, nege ekeni belgisiz, tynyshy ketip ózinen ózi qýystana berdi. Búgingi qaterli saparǵa attanardaǵy kóterińki, saltanatty kóńil kúıi býdaı tarqap barady.

Poezd razezge kelip toqtady. Dobrýshkın Erjannyń qoltyq astynan syp etip jerge sekirip tústi.

— Qaıda barasyń? Poezdyń qansha turary belgisiz, — dep aıqaılady Erjan.

Áldeqaıda tym asyǵyp bara jatqan Dobrýshkın onyń sózine qulaq asýǵa murshasy bolmaı, «qazir kelem» dep daýystady da, júgire jóneldi. Sózin tyńdata almaǵanyna ashýlanyp qalǵan Erjan ekinshi ret daýystaǵansha, ol uzap ketti. Sırek fonardyń qara kóleńke sáýlesinde qalbańdap júgirip bara jatqan Dobrýshkınniń sıqyna qarap, yzalanyp barmaq shaınaǵannan basqa amal qalmady.

Poezd qozǵala bergende Dobrýshkın entigip áreń jetti. Zyǵyrdany qaınap turǵan Erjan oǵan tarpa bas saldy.

— Nege ruqsatsyz ketesiń?! Saǵan poezdan túsýge kim ruqsat etti!? Aıtshy káni!

Dobrýshkın tartylyp tik tursa da, Erjannyń bul sózine onsha qysyla qoıǵan joq. Túrine qaraǵanda ony mazalaǵan basqa bir nárse bar sıaqty.

— Joldas leıtenant, — dedi ol, «meni qoısaıshy, qaıtesiń» degen pishinmen. — Shójebaev joq. Barlyq vagonnan izdep tappadym.

— Ne deısiń?!

Erjannyń tóbesinen muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy. Endi baıqady: manadan beri jaýyngerlerin túgendeýdi umytyp ketipti. Poezǵa minerde de óz qıalymen álek bolyp olarmen onsha isi bolmapty. Endi qaıtpek?! Biraq ár otarbanyń komandıri óz qaraýyndaǵy jaýynger úshin jaýap berýi kerek qoı. Barlyq pále Dobrýshkınde. Eger sol saq bolǵanda... Erjan az ýaqyt býlyǵyp turdy da, Dobrýshkınge qaıtadan tıisti.

— Ne bitirdiń!? Aınaldyrǵan on adamǵa ıe bola almaı, sonshama ne tyndyrdyń!? Nege manadan beri baıandamadyń!?

— Men erterek-aq bildim-aý, biraq basqa bir vagonǵa ilikken shyǵar dep mazalamap edim.

Erjan serjantqa keıı berdi. Dobrýshkın renishti bir oımen álek bolyp tur. Biraq Erjannyń sózinen muqalǵan túri joq. Erjan Dobrýshkındi burynnan da jaqtyrmaıtyn. Árıne, komandır bolǵasyn ámirin oryndatady, áıtse de óz degenine ıe almaı-aq qoıdy. Anaý yryq bermeıdi. «Qup, joldas leıtenant» degeninde de yqylas joq, «meıli áıteýir» degen sıaqty. Erjandy da yza qylatyny osynysy. Qazir de «bolar is boldy, men qaıteıin, biraq túbi salmaq ózińe túsedi ǵoı» degendi kózi aıtyp tur.

— Men seni sotqa beremin! — dep aıqaılaıdy Erjan.

— Nesi bar. Berseńiz berińiz.

Erjan óziniń asyryp alǵanyn bildi de, býlyǵyp úndemeı teris aınalyp ketti. Taǵy da Dobrýshkın jeńip shyqty. Biraq ony oılaıtyn shama qaıda. Endi ol bul iske ózi jaýap beretinin, úlken aıypty bolǵanyn sezdi. Ókinish qanǵa taraǵan ýdaı tula boıyn jaılap barady. Endi qaıtpek! Shójebaev Kójek deıtin qyryqqa jýyqtaǵan egde qazaq bolatyn. Óziniń jóndi saýaty da joq, buryn shopan bolǵan. Áskerı oqý da oǵan zor qıyndyqpen qonýshy edi. Onyń qandaı sebeppen qalyp qoıǵanyn saıtan bilsin. Áıtse de ózi adal adam sıaqty edi, bylaı kózge qorash, momyn ǵana... Biraq jýastan jýan shyǵady dep, onyń ishinde ne baryn saıtan bile ma?! «Ol qalaı qalyp qoıdy? Men neǵyp baıqamadym?» — —

— Mana, Balqıasy kelip súırep áketip edi, — dedi Qartbaı, — Ǵashyǵyn qıa almaı turǵanda qalyp qoıǵan ǵoı.

Erjannyń oıyna jańa tústi. Kójek Kákibaıdyń qasyna baryp, kózinde jas móltildep: «Kelin qaraǵym, qoı, jylama. Azamattyń saýlyǵyn tile» dep, jubanysh aıtyp turǵan-dy. Sol kezde, týra Kójektiń ákesindeı, jalpaq bet, eńgezerdeı qara qatyn júgirip kelgen. «Ákem-aý, munda eken ǵoı» dep Kójekke umtylǵan. «Balqıashpysyń! Oıpyrmaı, jettiń be» dep Kójek áıeliniń ıyǵynan sıpap, qolynan ustap, odan ári óz sezimin qalaı jetkizerin bilmeı bir ábigerge túsken. Kózinen jasy da tamyp ketken. Áıeli: «Ibaı-aý, aldymen ana qaınaǵaǵa sálem berseıshi» degen-di. «Qaınaǵasy» jalpaq tymaq kıgen, shoqsha saqaldy bireý eken. Erjan odan ári qaırylmaı ketip qalyp edi. Sol eki ortada qara qatyn baıyn súırep áketken ǵoı.

Biraq odan keler jeńildik joq. Erjan dalany japqan qarańǵy túndeı túnerip, esiktiń aldynda tur. Vagon ishindegi daýystar da sý sepkendeı basylyp qaldy. Jańa ǵana jaınap turǵan dúnıe, ásem tún — bar kórkinen aırylyp túsi sýyp barady. Anaý alysta bir shoǵyr ot jyltyraıdy. Ol jerde ózderiniń jyly úılerinde maıdanǵa ketip bara jatqan Erjanmen isi joq, bul tanymaıtyn adamdar turady.

2

Turqy qysqa shaǵyn vagonnyń ishinde kisi kóp emes. Ortadaǵy jáshikten qalanyp, ústine taqtaı tóselip jasalǵan stoldy bireýdiń epti qoly sur plash-palatkamen qymtap jaýyp, onyń ústine qatyrma kók qaǵazdar tósegen. Syrt qaraǵanda shyn stoldan aıyrmasy joq. Tómende jalǵyz qabat tóselgen sáki, basqa jastalmaı, qabyrǵada ilýli turǵan qynama bel shınelder, fýrajkalar, moıynǵa asatyn bylǵary sýmkalar, irgede turǵan rasıalar, stol ústine qatarynan janǵan úsh shyraq, jalpy vagon ishindegi keńistik — munda komandırler kele jatqanyn ańǵartady. Stol basynda úsh adam tamaq iship otyr. Olardyń tamaqtan góri sózge yqylasy basymdylyǵyna qaraǵanda uzaǵyraq otyryp qalǵan sıaqty. Stol ústindegi azaıyp qalǵan taǵam men moıny soraıyp bosap qalǵan býtylka da osyny aıtady.

Endi turyp ketýge yńǵaılanǵandaı jáshiktiń shetinde sergek otyrǵan iri, qaǵilez tulǵaly, keń jaýyryndy, qara tory kapıtan Arystanov Murat — batalón komandıri. Úlken qara kózin keń ashyp qasyndaǵy kisige mańdaıynyń astynan súze qaraıdy. Bul onyń qarsy daý aıtqysy kelgendegi ádeti bolatyn. Oǵan jalǵas, ortadaǵy ádemi juqa óndi, ásem maıysyp tolqyndanǵan jumsaq, qońyr shashty maıor Kýpsıanov — polktyń shtab bastyǵy. Onyń bir qolyn stoldyń ústine bos tastaı berip, denesin sál bosań ustap, oryndyqtyń arqalyǵyna bir ıyǵyn tireı erkin otyrysy, ezýine bolmashy ǵana kekesin kúlki oınap, ıegin kóterip kisige kóziniń astymen qaraýy — boıyna sińip qalǵan názik tárbıeni tanytady. Onyń maqpaldaı jumsaq qońyr daýsyn estigende, bıazy qımylyn, ústindegi áshekeısiz áskerı kıiminiń denesine qonymdy erekshe bir jarastyǵyn kórgende, tula boıynan emis qana jaqsy átirdiń ıisin sezgende, ózińe óziń tárbıesiz, dóreki kórine bastaısyń. Stoldyń ana shetinde Muratqa qarsy qarap, kishkene kózi monshaqtaı jyltyraǵan, denesi endi tolysa bastaǵan, atjaqty qara sur aǵa leıtenant otyr. Bul Kýpsıanovtyń altynshy kómekshisi, áskerı tilmen aıtqanda «PNSH-6» — Ýálı Moldabaev.

Maıdanǵa, qaterli saparǵa attanardaǵy árkimge ártúrli áser etse de jurttyń bárin birdeı tolqytatyn sezim bulardy da bıledi. Shtab bastyǵynyń attanar aldyndaǵy jumysy onsha kóp bolmady. Ol aǵa komandır esebinde tómengi bastyqtarǵa tıisti qamqorlyq ámirin jasady da, ózi usaq-túıekke aralaspaı, syrtan baqylady. Resmı shyǵaryp salýǵa kelgen jergilikti úkimet adamdarynyń qasynda boldy. Kýpsıanovtyń úı-ishi bul jerde emes-ti, ózin arnap shyǵaryp salǵan jaqyndary bolmady. Sondyqtan ba, jurttyń ajyrasardaǵy kóz jasy onsha tebirente qoımady, qaıta saltanatty sáttiń shyrqyn buzǵandaı — ashýyna tıdi. Ol baısaldy, túnerińki júzben eshelon boıyn aqyryn aralap, keı jerde qolymen ymdap komandırlerdiń birin shaqyryp alyp, ámir etip, kózine ilingen tártipsizdikke tyıym salyp júrdi. Árıne, osy bir kezdiń tym jaýapty saǵat ekenin, óz ómirindegi úlken beles ekenin Kýpsıanov jaqsy túsindi. Sondyqtan da jurt aldynda ózin júktelgen úlken jaýapkershilikke laıyq ustaýǵa tyrmysty.

Ýálıdi Kýpsıanov ózine jaqyn ustaıtyn. Oǵan sebep bolǵan bir jaǵynan Moldabaevtyń joǵarǵy mektepte sabaq bergen bilimpazdyǵy bolsa, — Kýpsıanov oqyǵan adamdardy unatatyn, onyń ústine ekeýiniń minezi de úılesti. Ol Ýálıge ámir etýdiń ornyna ótinish aıtyp, ózimen qatar ustaıtyn. Reti kelse qasynan da qaldyrmaıtyn. Ýálıdi shyǵaryp salýǵa áıelimen erip burynǵy qyzmettes joldastary da kelgen eken. Olardyń bári eń bir qımas, jaqsy adamyn attandyrǵandaı Ýálıge erekshe qurmet, yqylas kórsetti.

Bári birdeı jamyraı sóılep «aman baryp, saý qaıt! Abyroıly bol! Bizdi umytpa, hat jazyp tur» dep jalpaqtap jatyr. Eń aıaǵy ınstıtýtta júrgende ózimen oty óreli janbaıtyn, alasa boıly, tyǵyrshyqtaı, kózildirikti Sálimgereev te, óńi buzylyp: «Bizdiń tilegimiz sende» dep, moınyn sozyp Ýálıdiń betinen súıdi. Ýálı óz qadirin sonda bildi. Qansha aıtqanmen jurt qımaıdy eken. Osy kelgen top bir tóbe de, ózi bir tóbe sıaqty. Osy sezimniń ózi onyń kóńilin edáýir marqaıtyp tastap edi. Biraq naq júrer kezde ony basqasha bir sezim bıledi. Analardyń bári jyly oryndarynda alańsyz qalyp barady...

Qandaı oıdan bolmasyn adamdy alań etetin jumys qoı. Murattyń kesheden beri tize búgýge murshasy bolmady. Ásker turmysy qandaı jınaqy bolǵanmen biraz oryn teýip qalǵan jerden kóterilý — aýyl kóshkenmen birdeı boldy. Ne nárseni alý kerek, neni tastaý kerek? Alynatyn áskerı jabdyqty batalón ornynan údere qozǵalǵanda qınalmaı, shashaý shyǵarmaı kóterip kete alatyndaı etip sıystyrý kerek. Sońyra vagonnan túskende de ilip alyp júre beretin bolýǵa tıis. Eshelonǵa tıelýdiń ózi de op-ońaı sharýa emes. Murat qaraýyndaǵy rota, vzvod komandırlerine ámir etip, jurtty jumsap, bárin óz kózimen tekserip, jumysqa eligip júrgende qoshtasatyn saǵattyń kelip qalǵanyn sezbeı qalǵan. Ol batalón sapqa turyp, Birinshi Almaty stansıasyna ketip bara jatqanda úıine soǵyp, áıelimen, balasymen qoshtasyp shyqty. Sodan keıin-aq moıyn burýǵa murshasy bolmady. Tek poezd qozǵala bergende, qol bulǵaǵan qalyń jurtqa qarap, áıeli men balasyn vokzalǵa ákele almaǵanyna ókindi. Onysy orynsyz qataldyq sıaqty kórindi. Alysta, kók ormannyń ishinde jatqan qaladan kóz almaı, óz úıin kóńilmen tuspaldap qaraı berdi.

Murat qaharly kezeńniń kelip qalǵanyn túsinip edi. Bizdiń armıa sheginip barady. Soǵys habarynda jaý basyp alǵan qalalardyń aty sırek atalsa da — olar aralary alshaq iri qalalar bolatyn. Planshetkasyndaǵy SSSR-dyń Evropalyq bóliminiń kartasyna ol salǵan qara dóńgelek kóbeıip, keıin jyljyp keledi. Azǵana ýaqytta jaý úlken eldi eńserip kirip ketti. Ázirgi qarqyny shoshytarlyq. Shekarada qyzmet etkendegi eki-úsh eleýli oqıǵa bolmasa Murat áli soǵysyp kórgen emes. Áskerı taktıkany jaqsy bilse de naǵyz shyn soǵys bolatynyn sezedi. Ásirese jaý júrekke taqap qalǵanda ólimge qaraýǵa bolmaıdy. Osyny bilip óz ózine de, ózgelerge de qatal boldy. Maıdanǵa tez jóneltýdi kútip asyǵyp áserin shyńdaı berdi. «Nege bizdi jolda uzaq ustaıdy!» — dep te oılaıdy. Biraq attanar kún kelgende, áli de áskerin daıyndap úlgire almaǵanyn sezdi. Ne de bolsa endigisin bara bermek. Anaý alystap bara jatqan qalada munyń eń jaqyn adamdary, naǵyz bir jaqsy qyzyq dáýreni, janynyń jartysy qalyp beredi. Olar alystaǵan saıyn qadiri artyp, qımastyǵyn qozdyra túsedi. Murat óziniń osaldyǵyn osy arada sezdi. Ábden jasyp ketpeı turyp, sonyń bárin úzip tastaý kerek. Ol ózin-ózi zorlap esik aldynan áreń shegindi.

Murattyń ordınaresi Mashtaı tilin tistep sóıleıtin qaırań kóz qara jigit, vagonnyń ishin tap-tuınaqtaı etip jınap, as daıyndap qoıǵan eken.

— Joldas kapıtan, tamaq isińiz. Tań atqaly túk isken joqsyz ǵoı, — dedi poezd uzaı bergende.

Murattyń asqa yqylasy bolmady. Osy kezde Kýpsıanov aralasty.

— Kapıtan, soldattyń sózi durys bolar. Káne, stolǵa otyralyq, — dedi ol.

— Kelińder! Keter aıaǵymyz bolsyn, — dep Ýálı jarty lıtr shyǵardy.

Attanarda kóńili qozyp, ishteı shıratylǵan jurt Ýálıdiń sózin dabyrlasa maquldady. Manadan beri neshe saǵat kóńili tolqyǵan komandırler bir-birinen ishki sezimin jasyrýǵa tyrysyp, syltaý tabylǵanyna qýanyp, jaıdary bolyp ketti. Dabyrlaı sóılesip, qatty kúlisedi. Murat ta jańaǵy bir oıynan serpilgendeı bolyp ázil aıtyp kóbirek sóıleıdi.

Kóbikteı betke oınap shyǵa kelgen shattyq tez basyldy. Poezd alǵashqy ret toqtaǵanda vagondaǵy az ǵana komandırler tarap, eshelondy aralaýǵa ketti. Endi stol basynda úsheý ǵana qaldy. Bular da alǵashqy kóterińki, reńdi sózden uzaq joldyń jáı áńgimesine aýysty.

Kýpsıanov eki-úsh aı ǵana qyzmettes bolǵanmen, Muratty onsha jaqsy bilmeıdi. OL alǵashqyda batareıa komandıri bolatyn. OL kezde Kýpsıanovpen onsha kóp ushyrasa bermeıtin. Odan keıin joǵarylap, artılerıadan pehotaǵa aýysyp, batalón komandıri bolǵaly bir aı shamasy. Qyzmet babynda tikeleı qatynasy bolǵanmen, bylaı aralasyp, sóılesip kórgen emes-ti. Kýpsıanov Murattyń isker komandır ekenin sezedi. Ol qolǵa alǵaly batalón edáýir shırap qaldy. Biraq ony tik minez dórekileý kóredi. Bir-eki ret sózge kelisip te qalǵan. Murat týraly jáne de bir biletini — ony dıvızıa komandıri general Panferov jaqsy kóredi. Uzaq jol jaqynyraq tanystyrady. Kýpsıanov sonda generaldyń, ıaǵnı óz tilimen aıtqandaı «shaldyń» súıiktisiniń shama-sharqyn baıqap alady. Qazir de qabaǵynyń astynan Muratty baǵyp otyr. Buryn eskermeýshi edi, sóıtse bul qazaq ózine bola kórikti eken. Átteń, tek beti jalpaqtaý, bolmasa tik mańdaı bitisi pildiń. súıeginen oıǵandaı ásem de bir túrli ótkir de qoqyr júzi, ortasy sál dóńesteý, juqa tanaýly qyr murny, búkil qaǵilez sergek tulǵasy — ózinshe bir shyǵystyq sulýlyqtyń úlgisindeı. Minezi qyzý, sóılegende de qyzyp ketip qatty daýystaıdy, qolyn da orynsyz kóp sermeıdi eken, Keıde úlken kózi jarq etip, kisiniń óńmeninen ata qaraıdy; onysy tipti orynsyz. Sóz tapqyrlyǵy bolǵanmen, keıde turpaıylaý, tuıyq qaıyryp tastaıdy. Biraq, sonda da ózinde erekshe bir tartymdylyq bar. «Tek osy.kórkine saı tárbıesi bolar ma edi», — dep oılady Kýpsıanov. Osylaı baqylaı otyryp, ol jarty saǵattan keıin Murat týraly oıyn qoryta kelip: «Ózi eti tiri, qatal jigit sıaqty, biraq minezi turpaıylaý, shamasy oı-órisi tar, talaby shaǵyn bolar» dep túıdi.

On bes jylǵa taıaý áskerı ómiriniń denin iri qalalarda, úlken komandırlerdiń mańynda, shtab qyzmetinde ótkizgen Kýpsıanov saptaǵy komandırlerdi onsha joǵary baǵalamaıtyn. Eskilikti dástúri bar, oqyǵan semádan shyqqan ol eń aldymen kisiniń tárbıesine den qoıatyn. Al, óne boıy qarapaıym soldattardyń arasynda júrgen, burynnan da kórgen ónegesi az komandırler onyń oıynsha ábden turpaıylanyp ketpek. Ásker ómiri qatal ǵoı, biraq Kýpsıanov úlken qajyr kórsetip, osy qatal jaǵdaıda da ózinde baryn qyzǵyshtaı qoryp, turpaıylaý komandırlerdiń qalyń tobyna sińip ketpeı, óz tárbıesin saqtap keledi. Árıne adamǵa ortanyń áseri kúshti. Kýpsıanov marksızmniń bul qaǵıdasyn durys dep biledi, sondyqtan da ol ózine oı dúnıesin úndes bolmasa da, óz dárejesine jýyq adam izdeıdi. Ázirge bul polktan tapqany Ýálı. Al, óz baıqaýynsha Murat alǵyr, óskeleń komandır. Murattyń basynan da óz keregin izdep, ony synap otyrǵany osydan.

— Maıdanǵa bara jatyrmyz-aý, — dedi bir kezde Kýpsıanov, ıegin bura kóterip Muratqa qarap, — Biraq daıyndyǵymyz, ańǵarsańyz, óte az.

— Iá, azdaý boldy, — dep qostady Murat.

Kýpsıanov Murat daýsynan bir kúrsinis sezgendeı boldy.

— Meniń topshylaýymsha, qazir qaıtkende de jaýdy toqtatý mindeti qoıylyp otyr. Ańǵarsańyz Stalınniń ıýldegi sózi de osyny aıtady. Ańǵarsańyz, bizdi dıvızıanyń bir tesigine tyǵyn etedi. Al, sol ýaqytty paıdalanyp shyn mánisindegi armıa daıyndaýǵa tıisti.

— Biz nemene armıa emespiz be? — dedi tómen qarap stoldyń shetin barmaǵymen syzyp otyrǵan Murat basyn kóterip alyp.

— Biz armıamyz ǵoı, biraq ańǵarsańyz, armıanyń da armıasy bar, — dedi Kýpsıanov Muratqa baısaldy qarap.

— Men sizdi túsinbeı qaldym.

— Túsinbeıtin nesi bar, — dedi Ýálı sózge aralasyp. — Vınıamın Vıktorovıch bizdiń daıyndyǵymyzdyń kemdigin aıtty.

— Siz sál sabyr etińizshi Ýálı Moldabaısh, — dep Kýpsıanov Murattyń kózine syr tarta qarady. — Shynyn aıtsań... Bul arada bógde adam joq eken, — dedi ol jan-jaǵyn sholyp ótip... — Ańǵarsańyz men de túsinem... Eger shynyn aıtsaq, bizdiń dıvızıanyń shyn mánindegi ásker bólimi emes ekeni siz ben bizge anyq qoı. Ańǵarsańyz, bizdiń sybaǵamyz, keıinnen naǵyz ásker bólimderi daıyndalǵansha jaýdy toqtata turý. Árıne muny eshkim ashyp aıtpaıdy. Ony ózińiz de túsinesiz ǵoı.

— Ony men túsine almadym, — dedi Murat salmaqtaı sóılep, — Dıvızıanyń daıyndyǵynyń kemdigin kemdigin men óte jaqsy bilemin. Batalóndy qara terge túsip toqpaqtasam da shyńdaı almadym. Bilemin. Biraq endigi qalǵanyn soǵys shyńdaıdy, oǵan shágim joq.

Kýpsıanov Muratqa «osynyń tyrnaǵy joq pa eken» degendeı saqtana qarady.

— Biz áskerı adamdarmyz ǵoı, — dedi ol Muratqa kóz tastap, sodan keıin Ýálıge burylyp, oǵan bas ızetip. — Ózimizdi ózimiz aldarqatyp qaıtemiz. Shyndyqtyń júzi qansha sýyq bolsa da týra qaraýymyz kerek. Áıteýir talǵajaý demese biz shyn mánindegi armıa emespiz.

— Árıne, tátti ótirikten, ashshy shyndyq artyq, — dep maquldady Ýálı.

Mupat alaqanyna alyp salmaqtap kórgendeı Kýpsıanovty kózimen sholyp ótti. Qorǵasyn tulǵaly salmaqty adam, qalaıydan quıǵandaı jeńil tartyp ketkendeı de kórindi.

— Siz meni keshirińiz, — dedi Murat, biraq bul sózi úkim aıtqandaı aýyr shyqty. — Men de ashshy shyndyqty aıtaıyn. Qolyndaǵy myltyǵynyń ot almaıtyny baryn bilgen adam jekpe-jekke taısalmaı shyǵa ala ma? Komandır de sol sıaqty. Mundaı pikirmen soǵysqa barýǵa bolmaıdy.

Daýsy qatty shyqpasa da Murat syzdanyp, ár sózin shegeleı aıtty. Kýpsıanov Murat sózin aýyrlasa da kúshin jınap til qatty. Óıtkeni osydan keıingi tunjyrap kele jatqan únsizdiktiń bar salmaǵy ózine túsetinin sezdi. Sony serpý kerek.

— Siz meni jazaǵa tarttyńyz ǵoı. Jazdym, jańyldym, — dep ólshep qana salqyn kúlip aldy, — Degenmen siz optımıs ekensiz.

— Aıqaıshyldar tobyna qosyla almaımyn. Biraq optımıs ekenim ras. Az basqarsam da, óz batalónyma senemin.

Ýálı eki bastyqtyń arasynyń shıelenisip bara jatqanyn sezip, asa yńǵaısyz halde otyrdy. Árıne, ekeýi de keriske baryspady. Biraq myna sózderdiń edáýir zili bar. Kóp ýaqytqa deıin kóńilde túıin bolyp qalatyn sózder. Ýálı bulardyń ekeýin de qımaıdy. Kýpsıanov ári bastyǵy, ári dosy, tipti ne jasyratyny bar, ish tartatyn qamqory. Al, Murat ta kópten tanys joldas. Kóz kórgen. Ózi sıaqty qazaqtyń az da bolsa oqyǵan azamaty. Sondyqtan da Ýálı shyn nıetimen osy kirbińdi jýyp-shaıyp jibergisi keldi.

— Murat, Vınıamın Vıktorovıch, — dedi ol ekeýine kezek qarap. — Úlken sózdi qoıa turalyq. Bolashaq degen ádil bı bar, durysyn sol aıtar, talasyp qaıtemiz. Búgin biz Almatymen qoshtasamyz. Káne, sol Almatynyń sharabyn jutyp jiberelik.

— Stansıaǵa kelip qalyppyz. Men eshelondy aralap shyǵaıyn, — dep Murat ornynan turdy.

Murat shyǵyp úlgirmeı jatyp vagonǵa Erjan kirdi. Ýálı júzinde bir meıirimdi kúlki oınap:

— Á, halyń jaqsy ma, Erjan? Joǵary shyq, — dedi.

Erjan Ýálıge muńaıyp bas ızedi, tez boıyn jıyp alyp:

— Baıandaýǵa ruqsat etińiz, joldas kapıtan, — dedi Muratqa.

Murat Erjannyń túrinen bir jamanatty seze qoıdy.

— Al, baıanda.

— Jaýynger Shójebaev eshelonnan qalyp qoıdy.

— Qashan?

— Attanar jerde.

Endi Kýpsıanov pen Ýálı renjı tańdanysyp qaldy.

— Qap!

— Vot eto novost

Murat az ýaqyt úndemeı, Erjanǵa qabaǵynyń astynan qarap turyp qaldy. Bul habar onyń mańdaıynan taıaqpen salyp qalǵandaı tıdi. Mundaı shataq bolady degen esinde de joq edi. Bárin óz qolymen qadaǵalap-aq mingizgen sıaqty edi. Endi, minekeı aıaq astynan abyroıy aırandaı tógildi. Sálden keıin sýyq kózben Erjandy bastan-aıaq sholyp ótti. «Osy nemeniń ózi eti tiri, pysyq sıaqty edi. Sylbyr eken ǵoı. Turysyn qarashy, súmireıip, — dedi ishinen. Qyryq adamdy basqarmaq túgil óz basyn alyp júre almaıtyn nárse ǵoı».

Erjanǵa Murattyń úndemegeni aqyrǵannan qatty batty. Mańdaıdyń astynan súze qaraǵan anaý eki otty kóz keýdesine keýlep kirip, ishki saraıyn aqtaryp barady. Erjan odan árige shydaı almady.

— Men aıyptymyn. Baıqamaı qalyppyn, — dedi ol.

— Seniń aıypty ekenińdi onsyz da bilemin, — dedi Murat.

— Qalaı? Baıqamaı qalyp qoıdy ma? Álde... qashyp ketti me?

— Menińshe, baıqamaı qalyp qoıǵan sıaqty.

— Kóziń jetpeıdi ǵoı? — dedi Murat bultartpaı.

— Kesip aıtý qıyn.

Murat Erjandy taǵy da bastan-aıaq sholyp ótti de, túńilgendeı qolyn bir-aq siltedi.

— Júr vagonyńa.

Murat kirgende jaýyngerler sákilerinen atyp turdy. Barlyǵy symdaı tartylyp tik tursa da, komandırge týra qaraǵandary az. Murat vagonnyń ortasyna taman bardy da qolyn artyna ustap, jurtty túgel sholyp ótti. Báriniń keskininen aıyptylyq ajaryn tanydy. «Otyryńdar», — dedi Murat. Ózi de oryndyq izdep jan-jaǵyna qarady. Bir soldat jáshik ákelip bere qoıdy. Murat jaılap otyrdy da temeki tartty. Jurttyń bári únsiz, úlken komandırdiń qabaǵyn baǵyp otyr.

— Káne, shynyna kelelik, — dedi Murat, — Biletinderiń bar ma? Múmkin ádeıi qalyp qoıǵan shyǵar?

Bir sátke jurt qatal suraqty tosyrqaǵandaı únsiz .qaldy. Qartbaı ornynan turdy. Murat onyń bıik bolmasa da súıekti, berik tulǵasyn, sırek shegir murtty, sheshek daǵy bar qyzyl shyraıly júzin súısine sholyp ótti.

— Men bilsem, onyń aram oıy bolǵan joq, — dedi Qartbaı qysqa ǵana.

«Mynaý aıtsa bilip aıtady. Ózi bir tabandy jigit bolar» dep oılady Murat. Osydan keıin qaıyryp suramady. Serjant Dobrýshkın ornynan turdy. Ol kóz qıyǵymen Erjan men Muratqa kezek qarap ótip, qolyn shekesine apardy.

— Joldas kapıtan, ol meniń otdelenıemniń jaýyngeri edi. Ruqsat etińiz, ózim baryp erteńgi eshelonmen alyp keleıin. Ol ózi jón-josyqty bilmeıtin jaýynger.

Dobrýshkın uzyn boıly qapsaǵaı, sál eńkishteý. Qımylynda áskerı jınaqylyqtan góri, mysyqtyń eptiligine uqsaıtyn bir shapshańdyq bar. Betinde ájim joq bolǵanmen óńi eski. Jas shamasyn ajyratý qıyn, mundaılar keıde otyzda, keıde qyryqtyń ar jaǵynda bolady. Dobrýshkınniń daýysynda, búkil tulǵasynda, bet álpetinde, ıi túsken qaıystaı, kóńil aýdaryp kóz toqtatarlyq eshnárse joq. Tek kisini sıpap kórgendeı ákki kózqarasy ǵana onyń ózindik qasıetin ańǵartqandaı. «Áı birtalaıdy kórgen, jyryndy bop qalǵan qý bolarsyń», — dep oılady Murat Nege ekenin ózi de túsinbedi, biraq áıteýir ony jumsaǵysy kelmedi.

— Jaýyngerdi joǵaltqan sen ekensiń ǵoı, — dedi Murat. — Endi qalǵandaryna ıe bolsań da jeter. Basqa adam jiberemiz.

Murat tańdap-tańdap kelip, vzvod komandıriniń kómekshisi, aǵa serjant Zelenındi jiberdi. Ony az da bolsa biletin. Osy bir taldyrmash deneli, at jaqty, kishkene betti, shıkil sary jas jigit — pysyq ta, jumsaǵan iske tyndyrymdy da kóringen.

Murat eshelondy aralap, endi bir aıaldamadan keıin óz vagonyna qaıtyp kelgende, ondaǵylar áli uıyqtamaǵan eken. Biraq vagon ishi manaǵydaı jadyrańqy emes. Stolda óleýsirep bir-aq shyraq janyp tur. Kýpsıanov óz tóseginiń shetine baryp otyrypty. Onyń qalyp qoıǵan soldattyń qamy týraly suraǵyna qysqa jaýap qaıyrdy da Murat fýrajkasyn alyp mańdaıyn jelge tosyp esiktiń aldyna kelip turdy.

Jarqyraǵan juldyzdaı ár jerde sırek janǵan elektr shamdary artta qaldy da, poezd qalyń tutasqan qarańǵy túnniń keýdesine úńgip kirip ketti. Murat eshelonnyń stansıadan júrip ketkenin osy kezde baryp sezdi. Ol qatty oılanyp qalyp edi. Óz isine berilip, qunyǵa jumys istegen adam qoly bosap ketkende — tyndyrǵan isine súısinip, raqattanyp dem alady, ne bolmasa — «osy men bosqa áýre boldym ba eken?» — dep sekem alyp, ótken-ketkenine kóz jiberip aldy-artyn oılap tolǵanady. Murat ta osy sońǵy nnnnnn edi. Jańaǵy bir jamanat denege kirgen tikendeı umyt bolmasa da, keıin sheginip ketti. Endi onyń aldyna úlken bir suraq kelgen sıaqty. Ol maıdanǵa ketip barady. Búgin osy kúnge deıingi ómirdiń bir belesi bitti. Alda ekinshi beles. Aldaǵy ómiriniń qalaı bolaryn bul áli bilmeıdi — tek áıteýir asqarly asý baryn sezedi. Minekeı osy eki ómirdiń aralyǵynda osy kúnge deıin asyǵys oqylǵan kitaptaı qaırylýǵa murshasy bolmaǵan ótken ómirine kóz jiberdi. Sol kitaptyń betin jaba turyp oılanyp qaldy.

Murattyń jasy bıyl otyz ekide. Ol ótken ómirine kóz júgirtkende eki túrli qarama-qarsy áserde boldy.

Aýylda asyq oınap, jalań aıaq shapqylap júrgeni, ınternatta oqyǵany kúni keshe sıaqty. Endi sodan bir aınalýǵa kelmeı minekeı maıdanǵa ketip barady. Aýyl syrtyndaǵy asyq oınaıtyn taqyr, ózderi basyna talaı shyqqan Jandyz ózenine tónip turǵan «Tastumsyq» atalatyn kishkene eeeei, ózendi jaǵalaı shashyraı salynǵan bákene qystaýlar kóz aldynda. Jazdygúni yssyda tolarsaqtan sýǵa kirip, qalyń qoǵanyń arasynan qulaǵy men saýyryn salaǵan quıryǵy ǵana kórinetin jylqy... Sýǵa shomylǵan balalardyń shýy da qulaǵynan ketpegen. Jandyz boıyndaǵy shópter jazda qýrap ketetin de qaptaǵan tikenekke qadalatyn. Pyshaqpen tilgendeı bashaıdyń astyna ınedeı qadalatyn. Osynyń bári kúni keshe emes pe edi?!

Murat endi bir qaraǵanda sol balalyq shaq tipti alystap ketken eken. Ol eki ortada jotalanyp talaı ómir asýlary jatyr. Murat balalyqpen erte qoshtasty. Sonaý bir bulyńǵyr kúz — alǵash ret muny oıynnan qaldyrdy. Ákesi Muratty qasyna ertip Tastumsyqtyń ar jaǵyndaǵy jazyqtan shapqan shóp tasydy. Qar jaýyp, muz qatqasyn Jandyz boıynan qoǵa shapty. Árıne Murat shaba alǵan joq, ol ákesiniń shapqan qoǵasyn jınady. Jandyzdyń arǵy betindegi, aqyryn kóterilip, alystap baryp adyrǵa jalǵasyp ketetin «Itólgen» atty keń jazyqtyń ústine yzǵarly kók ala bult ketpeı qoıǵan. Sol túsi sýyq bultqa, jaıaý borasyn sypyrǵan keń jazyqqa qaraǵanda bala Murattyń kóńili elegizip qoıa beretin. Oǵan dúnıeniń bári dirildep jaýrap turǵan sıaqty kórinetin. Onyń ústine ákesi aspanǵa qarap: «Bıylǵy qystyń syńaıy jaman» dep basyn shaıqap bala kóńilin qobaljyta túsetin. Sol jyly qoı qoraǵa erte qamaldy. Qoı túgil, jylqynyń ózi áreń tebindep jaıylatyn boldy. Murat ózi jaqsy kóretin tortóbel qunanynyń shashasynyń asty qanaǵanyn kórip, ákesine «qunanymnyń aıaǵyn kim kesti» dep jylaǵan. Buryn kempirlerdiń sózinen qulaǵy shalǵan «jut» degen sózdiń sumdyq maǵynasyn Murat osy joly túsindi.

«Jut» degen sýyq sóz onyń uǵymynda — qazanda burqyldap qaınaǵan qatyqsyz, suıyq atala, arqasy pyshaqtaı, qabyrǵasy yrsıyp qulap jatqan tortóbel qunan, úı-ishiniń tunjyraǵan júdeýligi bolyp kirdi. Murat ishke kirse de, tysqa shyqsa da dúnıeniń, júdeýligin kórdi. Betin basqan kók muzdaqty silkip tastaýǵa dármeni bolmaı, ash adamdaı býyny ketip jer de sulyq jatyr. Qyrman ornynda shúpirlesip júretin jumyryqtaı jup-jumyr shil de bıyl kózge túspeıdi. Jylda pishen men qoń ısi ańqyp, jyp-jyly bolatyn mal qora da bıyl azynap tur. Býy burqyraǵan kóń ornynda ár jerde qatyp qalǵan shashyrańqy qumalaq pen tezek qana.

Jaz shyǵysymen ákesi aǵaıynnan bólinip qalaǵa kóshti. Qystan sińiri shyqqan sary atanǵa bar júgin artyp, úı-ishi shubyryp jaıaý ketti. Murat kóz ashqaly. ózi kórgen, ózi bilgen bar dúnıemen — balalyq mekenimen osyndaı júdeý shaqta qosh aıtysty. Ózenniń arǵy betine Murat uzap shyǵyp kórmegen-di. Bulardyń aýyly jazda olaı qaraı kóshpeıtin. Murattyń dúnıeniń bul jaq betinen kórgeni sonaý alystaǵy munartqan basyn saǵym shalǵan Aqadyr ǵana. Bala qıalyna sonaý myń qubylyp, tógilip oınaǵan saǵymnyń ar jaǵynda ǵajaıyp bir el bar sıaqty elesteıtin. Biraq Aqadyrdyń ar jaǵy kádimgi Itólgen sıaqty jazyq, odan ári taǵy bir adyr eken. Ash jaıaýdy, bala jaıaýdy shóldetti de, sharshatty da. Biraq Murat sary atan kótere almaǵan bir qomaqty qapshyqty arqalap, qara terge túsip kele jatqan ákesine qarap qoıyp, dybysyn shyǵarmaı júre berdi. Osylaı balalyq ta qystaýda umyt qalǵan asyqpen birge sonaý keıinde, Aqadyrdyń ar jaǵynda qalyp qoıdy.

Murat týǵan jerine jeti-segiz jyldan keıin qaıtyp oraldy. Endi biraz oqyǵan, dúnıe kórgen, jıyrmadaǵy jigit bolyp keldi. Nege ekeni belgisiz Jandyz boıyn sol ózi ketkendegi júdeý, jupyny qalpynda kórem ǵoı dep oılap edi. Aqadyrdan beri asqasyn-aq ózen jaǵasynda qaptaı qonǵan aýyl, qyrqada jaıylǵan úıir-úıir jylqy kórdi. Boıyndaǵy qystan alyp qalǵan ylǵaly taýsylmaǵan dala kóktem kúnine erkelep, keń tynystap kólbep jatyr. Tastumsyqqa jaqyndap kelgende Murattyń arbadan qarǵyp túsip, júgirip baryp Jandyzǵa shomylǵysy kelip ketti. Biraq iri baılardy konfıskalaýǵa kele jatqan ókilge óıtýge bolmaıtyn edi. Murat tarantastyń ústinde bir qozǵalyp qoıdy da, boıyn túzep tik otyrdy.

Aýyl sol baıaǵy qalpy eken. Dóńgelene tigilgen qarasha úıler. Atqa minip qaryna quryq ilgen jigitter. Keshkiturym shubylta shań burqyratyp óristen qaıtqan mal. Esik aldynda jer oshaqta janǵan ot. Tek anaý bettegi Derbisáli aýyly ǵana kishireıip qalǵan. Burynǵy oqshaý bir shoǵyr bolyp teńkıip turatyn aq úıler kishireıip, qońyrqaı tartqan. Murat eki-úsh kún aýyldardy aralap, árkimmen áńgimelesip júrdi. Qaladan shyqqanda nusqaý anyq, isteıtin is belgili edi. Kedeılerge myqtap arqa súıep, ortashalardy óz jaǵyna tartyp, iri baılardy áshkereleýge, konfıskalaýǵa tıis. Biraq aýylǵa kelgende bárin shatastyryp aldy. Birinshiden, Derbisáliniń maly ózindegi aqbardan anaǵurlym az bolyp shyqty. Konfıskaǵa jatqyzýǵa da syımaıdy. «Onyń burynǵy maly qaıda dep árkimnen bir surap kórip edi, keıbireýleri «biz qaıdan bileıik, kimniń malynyń esebin alyp júrmiz» dep jaltardy; bireýleri «qazaqtyń jut deıtini bolady, shyraǵym, beri-qarysy jáne bar. Derekeńniń de dáýleti shaıqaldy ǵoı» desti.

Murat Derbisáliniń aýlyna bardy. Derbisáli iri deneli, qara býryl saqaldy kisi eken, Muratty ózi shyǵyp qarsy aldy. Murat bala kezinde ony bir-eki ret kórgen-di. Onda ústine kók maýty uzyn tatar beshpet, basyna kók qalpaq kıip júrgen qyzyl shyraıly ádemi kisi bolatyn. Saqalynyń býryl tartqany bolmasa qazir de syrt pishini kóp ózgermepti. Biraq burynǵy mańǵazdyq pen ekpin joq, ıi túsip qalypty. Basynda kónetoz qundyz bórik, ústinde jalań shekpen. Ol Muratty tarantastan túsirip jasaýy shamaly, bes qanat úıge alyp kirdi.

— Murat shyraǵym, qazaq «alty jasar bala alystan kórse, alpystaǵy qarıa arnap baryp sálem beredi» degen edi. Bara almadym. Nesin jasyraıyn: «Derbisáli malyn alýǵa kelgen adamǵa jalpaqtap jatyr» degen sózden qashtym» — dedi Derbisáli maldasyn quryp otyrǵan kúıi eki tizesin ustap shalqaıa berip, Muratty bastan-aıaq sholyp ózin, — Zaman solaı ǵoı. Seni jibere me, basqany jibere me, Úkimet áıteýir alatyn malyn almaı qoımaıdy ǵoı, — dep kúrsinip qoıdy da, basqa sózge kóshti. Sóz reti kelgesin aıtyp jatyrmyn, kóńilińe alma. Al, áke-shesheńniń deni saý ma? Arystan áli qartaımaǵan shyǵar. Bizdiń Jámıla qaryndas jaqsy ma? Aıtpaqshy, sen bizge jaqyn jıensiń-aý. Jámıla bizdiń Baıjumanyń qyzy ǵoı.

Murat tap jaýymen aıqasýǵa ishteı myqtap daıyndalyp kelgen edi. Derbisáli birden betin jumsartyp áketip barady. Sondyqtan da Derbisálige soqqy berýden góri de ózin ózi qaıraý úshin bala kóńilinde qalǵan renishin qatty aıtyp ta saldy:

— Siz sol jaqyn qaryndasyńyzǵa taryqqanda bir sıyrdyń sútin qımadyńyz ǵoı. — Derbisáli Murattyń betine oqshaıa qarap aldy da, kúlip jiberdi.

— Ustaǵan jerin qarashy. Uqsamasań týma. Óziń Arystannan aýmaı qalypsyń. Ol da kisige sózin jiberip kórgen emes qoı. — Derbisáli kúlkiden oqys tyıylyp, aýyr kúrsinip baısaldy sóılep ketti, — Ol meshinnen biz de kóterem bolmaǵanmen soǵan jýyqtap shyqtyq. Mendegi dáýlettiń sarqynshaǵymen búkil Baıjuma júrek jalǵady. Biraq sóziń oryndy. Bir sıyrdyń, ne bir baıtaldyń sútin Arystanǵa berýge bolatyn edi. Bári pıǵyldyń tarlyǵy ǵoı. Kim biledi, sol pıǵylymyzdan jazǵan shyǵarmyz.

Murat keshke qaraı Derbisáliniń aýlynan qaıtyp kele jatqanda, kóldeneńnen bir salt atty kezdesti. Kishkene qara saqaldy, alasa boılylaý, shymyr deneli bireý eken at ústinen sálemdesti de, Murattyń betine kishkene kózin shúıire, jymıa qarady.

— Dáý de bolsa, sen meni tanymaı tursyń-aý, Murat, á?

Murat onyń betine úńile qarap turdy da:

— Siz... siz... Janǵabyl bolarsyz. Assalaýmalaıkým, Janeke, — dedi, arbadan túsip, qolyn usynyp.

— Ýaǵalaıkúmussalam. Kóp jasa. Elden jas ketip ediń, umytpapsyń, — dedi Janǵabyl attan túsip, Murattyń qolyn qatty silkip. — Arystannyń balasy, tóre bolǵan ekensiń. Kelgenińe úsh kún boldy. Páýeskeden túspeısiń. Arystan ekeýmiz dos edik, balasy úıge kelip sálem berýdi de bilmeıdi, — dep ol Muratty biraz shenep aldy, — Já, oqasy joq. Sende sózim bar edi, Páýeskeńdi jiber, júre sóıleselik.

Ekeýi ońasha qalǵasyn Janǵabyl qaıta sóıledi.

— Bilip turmyn. Derbisálige baryp kelesiń ǵoı. Baıdyń mal-jany aman ba eken. Asty-ústińe túsip, jaqsy qarsy alǵan shyǵar? Seniń ózine jıen ekenińdi de aıtqan bolar.

— Ony qaıdan bilesiz? — dedi Murat tańdanyp. Janǵabyl qarqyldap kúlip aldy.

— Aı, jassyń ǵoı áli. Malshylardyń eńbek aqysyn ápermek boldyń ba?

— Iá.

— Malshylar aqysyn túgel alǵan bolyp shyqpasa ne qylsyn?

— Sizge ony kim aıtty? Janǵabyl taǵy da kúldi.

— Ony aıtýdyń keregi joq. Jylqyshy Qulbaı ǵoı, qudaı biledi. «Derekeme eńbegim ketken joq, saqalym aǵarǵanda kúnákar bola almaımyn. Shyraǵym, keńes tóresi, duqamantyńa Qulbaı bar aqysyn aldy dep jaz» degen shyǵar-aý, — dep Janǵabyl taǵy da kúlip aldy. Murat Janǵabyldyń ózimen birge bolǵandaı sóılegenine qaıran boldy. — Áı, qor neme. Qorlyqqa eti ólip ketken onyń, — dep Janǵabyl Qulbaıǵa kijindi de, baısaldy sóılep ketti. — Keńes ókimetiniń dámin tattyq. Bul ózi kedeıdiń ókimeti ǵoı. Osy kúnge deıin baılardy tejep kelip edi, biraq meniń baıqaýymsha, baılarǵa úlken quryǵyn endi salatyn sıaqty. Sol quryqty ustap kelgen sensiń. Quryq salarda úıirdiń ishine kirip ketip aldyrmaıtyn ákki bolyp qalǵan tý asaýlar bolady. Derbisáli de qamsyz otyrǵan joq. Óziń de baıqaǵan shyǵarsyń. En dáýlettiń ushyǵy ǵana qalǵan onda. Sen bolsań ǵoı, qudaı biledi, Derbisáliniń baıaǵy dáýleti, baıaǵy maly qaıda dep dal bolyp júrsiń. Sen ony Derbisáliniń úıinen izdeme. Eger ony tapqyń kelse, myna páýeskeden tús te, atqa min, mynaý basyńdaǵy shápkeńdi de tasta. Bizdiń úıde meniń bir bórkim bar, sony kı. Menimen birge júrip osy eki aýyldy arala. Sen keshegi Arystannyń balasy bolǵanmen búgin ákimsiń. Saǵan kez kelgen adam sheshilip shynyn aıta bermeıdi. Al, Derbisáliniń mal-múlkiniń qaıda ekenin men bilem, men bilmegendi el biledi. Tek qatyndar saý bolsyn, quranǵa jazylǵan qupıa bolsa da jetpeı qalmaıdy. Seni osy mańdaǵy jóni túzý, eti tiri jigittermen kezdestirem, óziń oǵan jol taba almaı júr ekensiń. Osynda sen sıaqty oqýy bolmaǵanmen, eti tiri Qartbaı deıtin jigit bar. Biz ony Qarataı deımiz. Sony qasyńa serik qyp al. Joǵarydaǵylar baıdy konpeskelegende kedeıge arqa súıe degen shyǵar-aý, mine sol kedeıiń biz bolamyz, — dep bitirdi Janǵabyl sózin.

Murat boıyndaǵy jas qyzýymen iske kirisip, Derbisáli baıdyń aǵaıyn arasynda jasyrǵan malyn, tyqqan dúnıesin taýyp konfıskalady. Árıne, bul is ońaı bolmady. Ol túgil Muratqa tipti jeńil kóringen baı malynan kedeılerge mal úlestirý de ońaıǵa túsken joq. Baılardyń úgiti me, álde boıǵa sińip meńdetip ketken qarańǵylyq, eskilik pe, keıbir kedeıler: «Búlingen elden búldirgi alma degen, qudaı óz talaıymyzdan jarylqasyn; kisi malyn ala almaımyz, Derbisálige opa bermegen mal bizge de opa bermes» dep turyp aldy.

Derbisáli keter aldynda Muratqa bylaı dep edi:

— Shyraǵym Murat, zaman osylaı boldy, bul da bolsa Allanyń isi shyǵar. Tirnektep jıǵan mal ketti. Sen de bóten emes ediń. Biraq... Túp qazyq sende emes qoı. Saǵan ókpe joq. Zamanyń túlki bolsa tazy bop qý degen. Aldyńnan jarylqasyn. Biz de Allanyń salǵanyn kórermiz. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp bolady, Murat shyraǵym, tym bolmasa aǵaıyn arasynda qaldyrmadyń qaıteıin.

— Otaǵasy, zamannyń nesin aıta beresiz, — dedi Murat. — Halyq zaman endi túzeldi dep otyr. Zaman túlki emes te, biz tazy emespiz. Zamannyń bıligi qolǵa tıgesin, ony osylaı ózimiz ózgertip jatyrmyz. Maldy da ýaıymdamańyz, mal ıesin tapty. Baqqan adamyna bardy. Jurtty kóp shýlatpaı attanyńyz.

— Iá, zaman senderdiki ǵoı, — dedi Derbisáli eki-ushty etip. Sodan keıin Muratty kózimen atyn jibererdeı oqtalyp qaldy da tez ózgerip, tómen qarap kúrsinip qoıdy, — Árıne, sender solaı deısińder ǵoı. Al, qosh bol, shyraǵym. Arystan men Jámılaǵa sálem aıt. Endi qaıtyp kórisemiz be, joq pa!?

Bular arada úsh-tórt jyl ótkennen keıin qaıtadan kezdesti. Murat sovpartshkoldy bitirip, partıa-sovet qyzmetterinde istedi. 1932 jyly ony Jandyz boıyna komandırovkaǵa jiberdi. Bul bir qıyn kez edi. Otyryqshylyqqa kóshken jańa sharýashylyqty basqara bilmeýshilik, asyra silteýshiler, ár túrli zıankestik áreketter qosylyp, jas kolhozdy meńdetip tastaǵan eken. Murat kolhozdyń shaıqalǵan sharýasyn qalpyna keltirmek bolyp bar kúshin saldy. Óz tóńiregine baıaǵy Janǵabyl, Qarataılar sıaqty adamdardy toptap, úgiti men aıqaıy aralas, áreń dep kolhoz betin túzegen kezde, azǵana kúnniń ishinde tún jamylyp, jyrylyp-jyrylyp kolhozdyń maly urlana bastady. Murat senimdi adamdaryn jınap alyp keńesti.

— Meniń aǵaıynym qısyq aýyz Jolaman da joǵalyp ketti, — dedi Qarataı. — Áıelime syr tarttyryp bilip aldym. Osynda astyrtyn Derbisáli kelipti, Jurt soǵan ketip jatyr. Shamasy Sonalynyń qalyń qamysyn panalaǵan túrleri bar.

Murat aqyldasa kelip kolhozdyń bar jigitin, shıti myltyq, soıylmen qarýlandyryp atqa qondyrdy.

— Qoldaryńnan kelse tildesip, jónge kóshirińder. Olar da qarýsyz emes shyǵar, — dedi Janǵabyl.

Kolhozshylar otrády eki kún izdep, bandalarǵa jolyqty. Bandalar Sonalynyń ar jaǵyndaǵy Qynaly adyrynyń bir qýysynan shyǵa keldi. Shaǵyn otrádty kórip qalyp shabaryn ne qasharyn bilmeı osharylyp turyp qaldy. Murat ta óz adamdaryn toqtatty da, qasyna Qartbaıdy alyp, ilgeri júrip ketti. Derbisálini anadaıdan-aq tanydy. Basynda qundyz bórik, ústinde belin býǵan jeńil shekpen. Toptan sál ilgeri shyǵyp, aqboz attyń ústine belin taıanyp shalqaq otyr. Jaqyndap kelgen Muratqa syzdana qarap myrs etip qoıdy. Saqaly aq býryl bolǵan, denesiniń burynǵy tolyqtyǵy taralyp sińirlene túsken. Murat onyń betine qarap, odan jaqsylyq kútpeıtinin túsindi. Bul da atynyń basyn oqys tejep, qabaǵynyń astynan ózara qarap turyp qaldy.

— Aman kórinesiń ǵoı, — dedi Murat jurtty sýyq kózben sholyp ótip. Bastaryn oramalmen tańyp, bilekterin sybanyp alǵan. Otyz qaraly adamnyń edáýirinde myltyq bar, keıbireýleri attyń jalyna qoıyp kóldeneń, keıbireýleri tumsyǵyn túsire kezeı ustapty. Murat ne jeńip qaıtatynyn, ne osy aradan aman ketpeıtinin túsindi. — Amandyq surasýǵa kelgenim joq. Aldymen sózim mynaý sońyńa ergen jigitterge. Ózińe de aıtam. Jónge kónińder. Qazir menimen birge júresińder. Jasyrmaımyn, óıtpeseńder ońbaısyńdar.

— Ana jyly jer aýdaryp ediń, endi túrmege qama dep erem be saǵan? Joq, olaı bolmas. Shamań kelse kúshpen alyp kór, — dedi Derbisáli ashshy mysqylmen tóbede turǵan az ǵana topqa kóz tastap, — Qalyń qolmen kele almapsyń ǵoı. Shirkinim, jańa zaman ornatam deýshi edińder, kórdi qazaq ol zamanyńdy. Tatty dámin. Kórermiz, áli qazaqty qaısymyz aýdaryp alarymyzdy. Arqa súıegen arysyń bolsa, ol da tynysh kórinbeıdi.

— Túbirimen julynǵan aǵash qaıtadan óspeıdi bul topyraqqa. Ósirmeımiz, — dedi Murat zilmen sóılep.

— Áá, juldym dep oılaıdy ekensińder ǵoı, — dep Derbisáli onyń sózin bóldi. — Joq. Meniń tamyrym qalǵan.

— Tamyryńdy da qyrqamyz. Al, qazaqtyń qamyn sen oılamaı-aq qoı, ol óz jolyn tapqan. Ony ol joldan sen taıdyra almaısyń. Qolyńnan kelgeni aıaqtan shalý bolar. Otyz adam erttim dep, el bastaǵandaı qaqshıma! — dedi de Murat ózgelerine buryldy. — Jigitter, sender adasyp júrsińder! Derbisáli senderdi ózimen birge sýǵa batyrmaq! Osynyń ne jaqsylyǵyn kórip edińder! Kánekeı, úılerińe, qatyn-balalaryńa qaıtyńdar. Keńes úkimetiniń atynan keshirim etem.

— Aldaıdy myna kúshik! Joǵalt kózin! — dep Derbisáli jalt burylyp qasyndaǵy bireýge ámir etti.

Murat bir qısyq aýyz qaranyń kózi adyraıyp, myltyqty kezeı bergenin kórip qaldy. Osy kezde qasynda turǵan Qarataı atyn bir-aq yrǵytyp, Muratty qalqalaı kóldeneń tura qaldy da:

— Al, at meni! Qısyq aýyz ákeńniń... — dep aqyryp jiberdi. Qısyq aýyzdyń qolynan myltyǵy túsip ketti. Ózgeleri de ańtarylyp qaldy. — Já, úkimettiń adamyna tıip kórińdershi! Erteń úrim-butaǵyna deıin typ-tıpyl qylsyn! Ottamaı aýylǵa qaıtyńdar, óı, óńsheń maýbastar. Bolmasa kún erteń ólesińder!

Qysylshań jerde Murattyń úgitinen góri, Qarataıdyń «úgiti» qatty áser etti. Jurt sytylyp Murattar jaqqa shyǵa berdi. Derbisáli aqboz atyn osyp jiberip, jalt buryla bergende, Qarataıdyń eriniń qasyna ilingen buǵalyq sylań etip jylandaı atylyp baryp moınyna tústi.

Murattyń jastyq shaǵy elde bolyp jatqan úlken ózgeristermen tustas boldy da, ol tez eseıdi. Óz boıyndaǵy bar qyzý qaıratyn jańa ómir qurý jolyna aıamaı jumsady. Qyzý is ústinde júrip jalpaq jatqan qarańǵy nadan eldiń qalaı tez ózgerip ketkenin de baıqamaı qalǵan sıaqty. Endi turyp ótkenge kóz jiberse keshegi otyzynshy jyldardyń bas kezindegi ómir tipti alystap ketipti. Sondyqtan da Murat ózine uzaq jasaǵan adam sıaqty kórinedi.

Jaqa ómirdiń tolǵaǵy aýyr boldy. Baılardyń ǵana tamyryn qyrqýmen is bitpedi, keıde óz boıyńdaǵy aıaýlyńdy, úırenip qalǵan qımasyńdy qyrqýǵa týra keldi.

Murat óz ómirin oıymen qorytty. Mynaý ómirde az da bolsa onyń da úlesi bar. Boıyndaǵy baryn soǵan berdi. Endi sol ómirdi jatqa bermeýge ketip barady.

3

Erjanǵa Murattyń minezi qatty batty. Jas jigittiń barlyq shamshyl namyskerligi de alǵash ret ózin osy joly tanytty. Eger Murat oǵan qatty sóz aıtsa qınalmas edi. Ásker ómiri Erjandy ondaıǵa úıretken. Ondaı-ondaı han qyzynda da bolady. Erjan sógis te alyp kórdi. Jazalanyp ta kórdi. Biraq, ózgede, ásirese bastyqtan, dál osyndaı minez kórip turǵany osy. Murat qolyn bir-aq siltedi. Sózin shyǵyn etkisi kelmedi. Al ózin ertip vagonǵa kelgende de munymen isi bolmady, Dobrýshkınmen, Qartbaımen sóılesti. Erjanǵa burylyp qaramady da. Zelenındi de ózi taǵaıyndap, tapsyrmany ózi berip, ózi jóneltti. Erjan vzvodtyń komandıri emes ne? Jazaly, aıypty bolsa da komandır ǵoı! Eń aldymen onyń komandırlik namysy keldi. «Meni komandırge sanamaǵany ma? Sondaı-aq komandırlerdiń ishindegi qory emes edim ǵoı. Meni ózi de bilmeıtin de edi» dep yzalandy. Endi bir oılanǵanda munysynan anaǵurlym aýyr, ashshy shyndyq ashty. Murat muny adam sanyna da almapty, ábden túńilgen sıaqty. Bolmasa keıir edi, aqyrar edi. Jazalap áýre bolýǵa da tatymaısyń degeni ǵoı. Murattyń sońǵy bir kózqarasy kóz aldynan keter emes. Qolyna ýystap alyp, úńilip kórip «óı, túkke jaramaıdy ekensiń ǵoı» degendeı ol Erjandy bastan-aıaq bir sholyp ótti de, burylyp júre berdi. Murattyń dál osy bir keskini kózine elestegende, ol jáne qasaqana elesteı beredi, Erjan ózin-ózi dalaǵa tastaı qashqandaı bolady.

Erjan uıyqtaı almaı dóńbekshı beredi. Endi oǵan vagondaǵy soldattardyń bári ózine Murattyń kózimen qaraıtyn sıaqty kórindi. Adam sezimderiniń ishindegi eń bir ońbaǵany — ózińniń kereksizdigińdi, esh qajetke jaramaıtynyńdy bilgendegi — jırenishti, ashshy sezim Erjandy baýrap barady. Erjan kóńiliniń júdeı túsýine taǵy bir sebep — ol Muratty ishteı jaqsy kóretin. Onyń istegen isine, óp minezine, symbatty tulǵasyna súısinetin. Osyndaı adamnyń ózinen birjola túńilýi... Denege kirip ketip etti shiritken jańqadaı, osy bir qorlyq sezim oǵan kelesi kúnge deıin maza bermedi. Erjan endi onymen kúrese bastady. Kúresti Muratty jamandaýdan bastady.

«Jaqsy-aq komandır shyǵar. Meıli. Biraq dúnıede jalǵyz ózim dep oılaýǵa bolmaıtyn shyǵar. Jaqsy, jaqsy degenge... Sonshama asqaq bolǵany nesi. Baryp turǵan órkókirektiń ózi. Shenim joǵary dep jurttyń bárin qorlaýǵa bola ma eken! Soǵysta kórermiz áli kimniń kim ekenin! Men bir erekshe kózge tússem... Sonda óz minezińnen óziń uıalarsyń...». Osylaı Erjan ózimen ózi sóılesken saıyn Murattyń quny birtindep kemı berdi de, óz baǵasy kóterile berdi. Tipti, endi Murattan ózi bıik bop barady.

Bir aıaldamada Ýálı kezdesti. Ol Erjannyń osy oıyn rastap, óte bir qymbatty, qımas adamyna jolyǵýǵa yntyqqandaı kúlimdep asyǵa basyp keldi. Ýálıdiń jyltyraǵan kishkene kózi, qyzara bórtken tolyqsha júzi, qyzý toq tulǵasy Erjandy jyly leppen sharpyp ótkendeı boldy.

— Amanbysyń Erjan. Haliń qalaı? — dedi qolyn usynyp.

— Hal nashar. Estidiń ǵoı óziń, — dedi Erjan muńaıyp.

Ýálıdiń de jaınaǵan júzine kóleńke túskendeı boldy.

— Iá-ıá, jamanatqa qaldyrǵanyn qarashy ońbaǵannyń. Qap. Biraq sen ókinbe, tabylar. Túptep kelgende jalǵyz sen ǵana jaýapty emessiń ǵoı, — dep jubatty ol. — Bolar is boldy. Aqyryn kútelik. Moıı berme. Alda áli talaı qıyndyqtar kezdesedi.

Erjannyń kesheden bergi estigen jyly sózi osy edi. Ýálı aǵalyq qamqorlyqpen onyń ıyǵynan qushaqtady.

— Dala qandaı raqat. Júr, bir-eki aıaldama ashyq vagonnyń ústine baryp jataıyq.

Erjan onda barǵysy kelmese de Ýálıdiń sózin qımady. Onyń ústine kesheden beri jalǵyzsyrap qalǵan ol janashyr, dos adamnyń aıasynan shyqqysy da kelmedi. Jazalaý retinde kezeksiz dejýrnyılyqqa taǵaıyndalǵan Dobrýshkınge jekı ámir etti de Ýálıge erdi.

Ashyq vagonnyń ústi shynynda da jaqsy eken. Jelpip samal jel esedi ústińde bıik kók aspan. Raqattanyp, syrǵyp qalyp bara jatqan keń dalaǵa, ár jerdegi kók torǵyn jamylǵan qystaqtarǵa qara da otyr.

— Men Muratpen birazdan beri joldaspyn, — dedi Ýálı Erjanǵa papırosyn usynyp. — Biraq, sonda da ózin áli jóndep túsine almaı kelemin. Ol ınstıtýtta syrttaı oqydy ǵoı. Menen sabaq alǵan. Birge júrdik. Birge qydyrdyq. Ańǵa da shyqtyq. Sonda da syryn ala almadym. Mysaly senimen kóńildegimdi jasyrmaı sóılesem. Biz esh ýaqytta renjispeımiz. Al, Murat bolsa keıde tym jaqsy da, keıde tıtteı nárseden sabyndaı buzylady. Óziniń minezi bir túrli.

Ýálıdiń sózi Erjannyń kóńilindegisi sıaqty. Bul ekeýi birazdan beri joldas edi. Olardyń dostyǵy da kóp adamdardyń dostyǵyndaı baıqaýsyz bastaldy.

Alǵashqy ret Ýálıdi qaıda kórgeni Erjannyń esinde qalmapty. Áıteýir osy dıvızıanyń kóp komandırleri sıaqty onymen de tanys boldy. Sodan bir-eki ret dalada oıynda júrgende erikkennen uzaǵyraq sóılesip qaldy. Ýálıdiń kim ekenin, qandaı adam bolǵanyn bilip, syılaıtyn boldy. Ýálı bir kúni muny qalaǵa ertip shyǵyp, ekeýi birge ınstıtýt muǵalimderi arasynda qonaqta boldy. Ózimniń bilimsizdigimdi, tárbıesizdigimdi kórsetip alam ba dep, ondaı adamdardyń arasynda buryn bolyp kórmegen Erjan qatty qysylǵan. Sózge de aralaspady, jóndep tamaq ta ishe almady. Sonda joldastarynyń arasynda óktem sóılep, erkin otyrǵan Ýálı, beıne bir qyl kópirdiń ústinen kóterip alyp ketkendeı, Erjandy demep, sózge aralastyryp, ózgelerge de eriksiz syılattyryp edi. Shamasy ekeýiniń jaqyndyǵy osydan bastalsa kerek. Sodan beri Erjandy demeýmen keledi.

— Seni jazalaǵan joq pa? — dep surady Ýálı papırosynyń ushyndaǵy kúline úńilip.

— Jazalaǵan joq. Biraq...

Erjan tili jetkenshe óziniń renishin aıtty. Aqyry ózin qınaǵan sezimdi aıtyp jetkize almaı «bir túrli, dalada qalǵandaı boldym» dep bitirdi.

— Iá-a... Onyń ondaıy bar, — dedi Ýálı aqyryn yńyranyp. — Biraq sen oǵan muqalma. Murattyń minezi dókirleý, ol soǵys úshin jaratylǵan adam. Elemeı-aq qoı. Men de júrmin ǵoı. Bolmasa meniń ornym osy ma edi? Otandy qorǵaǵan, abyroıly bolǵan jaqsy ǵoı. — Ýálı alysqa qarap az ýaqyt úndemeı otyrdy. — On bes jyl oqydym. Qanshama kitap aqtardym. Aspırantýrany bitirýge edim. Ǵylymda jańalyq ashpaq edim. Endi bes jyldyq bilimi bar adam alyp ketetin shıfrovka men kodırovkany áýrelep júrgenim. Anada kórdiń ǵoı meniń joldastarymdy. Solardyń bári qaldy. Sabaq berip júr.

Erjan da Ýálıdiń muńyn túsingendeı boldy. Ózgeleri qalyp, osynsha bilimdi adam munyń ketip bara jatqany qıanat tárizdi. Biraq Erjannyń qolynan keleri joq, bar jaqsylyǵy — Ýálıdi burynǵydan da ish tarta tústi.

— Oqasy joq. Biz olarmen qaıtyp kelgesin sóılesermiz. Bizdiń Otan qorǵaǵan eńbegimiz eskerýsiz qalmas. Maıdanda qanyn tókkender men tylda buǵyp otyrǵandardyń baǵasy bir bolmas. Tek aman saý qaıtyp kelsek.

Bul oı da Erjan kóńiliniń bir túkpirinde jatqan. Aıyrmasy tek bul eshkimge kijinbeıtin.

— Shynynda da soǵys bitkesin, maıdanda bolǵan adamdarǵa erekshe qurmet bolý kerek qoı. Onsyz ádildik bola ma!? — dep quptady Erjan.

— Árıne. Tek aman qaıtaıyq, — dedi Ýálı kúrsinip. — Óziń bilesiń, Erjan, ýaqyt qıyn ǵoı. Mundaıda jurt bir-birine qaraı bermeıdi. Meniń de óziń sıaqty dosym az adammyn. Osyndaıda bir-birimizge demeý bolmasaq bolmaıdy. Seniń jaıyńdy Kýpsıanovqa aıttym. Muratpen de sóılesermin. Qınalma.

Erjan kóp qınalmady. Jas tánge túsken jara sıaqty — jas kóńildiń renishi de tez aıyqty. Onyń endigi ýaıymy qalyp qoıǵan Kójektiń jaıy boldy.

Uzyn sostav jazyla júıtkip keledi. Adyrlary alshaq jazyq dala poezǵa qarsy júgiredi. Jol tabanynan alystaǵan saıyn júgirisi shabandaı túsip, kóz ushyndaǵy bir qyratqa tirelip toqtap qalady. Taý qaptalynan shyqqan poezd dalany úńgip taýysa almaı kele jatqaly eki kún boldy. Tolqyndary qyrtystanǵan alyp muhıt sıaqty sheksiz, shetsiz dala jatyr. Sáskede alys qyrlardy suıyq kógildir munar shalyp turady da, túske taman sol munar saǵym bolyp tógiledi. Ushan dalany kókpeńbek sý qaptap ketedi. Sol ásem sý dirildeı qubylyp, asyǵys aǵyp bara jatady. Ár jerde aral bolyp tóbeler kórinedi. Bir kezde erke saǵym sý oınaqtap sol tóbelerdiń de basyn jýyp ótedi. Qalyń seldiń ortasynan záýlim aq saraı teńkıip shyǵa keledi de, bir sátte ap-alasa bop jerge jabysyp qalady. Teńiz ortasyna bıik boıyn kókke sozyp haıýan shyǵady, ol sýǵa qaıtadan súńgip bara jatqanda bir sátke túıe beınesine túsedi. Búktetilip, orǵyp, júıtkı aǵyp bara jatqan saǵym sý tús qaıta talyqsyǵandaı shabandaı beredi de, bir sátte ǵaıyp bolady. Betinen kók jibek perdesi sypyrylyp, adyrly jalpaq dala ajarsyz júzin kórsetedi.

Shetsiz-sheksiz ushan dala tuńǵysh kórgen jolaýshynyń kóńilin elegizitip, jalǵyzsyratar da, sıyqsyz keńdigimen ezip, tilsiz, alyp tabıǵatqa qaraǵanda onyń dármensizdigin, kishkentaılyǵyn aıqyn sezdirip janyn júdeter. Biraq Erjanǵa ol basqasha áser etti. Sońǵy jyldary ońtústiktiń asqar taýlaryna, Sibirdiń ormandaryna, úlken qalalarǵa úırenip qalǵan jas jigit dalany kórgende kári anasyn kórgendeı ishi jylyp qoıa berdi. Ol kóńildi eliktirip alysqa shaqyratyn dala keńistigine súısine qaraıdy. Dala ótkendi eske salady. Erjan ómiri túıeniń ústinde bastaldy. Jazynyń ústine qorshaýlaǵan kishkene uıada atannyń maıda yrǵaqty aıańymen teńsele otyryp aınalasy qyratpen kómkerilgen, úlken qara tegeshteı keń jazyqqa, bıik kók aspanǵa qarady. Erjannyń eń alǵash kórgeni osy, odan arǵysy esinde joq. Ol «mynaý aınala qorshaǵan qyrattyń ar jaǵynda ne bar eken?» dep oılap-oılap: «eshnárse de joq shyǵar» degen qorytyndyǵa kelip edi. Biraq, sodan keıin «endeshe bizdiń aýyl qaıda?» dep sháktendi. Bir kezde tumsyǵyn aıaǵynyń ústine salyp, kólbeń jatyp alǵan qyzyl tóbet kórindi. Ózi tipti úlken. Jaqyndap kelgende ol kádimgi tóbet bolyp shyqty. Yldıda móp-móldir bulaq bar eken. Qazir osy kórinister túste kórgendeı úzilip-úzilip, biraq ertegideı ásem beınesinde elesteıdi.

Ata-babasy sıaqty Erjannyń kóz ashyp, alǵash kórgen dúnıesi osy dala boldy, onyń aq qaǵazdaı daq túspegen bala kóńiline alǵash jazylǵan da osy dala syry edi. Onyń sazdy oıpańyn qumaı, qyratyn jalań aıaq sharlady. Jelmen tolqyǵan buıra bozdyń ústine talaı aýnady. Sol bozdyń ári maıda, ári kústi alaqanynyń izin qazir de janymen sezgendeı bolady. Erteńgisin kıiz úıdiń ishinde oıanǵanda ashyq túndikte alys aspannyń kókpeńbek bir bólegi kórinetin. Jabyla shyryldaǵan boztorǵaı áni bir úzilmeıdi. Boztorǵaıdyń jumyryqtaı denesine kók álemin balqytqan sonshama aǵyl-tegil qýanysh án qalaı syıǵanyna qaıran bolasyń. Erjan ádemi kók aspanǵa, kóz ushynda qara noqat bolyp dirildegen boztorǵaıǵa qarap kókiregin qýanysh pen baqyt kernep, biraz qozǵalmaı jatady. Syrttan at dúrsili, mal qaıyrǵan daýys estiledi. Bireý, «áı, kertóbeldi alyp qalshy, Shalǵynbaı aýlyna baryp qaıtaıyn» dep daýystaıdy. Jasan men Qýan da turypty. «Áı, Jasan, ózenge deıin jarysaıyq» deıdi uzyn sıraq Qýan. «Sen ozyp ketesiń ǵoı. Erjandy shaqyrsaıshy, men balaǵymdy túrip alaıyn» deıdi Jasan. Osy kezde Erjan shydaı almaı úıden júgire shyǵady. Dala erteńgi salqynmen tynystap tur. Tóńirek sondaı aıqyn. Sonaý Jarótkeldegi alys qystaýlarǵa deıin ap-anyq kórinedi. Túnde ylǵal tartqan kók shalǵyn aıaqqa jumsaq tıedi. Bular ózendi qoıyp jelige deıin jarysady. Árıne, uzyn sıraq Qýan ozyp keledi. «Meniń aıaǵymdy qıaq tilip ketip, júgire almaı júrmin» deıdi Jasan. Jaman aǵań qalaı eken? — deıdi Qýan keýdesin qaǵyp. — Men kúreń qunanmen de jarysqanmyn. Oho!». Balalar jelige qulyn baılaıdy. Qulyndy ustar aldynda úlkenderdi keıitip, biraz qýalap oınap alady. Ózenge baryp balyq aýlaıdy. Aldymen kók shóptiń arasynan qýalap kók shegirtke ustaıdy. Jazda úzilip qalǵan ózen sýy tup-tunyq. Túbine deıin kórinedi. Turqy qysqa domalaq jalpaqtaý kelgen tarǵyl alabuǵa, kúmisteı aq, uzynsha sopaq aqqaıran, sý betinde usaq shabaq. Alabuǵa qarmaqty túrtkilep uzaq oınaıdy. «Alabuǵa, aqqaıran, qarmaǵyma qan qaıran» deıdi Erjan. «Alabuǵa dónen sart, qarmaǵymdy tómen tart» dep qoıady Qýan.

Erjan qarapaıym qazaqtardyń arasynda ósti. Olar ony atqa mingizip, mal qaıtartyp, jylqyǵa quryq salǵyzyp úıretti. Óz bilgenin, óz túıgenin buǵan da berdi. Ǵajaıyp ertekterin, hatqa túsirmeı saqtaǵan jyrlaryn tyńdatty. Balanyń elden toqyǵanyna erterek kelip oqý jalǵasty. Jyl asqan saıyn bilimge tereńdeı kirip, dúnıe syry keńirek ashyla tústi. Bir ǵajaby kitaptan oqyǵany tóńirektegi elge kelip turmysqa sińip jatty. Qazaq ómiriniń ózi mektep balasymen birge oqyp, úırenip ósip kele jatty.

Poezd bir yrǵaqpen teńsele dúrsildep keledi. Kúzdiń boıaýy ońǵan aqshyl kók aspanynyń aıasynda sulyq jatqan dalaǵa Erjan uzaq qarady. Minekeı kólbep jatqan jýsandy jazyq eńkeıip baryp, basyn tik kóterip alǵandaı uzyn adyrǵa ulasty. Baýryn jel jalap, ala bulttan túsken kóleńkelep teńbildenip jatqan sol adyr Erjanǵa óte tanys sıaqty. Erjan bul dalanyń kúzin de súıedi. Erkin esken qońyr jel, aqshyl boıaýy ońǵan buıra boz, kermek ısi ańqyǵan qurǵaq jýsan balalyq shaǵynyń tátti elesterin kóz aldyna ákeldi. Kóńiline saǵynyshtyń samalyn jelpip yntyqtyrady, bir kezde sábı kókiregine ózi quıǵan únsiz kúıdi oıatady, sony qaıta tolyqsytady.

Osy kúnge deıingi bar ómirine jandy beıne, ishki maǵyna bergen týǵan jermen qoshtasý qıyn eken. Erjan kenet úlken bir syr ashyp, qýandy. Ol ózi bilgen bar ómirdi keýdesine syıǵyzyp birge alyp bara jatyr eken.

Poezd bir razezge kelip toqtady. Neǵaıbyl saparǵa bara jatqan ár adamǵa tanys oı tolqynyna berilip. Erjan sostavtyń aldynda aqyryn aıańdap júre berdi. Árli-berli júgirgen soldattardy da eskermedi. Kenet ásem jumsaq kúlki erkin tógildi. Oıǵa shomǵan Erjannyń tula boıy dir ete qaldy. Qozyp, alysqa shyrqap ketken qıaly ásirelese kerek, osy erke kúlki sonshalyq tanys, nazdy syr aıtqandaı qulaǵyna jaǵyp barady. Selt etip burylyp artyna qarady.

On bes qadamdaı jerde sanıtar vagonynyń aldynda eki qyz sóılesip tur. Shashyn kelte qyryqqan, súıegi keń, alasa boıly qyz qasyndaǵy taldyrmash, qyzyl shyraıly qyzdy kúldirip tur. Qýaqy jymıyp, qasyndaǵy qurbysyna teńsele jaqyndaı berip, shalqaıa sheginip kúldirgi bir nárse aıtyp turǵan tompaq bet, kelte muryn qara qyzben Erjan tanys. Ol batalónnyń sanvzvodyndaǵy sanıtarka Kúlánda. Al, ekinshisi... Ony da Erjan bir-eki ret kórgen. Biraq tanys emes. Ózi batalónǵa jaqynda kelse kerek. Ásker kıimi qyzdyń taldyrmash denesine úılespeı-aq tur. Aıaǵyndaǵy kırza etiktiń qonyshy keń, belin qynap býǵan mol gımnasterka da qorbıyp qolpyldap tur. Balaǵa ákesiniń kıimin kıgizip qoıǵandaı bir túrli qyzyq. Tek qısaıta kıgen pılotka ǵana qyzyl shyraıly jas óńine oınaqy erkelik berip, jarasa qalypty.

Erjandy belgisiz bir kúsh solaı qaraı súıreı berdi. Ol qysylyp tartynshaqtap turdy da, «Kúlándany tanıdy ekem ǵoı, amandaspaý uıat bolar» degen syltaý taýyp, qyzdyń qasyna keldi. Biraq «Sálamatsyzdar ma» degen sóz óńi qashyp, aýzynan áreń shyqty. Kúlánda tez baısaldy túrge túsip, sál tómen qarap «amansyz ba, Erjan» dedi. Ásem kúlkiniń ıesi úlken qara kózin keń ashyp, «qaıda kórdim» degendeı Erjannyń betine uzaǵyraq qarady. Eki qyzdyń tyıylyp, úndemeı qalǵanyna qarap Erjan «osylar meni mazaqtap kúlip turmasa ne ǵylsyn» dep qysylyp qaldy. Biraq endi sheginýge bolmaıdy.

— Kúlánda, qyzyq áńgimeńdi bólip jiberdim ǵoı. Aıta ber. — Erjannyń boıynda ózi kútpegen jerden batyldyq paıda boldy. — Nege tyıylyp qaldyńyz? Álde meni jamandap tur ma edińder?

— Joq, joq... — dedi Kúlánda, búkil keýdesimen keıin qaraı teńsele shalqaıyp, qurbysyn tasalanyp.

— Áı, bilem ǵoı. Eki qyzdyń basy qosylsa jigitterdi mazaqtaıtyn ádeti emes ne!

Erjan aıtýyn Kúlándaǵa aıtsa da, kóziniń astymen beıtanys qyzdy baqylap turǵan. At jaqty, qyzyl shyraıly juqa óńi kúnge kúıip totyqqan, ústińgi erni sál túrińkileý, keıde tik minezi de bolsa kerek. Jalpy bet álpetinde, balasha ashyń, týra kózqarasynda — dúnıedegi beıtanys nárseniń bárin qyzyq kóretin balalyq yntyqtyq bar. Orynsyz uıalyp, qymsynbaı, biraq jónsiz de suqtanbaı Erjandy da bastan-aıaq sholyp ótti.

— Siz, endeshe eshnárseni bilmeıdi ekensiz, — dedi beıtanys qyz. Bul sóz de balanyń úlken kisige aıtqanyndaı, astarsyz, ashyq aıtyldy. Erjan endi bul qyzben mekteptes qurbysyndaı, erkin sóılese alatynyn bildi, biraq ondaı sózdiń qolqasy da, syr tartatyn astary da bolmaıdy.

— Bilmesem tipti jaqsy. Ózim de mazaq bolǵym kep turǵanym joq, — dedi Erjan kóterile sóılep. — Jala japqanym úshin keshirim ótinem.

— Kisi tanymaıtyn adamdy mazaqtamaıdy ǵoı. Onyń ústine... sizdi nege mazaqtaımyz?

— Endeshe tanysyp qoıalyq. Kúlánda tanystyrǵysy kelmeı tur ǵoı.

— Oı, men umytyp ketippin ǵoı. Tanys bolyńyzdar. Bul bizdiń vzvodqa jaqynda keldi, — dedi Kúlánda qurbysynyń tasasynan shyǵyp.

Erjan áskerı sánmen boıyn túzep alyp, qolyn usyndy.

— Erjan.

— Raýshan.

Keıbir jas jigitter keıde ásheıindegi qalpynan edáýir joǵary kóterilip, ysyp ketedi de, sózi men qımylynyń tizginin qolynan shyǵaryp alady. Erjan da osyndaı kúıge tústi. Ol endi ádettegiden kóbirek sóıledi.

— Bizdiń batalónǵa kelgenińiz jaqsy bolǵan. Birge soǵysatyn boldyq. Dıvızıa boıynsha da bizdiń batalón jaqsy sanalady. Bizdiń komandırler de, jaýyngerler de jaqsy. Ózińiz kórgen shyǵarsyz? Kúlánda da aıtqan shyǵar?

— Árkimge úırengen jer jaqsy ǵoı. Munda da úırenip ketermin. Jańadan keldim ǵoı.

— Árıne úırenip ketesiz. Aıtpaqshy men sizdi buryn da bir-eki ret kórgenmin. Osy júrerdiń aldynda Aqsaı jaqqa taktıkalyq oıynǵa shyqtyq qoı. Sonda sizdi Korostylevtyń qasynda kórip em. Esińizde joq pa? Biraq basqa bir bólimnen shyǵar dep em. — Erjan sál irkilip qaldy. — Al, júrińizder, bylaı qydyraıyq.

— Joq, qazir júrip ketetin shyǵar, — dedi Kúlánda.

Erjanǵa kenet bir jaqsy ıdeıa sap ete qaldy.

— Endeshe júrińizder. Bizdiń vagonǵa baralyq. Jaýyngerlermen tanysyńyzdar. Jol kóńildi bolsyn, án salaıyq.

— Joq. Bizdi komandır izdeıdi ǵoı, — dep tartyndy Raýshan.

Sóıtkenshe júrýge sıgnal da berildi. Taǵy da belgisiz kúsh Erjandy qyzdardyń vagonyna súırep apardy. Ol eki oıly bolyp turyp, qyzdardan artta qalyp, keıinirek kirdi. Munysy árıne yńǵaısyzdaý boldy. Biraq sanvzvodtyń komandıri eńgezerdeı, qaıqy tumsyq, qara jigit Korostylev tanys edi. Erjan sony syltaý etti.

— Qalaı júrip jatyrsyń, qarıa. Amandyǵyńdy bilýge keldim, Ivan Fedorovıch, — dedi Erjan qolynan kelgenshe erkin, salǵyrt sóıleýge tyrysyp.

— Dárigerler óz amandyǵyn ózderi kútedi ǵoı. Joǵary shyq, jas jigit, — dedi Korostylev jýan daýyspen.

Onsha jalpaqtaı qoımady jáne «jas jigit» degeni — «nesin jasyrasyń, qyzdarǵa kelip júrsiń ǵoı, shyraq» degendi sypaıy tanytqany sıaqty. Erjan endi bolmasa shyǵyp ketetin edi, qudaı ońdap poezd júrip ketti. Endi tar vagonda kóp adamnyń arasynda qyzdarmen qalaı sóılesýdiń retin taba almady, shala tanys ózgelerimen de shurqyrasyp ketýdi yńǵaısyz kórdi. Biraq táltirektep jińishke bóreneniń ortasyna jetken adam, qaltalaqtap shetine de shyǵady. Erjan jurt kózinen qansha qysylsa da stansıany, jerdi kórýge kóndirip Raýshandy esiktiń aldyna ákeldi.

— Búgin meniń týǵan jerimniń tusynan óttik.

— Siz osy jerde týyp pa edińiz? — dedi Raýshan Erjannyń betine qarap. — Áke-shesheńiz qoshtasýǵa keldi me?

— Joq. Olar temir joldan alys. Habarlaýǵa bolmady. — Erjan kúrsine dem aldy. — Búgin týǵan jermen qoshtastym. Ana qarańyzshy, dala degen tamasha emes pe? Kózi jaýdyrap qalyp bara jatyr. Jeńispen kút bizdi, — dep Erjan qolyn bulǵady.

— Nesi tamasha. Eki kún boldy. Túk budyry joq, ish pystyryp jiberdi, — dedi Raýshan unatpaı.

Erjan ózine unaǵannyń bári Raýshanǵa unaıdy, ózin qýantqan ony da qýantady dep oılap qalsa kerek, myna sóz oǵan týra óz basyn kemsitkendeı tıdi.

— Joq, bul temir jol boıy ǵana osylaı kóńilsiz. Áregirekte tolyp jatqan ádemi jerler bar. Qaıyńdy, Taldy deıtin ózender, taýlar bar, — dedi ol bastapqy ekpininen qaıtyńqyrap.

Raýshan da Erjandy renjitkisi kelmese kerek.

— Bizdiń jer de taýly, ózendi bolýshy edi. Bizdiń taýlar Almatydaǵy taýlardaı naǵyz bıik emes te, biraq odan sulý.

— Siz qaı jerde týdyńyz? — dedi Erjan.

Raýshan Shyǵys Qazaqstannyń bir kishkene qalasynda ósken eken. Týǵan jeri Kókshetaý jaq bolsa kerek. Biraq ol jerler anyq jadynda qalmapty. Ákesi budan on shaqty jyl buryn Shymkentte qyzmet istepti. Raýshannyń esinde qalǵany ol shańy da, jasyl baǵy da kóp, ystyq qala eken. Sodan keıingi turaqtap meken etkeni Óskemen mańy. Sodan onjyldyqty bıyl bitirip Almatyǵa oqýǵa kelgen. Qalada aǵaıynyń úıi bolǵasyn erterek kelip oqý tańdap, daıyndalmaq oıy bar eken. Biraq jurttyń kóbi maıdanǵa attanyp, ózgeleri Otan úshin jan aıamaı qyzmet istep jatqanda qarap júrgen deni saý jas adam kóshege syımaıdy eken. Raýshan da eshnárseni sezbeıtin, túsinbeıtin baıaǵynyń qyzy emes, talaı kitap oqyǵan, kınolardy kórgen. Azamat soǵysynda áıelder sondaı erlik kórsetkende, qazirgi sovet qyzdary da olardan kem soqpaýǵa tıis qoı. Aǵasynyń keııtinin bilip, oǵan aıtpastan Raýshan áskerge alýǵa suranyp aryz bergen. Jeńgesi «eskishildeý, qazaqy» áıel, bunyń áskerge alynǵanyn estip biraz jylapty. Osylaı attanarda da Raýshandy baıaǵynyń qyzyndaı kórip: «Áıel joly tar, qıyn bolady-aý, erkeshim» dep jylaǵan. Jeńgesi «osy kúngi qazaq qyzdarynyń erkek balalardan kem túspeıtinin, olar ustaǵan vıntovkany bular da ustaı alatynyn» bilmeıdi eken. Biraq azdaǵan eskiligi bolsa da Saǵıla jeńeshesi óte aqkóńil, meıirimdi jaqsy adam eken. Raýshan apasy men Saǵılany azdap saǵynyp ta qalypty. Erjannyń taǵy bir bilgeni — qyzdyń túpki oıy sanıtarkalyq emes, barlaýshy, ne bolmasa snaıper bolý eken. Bul jóninde batalón komandıri kapıtan Arystanovpen de sóılesken eken. Ol basynda balalyq kórip senińkiremepti de, oılana kele Raýshannyń tilegin túbi oryndaýǵa ýáde beripti. Tek «azǵana soǵysyp jattyqqansha sanıtarkalyq qyzmette bola tur» dep aqyl aıtypty. Sonymen Raýshan sanvzvodta túpkilikti adam emes. Qyzdyń taǵy bir tilegi osy kúni jaý órekpip kele jatqan batys maıdanǵa Moskva baǵytyna jiberse dep tileıdi eken. Osy araǵa kelgende onyń sózin Erjan da ilip áketti. Jas komandır strategıalyq jaǵdaıǵa toqtala kelip, «bizdiń dıvızıany Moskva baǵytyna salady» degen bedeldi pikirin aıtty. Sóz kezegin alyp Erjan da óz ómirinen biraz aqpar berip tastady.

Kúlánda bulardy domıno oınaýǵa shaqyrdy. Oıynda Korostylev pen Kúlánda bir jaq, Raýshan men Erjan bir jaq boldy. Ashyq áńgime eki jastyń arasyn, kópten beri tanys adamdaı jaqyndastyryp tastady. Qazir oıyn ústinde de Erjan Raýshanǵa urlyǵy bir, syrlas adamdaı qupıa pishinmen qarap qoıady. «Mynalar otyra bersin, ekeýmiz bilemiz ǵoı» degendi aıtady — onyń pishini. Payshan qaı tastan júrerin bilmeı, «shatastyryp alsam qaıtem» degendeı úlken qara kózi jaýdyrap Erjanǵa qaraıdy. Ol shydaı almaı oıyn tártibin buzyp, ymdap qoıady. «Ný, ný sen ekeýiń ymdaspaı otyryńdar!» deıdi Korostylev jýan daýsymen. «Ekeýiń» degen sóz Erjannyń qulaǵyna jaǵyp, kóńili jylı túsedi. «Raýshan, ózińniń jigitińe ıe bol, kisiniń qolyna qaramasyn» deıdi bir kezde Kúlánda. «Joq, joq, qaraǵanym joq. Tek altylyqtyń dúplin ǵana kórdim» den kúledi Erjan, áldenege máz bolyp. Endi oǵan jurttyń bári munyń Raýshanmen tanysqanyna qýanyp qalǵandaı kórinedi. Árqaısysy jaqsy nıetpen ekeýin telin jatyr. Erjan da Kúlándaǵa jańaǵy unaǵan sózi úshin jaqsylyq etkisi kelip, «al dúplıtsá ete ǵoı» dep, altylyqty baspaı, ózin oınap otyrǵan úshtikti japty.

Erjan óz vagonyna jaıdary qaıtyp, Dobrýshkındi kezeksiz narádtan bosatty. Keshte de jaýyngerlermen qaljyńdasyp, uzaq sóılesip otyryn, jolǵa shyqqaly birinshi tún tynysh uıyqtap ketti. Erteńgisin oıanǵanda vagon terezesinen qıǵash kún sáýlesi túsip tur eken. Kóldeneń tórt qyrly kúmis baǵan tirep qoıǵandaı. Jaýyngerler de sergip oıanypty. Erjan jany jaı taýyp, raqattanyp jatyr. Sonaý bala kezdegi ashyq túndiktep bıik kók aspanǵa qarap jatqanyndaı. Qazir kelip kóńiline quıylatyn taǵy bir qýanyshy bar sıaqty. Keshe bir jaqsylyqqa jolyqqan joq pa edi? Erjannyń esine Raýshan tústi. Onyń boıynda býsanǵan aǵashtyń butaǵyna kelip qonyp kóktemdi ańsatqan jyl qusyndaı jas jigittiń kóńilin elegizite eliktirgen kúsh bar. Erjan Raýshandy kóz aldyna elestetip, qozǵalmaı biraz jatty. Biraq bet álpeti, tulǵa pishini buldyrap kete berdi. Anyq beınesinen aırylyp, munartyp qana kórinedi. Tek domıno oınap otyrǵandaǵy bir kózqarasy ǵana esinde qalypty.

Erjan ornynan turdy. Kenet ony mastyqtan aıyqqan adamnyń: «Keshe bir nárse búldirip qoıǵan joq pa ekem?» degen qýysty kúdigi bıledi. Rasynda da, ózin qyz aldynda tym ebedeısiz ustady. Tipti kóp sóılep ketti. Óziniń de sondaı bir ońbaǵan minezi bar, keıde tyǵylyp aýzyn asha almaıdy da, keıde myljyńdap ketedi. Qyza sóılegende daýsy da daryldap shyǵady. Sondaı súıkimsiz, ıá, ıá... Bir-eki ret Raýshan sózin bólgende de toqtamaı qoıdy. Sonda qyz unatpaı qaldy ǵoı. Qyzdardan qalyp qoıyp vagonǵa soń kirgenin aıtsaıshy. Jurt munyń ne sebepti kelgenin sezip unatpaı qalǵandaı járkeleshtenip jymıyp kúldi-aý áli. Sondaǵy jeksuryn keskinin Raýshan kórmedi deısiń be. Domıno oınaǵanda da bir kórgen adamnyń aldynda orynsyz yrjalaqtap ketti. Aıtpaqshy, keshe ol qyzdy-qyzdymen «meni bastyqtardyń joǵarylatpaq oıy bar» degendi aıtyp saldy-aý. Osynysy esine túskende jerge kirip kete jazdady. Tańǵy qýanysh ýlana kelip, endi ishin tyrnaı barady. Erjan ózin qasıetti, taza nárseniń aldynda lastap alǵandaı kerdi. Sóz joq, endi kórse Raýshan odan jıirkenip teris aınalyp ketpek.

Osy azabymen arpalysyp júrip, ol aıaldamada Raýshandy kórip qaldy. Jolyǵýǵa qansha júreksinse de shydaı almady. Biraq týra bara almaı qasynan janap óte berdi. Raýshan ony kórip jalt qarady da, jaınap, ezý tartyp:

— Amansyz ba, Erjan, — dedi.

— Sálamatsyz ba, — dedi Erjan sener-senbesin bilmeı sulyq qana.

Óńinen kúlki sónip, Raýshan Erjanǵa úrpıe qarady:

— Túrińiz júdeý. Syrqattanyp qaldyńyz ba?

— Joq. Jáı, ásheıin, — dedi Erjan yrjıyp. Jigittiń eki ezýi qulaǵyna qaraı sozylyp bara jatty.

4

Attanarda, vokzalǵa kelgende Kójek qatty elegizidi. Qanshama jan-jaǵyna jaltaqtap qarasa da tanys eshkim kózge ilikpedi. «Apyrmaı, Balqıanyń kele almaǵany-aý, Erkinjandy kóre almaı attanatyn boldym-aý» dep nalydy. Kójek bir myqtydan qansha tilek tilese de, «qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi» den ózin jubatsa da, aldyndaǵy soǵys degen apatqa sene almaıtyn. Ómirinde aýyldan alys attap shyqpaǵan adam endi ushy-qıyry belgisiz soǵystyń ózine ketip bara jatqanda qobaljymaı qaıtsin. Qaıtyp oralǵansha kim bar, kim joq. Balqıany kórgende, onyń Erkindi ákelgenin estigende Kójek qýanyshtan jarylyp kete jazdady. Osynyń ózin jaqsylyqqa joryp, «apyrmaı, jolym bolar» dedi ishinen.

Balqıalar minip kelgen eskileý, qalqansyz kishkene tarantas vokzaldyń aldyndaǵy baqtyń ishinde tur eken. Kójek anadaıdan-aq arbanyń ústine orap otyrǵyzyp qoıǵan Erkinin tanyp: «Óı aınalaıyn, qulynym» dep empeńdeı jóneldi. Biraq ilese kele jatqan Balqıa onyń ıyǵynan tartyp: «Ibaı-aý, aldymen ana úlken qaınaǵaǵa sálem berseıshi». dep, betin buryp jiberdi.

Kishileý oraq murny shógińkirep qalǵan, seldir aq saqaldy Jeksen qart kúıbeńdep arbadan túsip Kójekpen qushaqtasyp kóristi. Bul shal, «Ekpindi» kolhozyna negiz bolǵan Mazy rýynyń qazirgi jasy úlkeni bolatyn. Sondyqtan da Kójek Jeksenniń qushaǵynan shyǵa berip: «Báse, mundaryń meniń qadirimdi bilgen eken ǵoı» dep qoıdy ishinen.

— Shyraǵym, Kójek, — dep bastady qart dymqyl tartqan kári kózimen Kójekti synaı sholyp ótip. — Attanady degen habaryńdy estip tynysh jata almadym. Dıdaryńdy kórip, óz qolymnan attandyrǵaly kelip otyrmyn. Seniń de maǵan bótendigiń joq. Óz úıirimde ósken balasyń, jattyǵyń joq.

— Raqmet aqsaqal, yqylasyńyzǵa rızamyn, — dedi Kójek, qarıanyń nıetine jibip.

— Jaryqtyq, Jekeń degen eskiniń kózi ǵoı. Alalyǵy joq aǵa, aqylgóı ustazym emes pe? — dep qoshemettedi Kójektiń jaqyn aǵaıyny Beısen.

Beısen sóziniń astary: Kójektiń ákesi Shójebaı erterekte kelip Mazy rýyna sińip ketken «kirme» bolatyn. Onyń mundaǵy ısi bir aǵaıyny Beısen ǵana. Sondyqtan da kolhozdaǵy káriler: «Kójek mańymda eshkimim joq, jalǵyz ekenmin ǵoı dep nalyp attanbasyn» dep ishterindegi eń úlkeni Jeksen shaldy jibergen-di.

Endi kóńilin tejep, boıyn túzep, Kójek úırenshikti amandyq surasty.

— El aman. Bári de saǵan sálem aıtyp jatyr, qaraǵym. Eldiń tilegi senderde ǵoı. Mal-jandary aman. Áıteýir tyrbanyp jatqan halyq ta, — dep jaýap qaıtardy Jeksen.

Kójektiń alaqtap balasyna qaraı bergenin sezip eskerimdi qarıa oǵan ruqsat etti.

— Shyraǵym, ana jubaıyń kelip tur. Balańdy alyp keldi. Náreste ǵoı, betinen súı, — dedi az kúıbeńdep teris aınala berip.

Qarıa sóziniń aýzynan shyǵýy-aq muń eken, Kójek áıeliniń qolyndaǵy balasyn qushaqtaı aldy. İnisiniń tym asyǵystyǵy ersileý bola ma degen Beısen balasyn súıip jatqan Kójek pen qarıaǵa kezek qarap:

— Bala degendi qoısaıshy bul, adamnyń baýyr eti ǵoı. Qaıran, artyndaǵy tuıaǵy emes pe? — dedi eljirep.

Kójek momyn, baýyrmal adam bolatyn. Kóp qazaqqa ortaq bir qasıet — bul da asa balajan kisi. Onyń sebebi de bar. Jıyrma jasqa shyqqanda ákesi buǵap osy Balqıany alyp berdi. Qoı aýzynan shóp almaıtyn Kójektiń erkek júzdi, er minezdi Balqıaǵa shyn kóńili ketkeniniń qatar qurbylarynyń eshqaısysy sezbedi de. Balqıa kóz tartar kórikti bolmaǵanmen, zamanymyzdaǵy qazaq qyzdarynyń ishindegi erkin minezdisi, ótkiri boldy. Osy sırek minezi ony óz qurbylarynan erek kózge túsirdi. Oǵan kóńili ketken jigitter de az bolmady. Keıbireýleri qyzdyń minezin unatqan bolar, al kóbisi-aq qyzdyń jaıdary, ashyq erkindigine qarap jeńil toıat izdep alýan túrli sıqyrlyǵynyń toryna iligip emeski úmitpen jelbýaz bolsa kerek, áıteýir buǵan nazary túspegen jigit sırek boldy.

Kórshi aýylǵa Kójek te kelgish bolyp ketti. Syltaý tabylmaǵan kezde joq izdegen bolyp Balqıanyń úıine bir soǵyp ketetin. Biraq qyzǵa sóz aıtý tursyn, qaljyń aıtýǵa da batyly barǵan emes. Oıyn-saýyqta qatar otyryp qalǵanda aqyryn syr tartyp kórgisi kelip Kójek talaı oqtaldy, biraq Balqıanyń saıqymazaq jigitterdi ótkir qaljyńmen betke urǵandaı toıtaryp, jurtty dý kúldirgenin kórip Kójektiń kóńili sý sepkendeı basylatyn. Sózge júırik sheshen qyz Kójekti de keıde túırep alatyn. Biraq bir ǵajaby saıqymazaq jigitter Kójekti ájýalap, kemite bastasa-aq toıtaryp tastaıtyn. Óz menshigindeı ózgelerdiń syqaǵynan qamqorlyqpen qorǵaıtyn. Aýyl jastary bas qosqan oıyn-saýyqta da kóbine Kójektiń qasyna otyrady. «Kórshi almastyrý» oınynda qadalǵan jerden qan alatyn kenedeı jabysqaq jigitter qyzdardy salyp Kójekti qansha suratsa da án salyp, ónerin kórsetip, Balqıa ony bermeı qoıatyn. Sol jigitter Kójekten de Balqıany qadalyp suraıtyn. Qyz yqylasyna jany rıza Kójek ony tiride berer me? Biraq óneri joq adamǵa, oıyn tártibimen dúre soǵylady. Kójektiń bar tapqany yrjıyp kúlip arqasyn tosa beredi. Qazaq jigitteriniń qaljyńy qandaı qatty, ishterindegi eń qarýlysy — sýlap shıratyp órgen túrme belbeýmen kerilip, qulashtap turyp soǵady.

Bir kúni jastardyń bas qosqan saýyǵynda Balqıa tipti ózgerip ketti. Ol birinshi suraǵanda-aq Kójekti berip jiberdi de, Salmurat degen jigittiń qasyna uzaq otyrdy. Ol ózi bozbalanyń ishindegi kóriktisi bolatyn. Onymen jarysqa túsýge Kójekte dármen joq. Tek Balqıa ekeýiniń keıde sybyrǵa kóship kúle sóılesip otyrǵanyn qabaq astynan baqylap, ishten tynǵannan ózge shara qalmady. Ol ekeýiniń júzi jadyraǵan saıyn Kójek júzi túnere berdi. Bul halde uzaq otyrýǵa shamasy kelmeı, endi shyǵyp ketýge yńǵaılanǵanda, jastar shýlasyp altybaqan oınaýǵa shyqty. Kójek te súıretilip altybaqanǵa keldi. Biraq Balqıa men Salmurattyń jurt kózin ala berip, ońasha ketip bara jatqanyn kórip, basy aýǵandaı ańyryp solardyń sońynan ere berdi. Bir kezde: «Jastyq dáýren ótedi» degen Salmurattyń sózi qulaǵyna shalyndy. Odan ári onyń Balqıany ıyǵyn oraı qaýsyra qushaqtaǵanyn kórdi. Endi ekeýiniń basy túıisip birge ketip barady. Kójek Salmuratty tarpa bas salǵysy kelip, umtyla berip, turyp qaldy. Óziniń ana jigitke áli kelmeıtini esine túsip, ábden yza boldy. Aqyry «meıli, qalaǵany sol bolsa» dedi de altybaqan qurǵan jerge qaıtty. Muny elegen adam bolǵan joq. Kójek shetkerirek otyra ketti. Sholpy syldyryn estip jalt qaraǵanda aı sáýlesimen qylańdap júgire basyp kele jatqan Balqıany kórdi. Kójek ornynan atyp turdy. Balqıa oǵan qaraǵan da joq, bir qurbysyn aldy da úıine qaraı kete berdi. «Balqıa altybaqanǵa kel» degen bireýge, qaırylmastan «basym aýyryp tur» deı saldy. Ne isterge bilmeı qaltıyp turǵan Kójek Balqıanyń qasyndaǵy qyzdyń: «Ibaı-aý, kóılegińniń jeńin kim jyrtqan» degenin estidi. «Nesin suraısyń, óz qunymnyń arzan ekenin jańa bildim ǵoı» dedi Balqıa kúıinip.

Kórmede baılaýly turǵan atqa qaraı ketip bara jatqan jigittiń Salmurat ekenin Kójek bildi. «Áı, qor bolyp-aq bittim ǵoı, qolynda óleıin sol ıttiń» dep Kójek solaı qaraı júgirdi. Atynyń tizginin sheship alyp, úzeńgige aıaǵyn sala bergen Salmurat «saǵan ne kerek?» dep Kójekke jalt qarady. Kóziniń asty qaraıyp ketipti. Kójek irkilip qaldy. Anaý atyna mindi de, artyna urlana bir qarap, jorta jóneldi.

Arada bir juma ótkesin Kójek joly túsip Balqıanyń jolynyń ústimen júrdi. Kún yssy, shóldep qalsa kerek, shetki úıden sýsyn iship ketkisi keldi. Balqıa úıde jalǵyz eken. Kójekke onsha jalpyldaı qoıǵan joq. Bir ýaqytta úlken tostaǵandaǵy qymyzdy taýysa almaı uzaq iship otyrǵan Kójekke:

— Nemene osy aýylǵa bos salpyldap kele beresiń. Odan da qudalyqqa kisi jibermeısiń be? — dedi ámir ete sóılep. Aıttyryp qoıǵan jerim joq, seniń de quda túsip ótkizip qoıǵan malyń joq kórinedi. Maǵan kúıeýlikke jaraıtyn senen pysyq jigit kóre almaı júrmin, — dep qyzara bórtip, kúlip jiberdi.

Munysy qyzdyń mazaǵy ma, shyny ma, Kójek ony aıyra almady. Tek qysqa qoshtasty da týra aýylyna qaıtty. Biraq ózinshe batyl baılam jasady.

Ákesine kelip:

— Bókenbaıdyń qyzyna kóńilim ketti. Qyzdyń ózi de ket ári emes.. Quda túsken jeri joq kórinedi. Soǵan qudalyqqa kisi jiberseńiz, — dedi.

«Osynyń ózi ynjyq bolmasa ne ǵylsyn» dep júrgen ákesi balasynyń sózine rıza bolyp jáne «sol balanyń ózin otty deýshi edi, Kójektiń de jibin shıratar» degen oıǵa kelip, qolyndaǵy úsh-tórt tuıaǵynyń ekeýin atap quda tústi.

Osylaı bireýdi kúldirgen, bireýdi tańdantqan Kójek pen Balqıa ómiri bastaldy. Bir-eki jyldan keıin Kójektiń ákesi qaıtys boldy. Qoldaǵy bir sıyr, bir at ózge kásip bolmaǵansyn kún kóriske myqty tirek bola almady. Balqıa Kójekke «arlanbaı, jalǵa bar, eńbek etip kúneltkenniń aıyby joq» dedi. Sóıtip Kójek jaldanyp mal baqty. Arada alty-jeti jyl ótkesin qazaq aýyly kolhoz bola bastady. Konfıskadan úlesine mal tıip qońdanyp qalǵan Kójek «arty qalaı bolar eken, aqysyn ańdaı tursaq qaıter» dep edi, «qımaıtyn qaıbir tasyp bara jatqan dáýletiń bar edi, kóppen birge kórgen uly toı, biz sıaqtylardyń qoly osy» dep Balqıa kolhozǵa kirgizdi. Árbir jańa úlken istiń bastamasy sıaqty kolhoz ómiri de azǵana syqyrlap baryp arnasyna tústi. Daý-dalaba, bılikke joq bolǵanmen sharýaǵa quntty, iske uqypty Kójekke kolhoz ómiri unady. Kele-kele etene úırenip, basqasha ómir súrýge bolady dep oılamady da, jurtty shýlatyp kózge túspegenmen, kádimgi jaqsy malshy boldy. Kolhozdaǵy tıimdi eńbektiń biri osy edi. Eńbekkúni de ónimdi, tóldi aman ósirip jyl saıyn mal da alady.

Kójektiń kemeline kelgen ómirin oısyratyp turǵan bir arman bar edi. On bes jyl otasqanda áıeliniń ókshesi qanap kórmedi. Balany ot basynyń qyzyǵy degennen anaǵurlym artyq baǵalaıtyn Kójektiń bar tilegi bir perzent boldy. Balajan ol kórshilerdiń balalaryn mańdaıynan ıiskep, erkeletkende kózine jasy irkilip te qalatyn. Balalaryn qarǵap-silegen áıelderdi kórgende «táıt ári, jaman sóz aıtpa sábıge, tuqymyń qurǵyr degen jaman sóz» dep qatty keııtin.

Alǵashqy kezde óziniń osy aýyr ýaıymyn áıeline aıtýǵa bata almaı júrdi. Kele-kele eptep syr tartyp:

— Bizdiń bir tompańdaǵan balamyz bolar ma edi. Shirkin, jas ıiske ne jetsin, — deıtin boldy.

Balqıa onysyn elemegen bolyp:

— Qoıshy, táıiri, qoıannyń balasy jasyń jetip qartaıyp otyrmysyń, bolat-taǵy, nesine asyǵasyń. Igiliktiń erte-keshi joq, — deıtin.

Biraq bir perzenttiń zaryn molyraq tartqan Kójektiń aýzynan bir kúni «bedeý qatyn» degen sóz de shyǵyp ketti. Osy sózdi estigende ásheıinde Kójekke ámiri ústem Balqıa bir túrli júdep, kishireıip qaldy. Keıingi kezde balanyń zaryn kóp tarta bastaǵan Balqıaǵa bul sóz asa aýyr tıip, kózine jas aldy. Kójek ómirinde kózine jas almaǵan áıelin qatty aıap ketip, qolynan kelgenshe jubatqan boldy. Biraq Balqıa óksip, jylap jiberdi.

— Bilmeı júr deısiń be? Qudaı qý mańdaı etkesin men qaıteıiń, — dedi.

Kójek aqyry kúderin úzgendeı boldy da, osydan keıin áıeline bala jaıly sóz qozǵamaıtyn boldy.

Sóıtip júrgende budan eki jyl buryn Balqıa qursaqty bolyp, Kójekke shekesi torsyqtaı bir ul taýyp berdi. Qýanǵannan jarylyp kete jazdaǵan Kójek qysyrdyń taıyn soıyp búkil kolhozdy shaqyryp toı jasady. Áıeliniń belin tartqan, o jer, bu jerin sıpaǵan, balany jerden kóterip alǵan, kindigin kesken, shomyldyrǵan, súıinshi suraǵan, besikke salǵan, quttyqtap kelgen, qysqasy — atam zamannan kele jatqan alýdyń alýan amalynan túk qaldyrmaǵan kóp qatyndar Kójektiń úıinde de eshnárse qaldyrmady. Qoıshynyń óz menshigindegi maly da qatty ortaıdy. Biraq Kójektiń úıi endi ǵana toldy. «Tórt Qubylam túgendeldi, endi aıaıtyn eshnársem joq» dedi Kójek tıtimdeı ǵana kóılek tigip, quttyqtap kelgen qatynǵa ústindegi kúzen ishigin sheship berip jatyp.

Balany anasynan artyq Kójek baqty. Bos ýaqytyndaǵy bar ermegi sol boldy. Bala uıyqtap jatqanda da besigin ashyp meıirlene qarap: «Ó-oı, áınálaıyn, jatysyn qarashy mańqıyp, ózimnen aýmapty» dep balanyń mańaıynan kete almaıtyn. Bir-eki kún túzde bolyp qaıtsa, eki-úsh aı kórmegendeı balasyn qolynan túsirmeıtin. Áskerge alynǵan eki-úsh aıdyń ishinde Kójektiń Erkinin qanshalyqty saǵynǵany belgili bolar.

Ýyljyǵan náresteni qansha súıse de Kójektiń maýqy basylmady. Tosyrqap qalǵan bala alǵashqyda azdap jatyrqasa da úırene kele ákesin tanydy. Kip-kishkentaı saýsaǵymen jaǵyn sıpalap, murtynan tartqan kezde Kójektiń ishi-baýyry eljirep ketip, burynǵydan da qumarlana súıdi. Montıǵan óndirdeı qara balanyń top-tompaq úlbiregen beti betine tıgende Kójek ony yntyǵa qysyp, uzaq ýaqyt turyp qaldy. Náresteniń jas ıisin qolqasyna sińire jutady. Kójektiń kózinen bir-eki tamshy jas úzilip tústi. Balqıa balany alaıyn dep qolyn sozǵanda Erkindi usyna berdi de, qaıta tartyp alyp kókiregine qysyp óksip-óksip, aqyry solqyldap jylap qoıa berdi. Balqıanyń da kózine jas keldi. Biraq ol sabyrlyq etip:

— Renjime, qoıannyń balasy ǵoı. Betim-aý, jurttan uıat qoı. Onyń ne erkek basyńmen, — dep jubanysh aıtty.

Qarıa kórgendilik etip, Kójektiń kóz jasyn baıqamaı, arbadaǵy qapshyqtyń aýzyn sheship jatty.

— Qaıran bala deseıshi. Qıyn ǵoı qansha aıtqanmen, — dep kúrsindi Beısen.

Kójek teris aınalyp kózin súrtip, kóńilin basqan kezde Beısen:

— Kójekjan, qarıanyń qolynan dám tat, — dep shaqyrdy.

— Kel, qaraǵym Kójek, qaısymyzǵa batpaıdy deısiń, — dedi Jeksen qart. — Kel. Seniń jolyńa jubaıyńnyń shalǵan bozqasqasy ǵoı. Aýyldyń úlken-kishisi aýyz tıgen. Kel, batamdy bereıin.

Azǵana aýyz tıgenderi bolmasa jurttyń asqa zaýqy bolmady. Tipti «qazannyń tamaǵynan qoqyltaqsyp qalǵan» Kójekke de as batpady.

— Aıtpaqshy... Osy zamannyń qonaqasysynyń úlken syıy bar edi ǵoı, Beısen-aý, álgi sonyńdy shyǵarsaıshy. İshińder, qaraqtarym, — dedi Jeksen.

Kishkene araq iship, kóńili ornyna túskesin Kójek cóz bastady.

— Ózim bolsam júrip baram, Jeke. Úıimde qalǵan azamatym da joq. Qansha aıtqanmen áıeldiń aty áıel ǵoı. Kishkene balam men áıelim sizge amanat, Jeke.

— O ne degeniń, Kójekjan. Artyńda qalyń eliń bar emes pe!? Atadan jalǵyzbyn degenmen bári de etene baýyryń emes pe!

— Shirkin, jón bilgen kisiniń sózi osy ǵoı, — dep quptady Beısen.

— Balalarǵa balalyq istetpespin. Qaısy bolsa da meni tabady ǵoı. Asyp qaıda ketýshi edi. Ózim bas-kóz bolam. Artyńa qaraılap kóńiliń eki bolmasyn, Kójekjan. Tynysh attana ber. El tilegi ózderińde, jolyń bolsyn, — dep Jeksen qart betin sıpady.

Manadan ádep saqtap áńgimege aralaspaı otyrǵan Balqıa typyrshyp:

— Árli-berli gúrsildep júrip jatyr. Qoıannyń balasy-aý, seniń bágoniń de júrip keter, — dedi.

Onyń sóziniń aıaǵyn parovozdyń shubalańqy ashshy aıqaıy kómip ketti.

— Kójekjan, biraz kidirip qaldyń. Sol jaqqa barǵanyń maqul bolar, — dep qarıa da ruqsat etti.

Kójek Jeksenmen qoshtasyp vokzalǵa qaraı bettedi. Bular perronǵa shyqqanda joldyń burylǵan shetinde poezdyń quıryǵy kóleń ete túsip kórinbeı ketti.

Jańa ǵana uly saparǵa attanar aldyndaǵy sezim men jurt qoshameti marqaıtyp irilenip, perronǵa salmaqty basyp shyqqan Kójektiń júni jyǵylyp qaldy. Bireý tas tóbesinen muzdaı sý quıyp jibergendeı, az ýaqyt ne bolǵanyn túsinbeı, sileıip turyp qaldy. Áıteýir bir zor kesapat ústine qulaǵan sıaqty. Sálden keıin baryp poezdan qalyp qoıǵanyn, óz bóliminiń júrip ketkenin ap-anyq túsindi. Endi ókinishtiń ashshy ýy tula boıyna tarap kúıdirip barady.

Adam degen qyzyq qoı. Jańa ǵana Kójek balasy men áıeliniń qasynan ketkisi kelmeı, solardyń qasynda bir mınýt artyq bola turýǵa baryn berer edi, endi óz bólimin qýyp, osy aradan tezirek ketýge mal-janyn bererdeı halge tústi. İİİynynda da qıyn eken. Qansha qımastyq etse de Kójek endi aýyl adamy emes, áskerdiń, maıdannyń adamy. Ázirge óziniń eski úıirine qosylatyn jol kesilgen, al jańa úıirinen qalyp qoıdy. Sóıtip qazir anda da, munda da joq, dalada qaldy.

Tún ortasy aýǵan kezde Kójek qyzyl vagonda kele jatty. Vagon bekitýli. Kójek vagonnyń aldyńǵy jaǵynda — syrtta otyr. Shıneli, qapshyǵy eshelonda ketken. Qolynda Balqıa ákelgen túıinshek qana bar. Juqa gımnasterka poezdyń aldynan soqqan sýyq jelge tótep bere alar emes. Ázirge tótep berip kele jatqan yssyly-sýyqqa úırengen qoıshylyǵy ǵana. Tisi saqyldap, qalshyldaı bastady. Onyń ústine ishti kemirgen sýyq oılar da mazany ketirip barady.

Kójek óz qamymen qosa Erjannyń da jaǵdaıyn oılady. Erjannyń Kójekti qalaı kóretinin kim bilsin, al Kójek bolsa Erjandy komandır ǵana sanamaı, asa ish tartyp jaqyn inisine balaıtyn. «Apyrmaı, óz obalym ózime, bárinen de balany uıatqa qaldyrǵanym jaman boldy- aý, tegi» dep qınaldy ol.

Shamasy keıbir kisilerge keıde arqasynan qaǵyp erkeletken adamnan góri, kóbirek tómpeshtegen adam unaıtyn bolsa kerek. Kójek buryn armıa qatarynda bolmaq tursyn, áskerı forma kıgen adamdardy da sırek kórdi. Sońǵy jyly malyńdy ıtten, qustan saqta dep basqarma eski shıti myltyq berip edi, ony da arqasyna ilgeni bolmasa atyp kórgen emes. Ásker oıyny oǵan óte aýyr tıdi. Qatyp ketken til, myltyq bólshekteriniń oryssha attaryna ılikpese, en dalada erinshek basqan aıaq áskerı qadamǵa da ılikpedi. Sondyqtan da munyń ıin túsirgenshe Erjan, Zelenın, Dobrýshkın úsheýlep qýalady. Úsheýi de ábden yza bolatyn. Zelenın bylaı tózimdileý de, al Dobrýshkın Kójektiń keshsheligine yza bolyp ketip: «Tfý, chýchelo! Eto tebá bog poslal ko mne, za moı grehı!» dep aıqaılaıtyn, ne bolmasa «Da ný tebá! Poedesh na front, tak dlá schetý. Vse ravno tebá koknýt kak pıt dat! Ýmeret ono daje lýchshe bez stroevogo shagý. Iskrennee. Idı k chertý, otdyhaı!» dep qolyn bir-aq silteıtin. Kójektiń budan uǵatyny: «Shoshála» degen orystardyń ogorodyndaǵy qus úrkitetin qaraqshy. Ózge jaǵyn da Dobrýshkınniń qolynyń qımyly men betindegi qubylystan edáýir ańǵaryp qalady. Óziniń qarańǵylyǵyna, oqytpaǵan ata-anasyna nalıdy.

Munymen kóbirek te, tózimdirek te álektengen Erjan boldy. Kójek onyń boıyndaǵy pedagogtik qasıetin ańǵartýǵa sebepshi boldy. Erjan vıntovka, pýlemetterdiń ózara jalǵasqan san alýan bólshekteriniń bir-birin qımylǵa keltiretin qıly, qıyn tásilderine qarapaıym mysal taýyp, túsinikti tilmen Kójektiń mıyna quıatyn. Ol taktıkalyq ónerdi de Kójektiń qarapaıym uǵymyna jol taýyp jetkize bildi. «Anaý, Dorboshkin suıyq qoı, onyń oqýy juqpaıdy, tegi osy balanyń oqýy qonymdy» deıtin Kójek Qartbaıǵa.

Oqytýshylyqtyń qyzyǵyna túsip alǵan Erjan, ári bilimi kemis bolǵandyqtan, ózge jurt demalyp jatqanda Kójekti bólip alyp úıretetin. Erjan ony elden erek azapqa salsa da Kójek renjı qoımady. Ol óziniń edáýir jasaǵan ishki tájirıbesimen Erjannyń qansha qatal bolsa da meıirimdi jigit ekenin uqty. Keıde Erjan qatty yza bolyp ketip, qansha qatty keıip, sókse de «balanyń ashýynyń arty ashyq» ekenin bilip, kóńiline aýyr almaıtyn. Osylaı úırene kelip Kójek Erjandy ish tartyp, jaqsy kórip ketti. Múmkin óziniń oryndalmaı, qoly jetpeı qalǵan armanynyń iske asqanyn sodan kórdi me? Áıteýir «tiri bolsa adam bolaıyn dep turǵan bala» deıtin ishinen. Erjannyń Kójekti qalaı kóretinin kim bilgen, múmkin ony bokserlerdiń judyryǵyn úıretetin qapshyǵy sıaqty, óz úıretkishtigin kórsetetin áskerı aspap kórse de ózi bilsin, biraq Kójektiń Erjanǵa degen yqylasy mol jatyr.

Poezd tań aldynda úlken stansıaǵa keldi de, shegelengendeı turyp qaldy. Kójek jerge túsip, azǵana boı jylytyp júrdi de, vokzalǵa bardy. Esik aldynda dejýrnyı bolsa kerek, egde tartyp qalǵan qazaq áıeli tur.

— Kelin, myna poezd uzaq tura ma? — dep surady, ishinen: «shamasy jeńge bolarsyń-aý» dese de. Kójektiń de ózine shaǵyn azǵana qýlyǵy bolatyn.

— Anaý taýarnı ma, ol bir saǵat turady, — dep jaýap qaıyrdy áıel.

Vokzal ishi qara kóleńke. Buryshta skameıkada qısaıyp úsh-tórt áıel múlgip otyr edi. Kójektiń daýsynan oıanyp ketti.

— Maıdanǵa júrip bara jatyr edim.

— E-e, joldaryń bolsyn. Er-azamat ketip jatyr ǵoı. Meniń de qaınym ketti.

— Bir tapsyrmamen keıin qalyp qoıǵanym. Osy aradan ásker tıegen shalon qashan etti? — dep surady Kójek.

— Kesheden beri ótip jatyr ǵoı, — dedi áıel. — Sońǵysy ótkeli — alty saǵattaı bolyp qaldy.

Kójek azyraq oılanyp turyp:

— Tań sýyq eken. Tońyp qalǵanym. Ystyq sý joq pa? — dep surady.

Uıqylary ashylyp áńgimege moınyn sozyp: «beý» dep ernin sylp etkizip otyrǵan áıelder endi jalpyldap qaldy.

— Nege bolmasyn!

— Syrtta krantta yssy sý bar.

— Jánıpa, sen baryp ákele ǵoı. Má sháınek.

— Áı, Maǵrıpa, manaǵy poezdan satyp alǵan yndyn shaıyńdy basta.

Sálden keıin Kójek suıqyltym qyzyl shaıdy simirip, úsh áıeldiń ortasynda shalqyp otyrdy. Úıdiń shaıyndaı qaıdan bolsyn, biraq áskerdiń shaıynan kem emes. Boıy jylyp, az da bolsa aýyr oıynan sergip, terisi keńip qaldy.

Bir búıirdegi esikten Zelenın shyǵa keldi. Kójek kózi alaqandaı bolyp, sál ańtarylyp qaldy, ornynan ushyp turdy.

— Óı, táýarish serjant! Vı toje ostal. Ia toje ostal. Vy zpaısh. Mesti boedim, — dep áskerı tártipti umytyp, Zelenınniń jeńinen ustap silkileı berdi.

5

Soǵys alýan túrli adamdardy aralastyrady. Buryn kóp adamnyń-aq belgili bir dos, tanystary, týystary, jasynan kórip kele jatqan úırenshikti dúnıesi bolýshy edi. Áldeqandaı bir keńse qyzmetkeri azǵana kóńildesteri men qyzmettes dostaryn ǵana bilse, ózge halyqty kóshede, ne jol ústinde kórse, nemese kolhozshy óz kolhozynyń sharýalaryn ǵana bilse, ózge jurtpen bir jaqqa barǵanda, qalaǵa kelgende qysqa tanyssa, qazir solardyń bári sapyrylysyp, aralasyp, birge terlep okop qazyp, bir kotolektan as ishedi. Ártúrli daǵdysy, mamandyǵy bar, alýan kásip adamdary bir mamandyq, bir kásipke kóshedi. Taǵdyry, tileýi ortaq bolady. Kisi oılamaǵan adamyna jolyǵyp, oıda joqta dos bolady. Osylaı ásker ómiri Bondarenko men Dobrýshkındi eki qıyrdan kezdestirip, basyn qosty da, Dobrýshkın arqyly bularǵa Bóribaı Espaevty jalǵastyrdy. Bulardy kádimgi jurt kórip júrgen dos dep ataý da qıyn, biraq úsheýi tebisip júrip-aq bir-birin qıyspaıdy.

Bondarenko men Dobrýshkın eki túrli adam. Bondarenko qyltyń-syltyńdy bilmeıtin, jibi túzý, ómir joly aıqyn, ustamdy adam, al Dobrýshkın bolsa alaıaqtyń ózi, onysynan áskerde de aryla almaı keledi.

Ivan Bondarenko ata jolyn qýyp kele jatqan naǵyz momyn da, myǵym sharýa. Onyń ákesi ol týmaı turǵanda kóship kelip Jetisýdy meken etken. Biraq jańa qonysqa kelgenmen qońdanyp kete almady. Basynda jer alǵanmen qural-saımany, kóligi, baspanasy bolmady, sodan qaryzdanyp júrip shyrmalyp qaldy. Erterek kelip erkin jerdi mol qarpyp alǵan qazaq baılaryna jalshy boldy. Kishkentaı Ivan jóndi mektep kóre almaı erterek jumysqa aralasty, ákesine kómekshi boldy. Sóıtip ol jasynan-aq qyltyń-syltyńy joq aýyr, adal eńbekke tárbıelendi. Onsha kóp aqyldy bolmaǵanmen sheksiz adal, dinshil, úı ishine qatal ákesi ózi bilgen ómir súrýdiń adal jolyn buǵan myqtap uǵyndyrdy. Ivan ákesiniń izimen ózine negizi berik, myǵym ómir jasap aldy. Jıyrmaǵa jetkesin óz derevnásyndaǵy naǵyz sharýaqol, jibi túzý Dýsá deıtin qyzǵa úılendi. Jurtpen birge kolhozǵa kirdi. On jyl boıy sol kolhozda el qatarly jumys istedi. Abyroısyz bolǵan joq. Ósip kele jatqan úsh balasy bar. Eshkimnen kemdigi joq. Ol óz ómirin basqa bireýdiń jannat turmysyna aıyrbastamaq emes.

Al Dobrýshkınniń otyz bes jyldyq ómiri Ivan ómirine qarama-qarsy, birde kóterilip, birde tómendep ıretilip, bulǵańdap keledi. Ol ata-ana degendi kórgen de emes, olardyń qandaı bolatynyn da bilmeıdi. Ózi de áke bolyp kórgen joq. Dobrýshkın jasynan Kopılkın deıtin usaq bakaleıshi saýdager jamaǵaıynynyń qolynda boldy. Kopılkın ony oqýǵa bergen joq, qolbala esebinde ustap, óz saýdasyna kómekshi etti. Biraq mektepke bermegenmen óz bilgen ónerin oǵan úıretip-aq baqty. «Meniń famılıam naǵyz durys famılıa. Óz syryma laıyq, — deıtin ol. — Al seniń famılıań iske alǵysyz. Sondyqtan da seniń ákeń jarymaı ótti. Adamǵa adam meıirimdi bola almaıdy. Biraq seniń óziń aqyldy bolsań — bul famılıanyń paıdasy da bar. Ol ózi kisige táýir qalpaq pen galstýk sıaqty. Paıdalana bil». Bul sózderdi kishkene Maksım Dobrýshkın aqyly jetkenshe uǵyna da bildi. Kopılkınniń áıeli de ózine saı syrt kózge momyn, qudaıshyl bolatyn da, qolǵa túsken tıyndy endi qaıtyp shyqpastaı tereńge tyǵatyn. Ózge jurtqa kúıeýimen qosylyp «joqshylyǵyn saýdadan ylǵı zıan shegetinderin» aıtyn zarlaýyq bolatyn. «Saýaby tıe me dep ol balamyzdaı etip jetim baǵyp otyrmyz, sonda da qudaı saýdamyzdyń sátin bermeı-aq qoıdy» dep sarnaıtyn.

Rasynda Kopılkın qanshama jymysqy qý, qaltyraǵan sarań bolǵanmen úlken baılyqqa jete almady. Ol ózi usaq qýlyqqa, tıyndap jınaýǵa jaratylǵan, qulashy tar sorly edi. Qolyndaǵy aqshasyn túgel salyp úlken operasıa jasaýǵa júregi daýalamaıtyn. Maksımǵa onyń sarańdyǵy juqpasa da saýda-sattyqtaǵy biraz tásili juqty. Ol ebin taýyp kisiniń ishine kirip, aqyry baıqaýsyz qatyryp ketýdi de Kopılkınnen úırendi, sony qojasyna da bir ret jaqsylap qoldandy. Maksım Kopılkın dúkeniniń pashanyń aldynda túsken úsh kúndik mol qarjysyn qoınyna tyǵyp aldy da, ózin mezi etken jeksuryn úıden taıyp turdym. Ol bir qańǵyryp júrgen sırkke ilesip biraz qalalardy sharlady. Alǵashqy balalyq qyzyǵy basylǵasyn sırkti de, unatpady. Olardyń ózderi de aqshaǵa jarymaıtyn sorlylar eken, bir qý kloýn munyń aqshasynyń ısin sezin qalyp, aqyry ony da taýysyp tyndy. Sonymen Maksım sırkti de tastap qańǵyryp kete bardy. Sóıtip júrgende muny balalar kolonıasyna ornalastyrdy. Biraq ol kezde eresek bolyp qaldy da kóp oqı almady. Onyń ústine qańǵyryp úırenip qalǵan nárse ury balalardyń kompanıasyna túsip qaldy. Sóıtip oqýdy da tastap, jasy on segizge kelgende taǵy da jortýylǵa shyqty. Bir qalada ustalyp, eki jyl otyryp shyqqasyn «bul kásip bolmaıdy eken» dep, jumys isteýge kiristi. Biraq basynda bir qyry qashqasyn qıýy kelmeıdi eken. Elde alyp qurylystar salynyp, úlken jumystar istelip jatqanmen Dobrýshkın ómirdiń qalyń ortasyna kirip kete almaı, qaıdaǵy bir qaltarystardy saǵalap júrdi. Birde kýrer, birde arbakesh, birde jún-jurqa jınaıtyn agent boldy. Jáne mańdaıyna battıtyp jazyp qoıǵandaı muny birden tanyp qaıdaǵy bir sýyq qoldy, suǵanaq bastyqtar ózine úıir etip ala qoıatyn. Biraz ýaqyt ol sklad bastyǵy bolyp istedi. Bul qyzmette qas qylǵandaı aılyq az bolady eken de, kóz aldyńda jaınap turǵan dúnıelikter kóp bolady eken. Al Dobrýshkın kózi kórip turǵan nárseni qolymen ustamaýǵa shydamaıtyn. Jáne Bobkın deıtin bastyǵy da «ýsýshka, ýtrýshka» degen nárselerdiń bolatynyn, qoıma bolǵasyn onyń ishinde qapteser, egeýquıryq deıtinderdiń in qazatynyn ebin taýyp eskertti. Árıne ol jaǵynan Dobrýshkınniń ózi de qara-jaıaý emes-ti. Biraq Bobkınniń óńeshi tym keń eken. Maksım taǵy da bir-eki jyl súńgip shyqty. Odan keıin qaıtadan arba aıdap, taǵy da bir sáti kelip el aralap oıyn kórsetetin trýppaǵa admınıstrator bolyp istedi. Aqyry aldyńǵy jyly Almatyǵa keldi. Sibirde júrgeninde bireýler «Almaty degen jumaq, eń bolmaı qalǵanda onyń almasyn jegen adam da ashyqpaıdy. Alma degen kósheniń eki jaǵynda jaıqalyp turady. Jáne jyly jaq, kisi qys kıimge de shyǵyndar bolmaıdy» dep maqtap edi. Almaty onsha jaman jer emes eken. Biraq, Dobrýshkın qansha qadaǵalap qarasa da kóshede saýyldap túsip jatqan almany kóre almady. Biraz sendelip júrip ol tym bolmasa tartatyn temekim pulsyz bolar dep temeki fabrıkasyna jumysqa kirdi. Talaı qalalardy sharlasa da bir jerde qaıtyp oralatyn turaqty mekeni bolmaı, neshe túrli adammen jumys bolsa da janashyr jaqyn dosy bolmaı, aýyr eńbek istep azapqa túspeı, turlaýsyz jeńil kásipten raqat tappaı Dobrýshkın ómirdiń ógeı balasy bop buralqy turmys keshti. Ózi de osy ógeılikke, qońyltaq ómirge úırenip ketken sıaqty.

Bir-eki ret ol áıel alyp úı bolýǵa nıet etip kórip edi. Onyń da sáti túspedi. Alǵashqyda sol Bobkınniń qaraýynda zavsklad bolyp júrgende Klava deıtin bir momyn qyzǵa úılendi. «Osy jortyp úırengen jelaıaq bir kúni taıyp turmasyn» degen nıetpen onyń úılenýine Bobkın de sebep boldy. Basynda munyń semályq ómiri onsha jaman da bolǵan joq. Áıeli baryn daıyndap, asty-ústine túsip «Maksımýshkalap» turatyn. Biraq birazdan keıin kún saıyn bir yrǵaqtan aýmaı, múláıimsip, sozylyp aıtatyn «Maksımýshkanyń» ózi jalyqtyra bastady. Jáne erkindikke úırengen Dobrýshkın azǵana aqsha jumsap qoısa da «erteń qaıtemiz, bizdiń tipti qıar tuzdaıtyn kadýshkamyz da joq qoı» dep sarnaıtyn boldy. Bobkınniń bir pálege bastap bara jatqanyn sezip Dobrýshkın taıǵysy kelip edi, «úırengen, oryn tepken jerden qaıda baramyz? Belgisiz jerde halimiz ne bolady, eń aıaǵy kadýshkaǵa deıin qaıtadan satyp alý kerek» dep zarlap aıaǵyna oralǵy boldy. Dobrýshkın bul áıelin: «byljyraq» dep ataǵan. Keıin túrmede otyryp sol «byljyraqtan» erterek qutylmaǵanyna ókinip, barmaǵyn shaınady.

Odan keıin oblystyq qaladaǵy fılarmonıanyń janynan erkindeý qurylǵan trýppaǵa admınıstrator bolyp júrgende Iraıda Ranet deıtin bıshige úılendi. Onyń aty men famılıasy da, beti men erniniń qyzyly, shashynyń buırasy, qaıqıǵan uzyn qara kirpigi sıaqty óziniki emes, ol janyn salyp, býyltyqtaý qysqa sıraǵymen qyzmet etken ıskýsstvonyki bolatyn. Ózi bul áıeldiń neshinshi baıy ekenin Dobrýshkın bilmeıtin, eger jańylyp qalmasa ony Ranettiń ózi ǵana bilýge tıis. Bir ret Maksım odan «buryn neshe baıǵa tıdiń?» dep surap edi. Ranet murnyn shúıirip: «Glýpyı vopros! Áıelden ondaı nárseni suramas bolar, kórgensiz», — dep keıip tastady.

Óziniń tabynýshylaryna ámir etip úırenip qalǵan Iraıda Dobrýshkındi de urshyqtaı ıirip baqty. «Hello, Maks!» degende kúıeýi tezirek jayap bermese de pálege qalatyn. Iraıdanyń jáne bir ǵajap minezi joq nársege ashýlanatyn da: «Ah, ızverg! Qanisher!» dep Dobrýshkındi jaqtan tartyp jiberip, sol sátte ózi talyp túsip shalqasynan qulaıtyn. Oǵan esesin qaıyrýdyń ornyna Dobrýshkın sý búrkip, oramal jelpip álek bolatyn. Biraq Iraıda ashýynan tez qaıtatyn da, kúıeýine qatty yqylasy túsip ketip, súlikteı búkil denesimen jabysyp, qushaqtap, súıip tistelep tastaıtyn. Bul minezi esh nárse etpeıtin edi, Iraıda aktrısaǵa asyl kıim, buıym kerek dep Dobrýshkınniń eńbegi men ebin aıamaı jumsap bar tapqanyn syǵyp aldy. Sodan keıin ol, «qoı, myna qanshyqtan qutylmaı bolmas» dep, ol trýppadan da taıyp turdy.

Eki ret joly bolmaǵasyn Dobrýshkın «semá degen de maǵan qol emes nárse shyǵar» dep qolyn bir-aq siltedi.

Dobrýshkın tek paıdaǵa ǵana qunyqqan naǵyz topas adam emes-ti. Biraq ol ómirdegi nárseniń bárine óz turǵysynan qaraıtyn. Adam balasynyń oılaıtynyn óz basynyń qamy, «balyq tereńdi, adam ońaıdy izdeıdi» degen uǵym onyń mıyna edáýir tereńdep sińip edi. Ómirde janashyr jaqyny bolyp kórmegen ol eshkimmen syrlaspaıtyn. Eger onyń ishinde jatqan bir nárse bolsa onysy jurt kózi ótpeıtin qalyń qabyrshaqpen qymtalyp qalǵan.

Nege ekeni belgisiz osy Dobrýshkın men Bondarenko ekeýi bir-birine úıirile ketti. Dobrýshkınniń aldymen nazaryn aýdarǵan Bondarenkonyń búkil keń ıyqty dembelshe berik tulǵasynan esken baısaldy sabyry men salmaqty myǵym kúshi boldy. Onyń ár qımyly sardarly, sarań biraq sondaı senimdi, myǵym keledi. «Mynaý bir ómir baqı ımenbeı basyp kele jatqan alańsyz, mańǵaz bolar», dep oılady Dobrýshkın. Odan keıin-aq ózinde joqty osydan kórip, bir túrli qyzyǵa bastady. Tilip bezep qaǵytyp, qansha tartynshaqtasa da belgisiz kúsh ózin osy adamǵa qaraı ıtere túsedi.

Bondarenko óziniń boıyna sińgen sharýa minezimen qalanyń «qýlaryna» senimsizdeý qaraıtyn. Olardyń paryqsyz, jeńil ómirin ishteı qaǵyta júretin. Biraq onyń boıyna sińgen adamǵa degen erekshe yntyqtyq bar. Árbir tosynnan kórgen adamyn zerttep, qýaqy ótkir kózimen keýdesin tintip, alaqanyna salǵandaı salmaqtap kóretin. Ol Dobrýshkındi «oı, seniń óziń paryqsyz, jeńil ómir súrgen tıanaqsyz qý bolarsyń» dep topshylady. Jaqynyraq tanysqan saıyn ol joramaly rasqa shyqty. Dúnıede óz ómirin adamǵa naǵyz laıyqty, adal, durys ómir dep bilgen ol, osy jasqa deıin qumǵa quıǵan sýdaı dúnıede izsiz, dereksiz kele jatqan Dobrýshkındi aıady. Qansha qyrshańqy bolsa da Dobrýshkınniń zári joǵyn sezip, mujyqtyq qyńyrlyqpen oǵan ózi bilgen ómir jolyn uǵyndyrýǵa tyrysyp keledi. Biri serjant, biri jaýynger bolǵanmen, Bondarenko Dobrýshkınge tikeleı baǵynbaǵasyn ekeýi ázildese beredi.

Kýpsıanovtyń «k chemý eto, pered smertú ne nadyshıshsá» degenine qaramaı jolǵa shyqqan Murat vagon ishinde de oqý júrgizgen. Biraq ýaqyt mol. Áńgime aıtýǵa da, án salýǵa da jetedi. Qazir de eki qolyn basyna qoıyp sákiniń ústinde shalqaıyp jatqan Dobrýshkın qasynda otyrǵan Bondarenkomen «kerildesip» keledi.

— Kórdiń be, mujyq. Neshe kún zaýlap kelemiz. Áli jerdiń sheti kórinbeıdi. Dúnıe degen keń — deıdi Dobrýshkın Bondarenkoǵa ıek qaǵyp. — Kórip qal reti kelgende. Soǵys bitkesin seni Dýsányń ıýbkasynan julyp alý qıyn bolady.

— Nemene, men dalany kórmeppin be? — deıdi Bondarenko Dobrýshkınniń mazaǵyn eleń qylmaı, — Jerdiń bári jer. Tek ony kórkeıtýge adamnyń qoly kerek. Jerdiń kórki adam. Jerge tamyryn tereń jibergen ósimdik kerek, jel aıdaǵan qańbaqtan bereke joq.

— Durys aıtasyń, — dep Bóribaı basyn kóterip aldy, — Qańbaqta erik joq. Usharymdy jel bilsin, qonarymdy saı bilsin deıdi.

— Adamda da erik joq. Kisiniń taǵdyry óz qolynda emes, — deıdi Dobrýshkın, samarqaý til qatyp.

— Seni ǵana qańbaqtaı uıtqytyp taǵdyr qýalap júr. Al, berekeli adamnyń óz bıligi ózinde. Ómirin ózi basqarady.

— Áı, qoıshy, Ivan, minekeı jel soǵyp edi, sen de ushyp bara jatqan joqsyń ba?.. — dep daýlasady Dobrýshkın.

— Joq, bul basqa statá, — deıdi Bondarenko baıyptap, túsiniktirek bolý úshin saýsaǵyn shoshaıtady. — Bul jel emes, baýyrym. Munyń atyn surapyl daýyl deıdi. Biraq bul da bizdi túbirimizben julyp kete almaıdy. Qaıtyp oralamyz mekenimizge.

— Dýsáǵa deseıshi.

— Iá, Dýsáǵa. Onyń nesi bar. Meniń jaman qatynym sıaqty bolsa da, áıteýir kútetin adamnyń bary jaqsy.

— Durys aıtasyń, Ivan. Meniń de qatyn, balam bar. Jalǵyzdyq jaman bolady. Dobrýshkın, sen osy kúnge deıin nege úılenbegensiń, á? Durys emes, — deıdi Bóribaı. Ol bul ekeýiniń daýyn onsha kóp túsine bermegenmen, reti kelgen jerde bir qystyrylyp qalatyn.

— Bóribaı durys aıtady. Seniń ómiriń durys emes, Maksım. Adam bolǵasyn dúnıeden izsiz ketýge bolmaıdy. Jurt súısinip aıtyp júretin is qaldyrý kerek.

— Onyń nemenege qajeti bar? Jurt óz qamyn oılaıdy. Onyń sende sharýasy joq. Árkimniń óz kóılegi etine jaqyn, uqtyń ba, Ivan? Sóıtip, seni men biz jurttyń qamyn oılamaı-aq qoıalyq; Ony oılaıtyn bastyqtar bar, sol úshin aqsha alady.

— Bireýge bireý satyp jaqsylyq istemeıdi. Durys, ómir súrip, adal eńbek etseń, sonyń ózi kópke istegen jaqsylyǵyń. Mysaly meni-aq alaıyq. Jurttan asqan eshnársem de joq. Biraq búkil kolhoz bolyp armıaǵa shyǵaryp saldy. Erteń sóıtip qarsy alady. Óıtkeni men olarǵa kerek adammyn. Kolhozdyń ár gektaryna meniń terim sińgen. Al, sen bolsań ómirińdi bosqa shashyp kelesiń. Adamǵa eki ómir berilmegen, áli ókinesiń.

— Ókinbeımin, mujyq. Eki ómirińdi qaıteıin, bir ómirdiń jartysynyń ózi neǵaıbil bolyp tur. — Dobrýshkın basyn kóterip aldy. — Já, seniń fılosofıańnan ishim kepti. Báribir meni óz dinińe kirgize almaısyń.

— Meniń aıtqanym bir kúni esińe túser.

— Kórermiz. Úlken stansıa bolar mynaý, — dedi Dobrýshkın esikke qarap, — Áı, Bóribaı, qalǵan tıynyńdy beri ákel. Ivannyń aqyly azyq bolmas.

— Bilgen kisige jaqsy sóz de azyq.

— Ol azyǵyń ózińe. Men tamaqtan ótetin nárseni jaqsy kórem. Aıtpaqshy, komandır de joq eken. Jaqsy boldy. Sanvzvodta bir sylqymdy kórip esi ketip júr onyń. Nesin aıtasyń, qaharly komandırdi berdi ǵoı qudaı bizge, — dep Dobrýshkın myrs etti. — Men bir nárse uıymdastyryp jibereıin.

— Sen taǵy da araq ákelmeksiń ǵoı, saıtan, — dedi Bondarenko zilsiz daýyspen.

— Tss... Únińdi shyǵarma. Búgin Bóribaıdyń týǵan kúni, — dedi Dobrýshkın belbeýin býyp jatyp. Sodan keıin Bóribaıǵa buryldy. — Bar tıyndy alyp, úlken operasıaǵa men baramyn. Buǵan úlken óner kerek. Al, sen, zakýskalyq bir nárse qamda.

— Aý, bar aqshany sen alyp kettiń ǵoı, — dedi Bóribaı.

— Ondaı usaq-túıekke kisi aqsha shyǵara ma eken?! Basyńa bolaıyn-aý. Soldat emessiń be, tapqyrlyq jasa.

Bóribaı vagonnan sekirip túsip, kishkene ǵana azyq-túlik bazaryna keldi. Eki-úsh qatar tizilgen taqtaı lavkalardyń janynda shelek-shelek aırandaryn, sary maı, qıar, jumyrtqalaryn aldaryna jaıyp qoıyp oramaldaryn ıeginiń astyna túıgen, keń koftaly orys áıelderi, jaýlyq oraǵan, ne oramalyn jelkesine túıgen, qynama jeńsiz kıgen qazaq áıelderi tur. Jamyraı júgirip kelgen jaýyngerler bazar halqymen aralasyp, dabyrlasyp jatyr.

Bazar úninen aldymen qulaqqa saýda-sattyqtyń qurǵaq sıfrlary shalynar bolar edi. A, mynaý bazar emes, bas qosqan eki eldiń shurqyrasqan jıyny tárizdi. Arzanǵa alamyn, qymbatqa ótkizemin dep arbasqandar da az.

— Joldaryń bolsyn, qaraqtarym!

— Er azamat ketip jatyr ǵoı.

— Esh, rodımyı esh. Chego-to na vas jalet.

— İshterińde Qandyaǵashtan jigit joq, pa?

— Ý mená syn toje slýjıt. Berı, berı, synok.

— Qaraǵym, Qurmantaı degen jigitti bilmeısiń be? O da ózderińdeı áskerde júr edi.

— Aýyz tı, qalqam, saparǵa ketip barasyń ǵoı, — degen daýystar gý-gý etedi.

Bóribaı sapyrylysqan kóp ishinen sytylyp shyǵyp, teńsele basyp shetkerileý, bir dorba qurt ustap turǵan qara kempirdiń qasyna keldi.

— Sálem berdik, sheshe. Baqýatty barsyz ba? — dep syzylyp tura qaldy.

— Kóp jasa, qaraǵym, — dedi kempir kári kisiniń kebirteń únimen, ishi-baýyryna kirip bara jatqan jigitti kóne kózimen sholyp ótip.

— Maıdanǵa júrip baramyz, sheshe.

— E-e, qaraǵym-aı. Jasaǵan ıe jar bolsyn. Qaı jerdiń balasy ediń, shyraǵym?-

Bóribaı kempirdiń kóńildegi jerinen bir-aq shyqqysy kelip, ádeıi jerin aıtpaı, rýyn aıtty.

— Úısin bolamyz, sheshe.

— E-e, qaraǵym-aı, — deı saldy ol rýdyń atyn emis estigen kempir.

Bóribaı kempirdiń dorbasyna kóziniń qıyǵyn salyp qoıyp:

— Qurtyńyzdyń parqy qansha bolar eken? — dep surady.

— On eki som edi, qaraǵym.

— İ-i, qymbat emes-aý, qurtyńyz da jaqsy eken. — Bóribaı eki qaltasyn tintkilep esh nárse taba almady. — Qap, aqshasy túskir bitip qapty-aý, Apyraı-á, ashylamasam aýzymnyń dámi kirmeýshi edi.

— Oıbaı-aý, men beıbaq nesine saýdalasyp turmyn, — dedi kempir qapy oılanyp. — Ata-babamnan istep júrgen kásibimdeı-aq. Al, qaraǵym, ala ǵoı.

— Qoı, o ne degenińiz, joq, aıta kórmeńiz, — dep Bóribaı basyn ala qashyp edi, kempir qoımaǵansyn: — Kári adamnyń sózin jerge tastaǵanym uıat bolar. Durys aıttyńyz, dámnen attap ótkenim bolmas, — dep qınala turyp, eki qaltasyn qurtqa syqap aldy.

Osy kezde Dobrýshkın de vokzaldyń restoranyna baryp edi. Ol býfetshi qyzǵa kelip, saýsaǵymen ymdap ózine eńkeıtip aldy da, qupıa túrde:

— Maıdangerlerge bir jarty taýyp bere qoısańyz qaıtedi. óte qajet bolyp turǵany, — dedi.

Qyz Dobrýshkın qıylyp bolmaǵansyn:

— Mende joq. Restorannyń bastyǵynan surańyz. Sol kisi rettemese, — dep onyń kabınetin siltedi.

Restorannyń dırektory bir egde qazaq eken.

— Sizdiń kómegińiz bolmasa jaǵdaı qıynǵa aınaldy, — dedi Dobrýshkın úrpıe qaraǵan dırektorǵa. — Bóribaı Espaev degen kisini sizdiń estýińiz bar shyǵar. — Dırektor basyn shaıqady. — Siz ony qalaı estimeı júrsiz. Sizdiń jerlesińiz ǵoı. Endeshe gazet oqymaıdy ekensiz. Sol ataqty general Espaev bizdiń komandırimiz bolady. Men sonyń adútantymyn. Búgin sol kisiniń týǵan kúni. Kóp kerek emes, tez ebin keltire qoıyńyz. Biraq Espaevty bilmeýińiz uıattaý eken, — dedi ol qysylyp qalǵan dırektorǵa aqshasyn ustata berip.

6

Bóribaı men Dobrýshkın ákelgenderin jasyryp bolmaı jatyp vagonǵa Raýshan men Kúlándany ertip Erjan keldi. Ol tabaldyryqqa ilgen úzeńgige eki qyzdy demep mingizip, ózi sekirip shyqty da esik aldynda turyp vagon ishin sholyp ótti.

— Dejýrnyı qaıda? — dep surady.

Dejýrnyı shıyrshyq atyp turǵan kishkene qara jigit Baısarın ornynan atyp turyp, qolyn shekesine qoıdy.

— Dejýrnyı Baısarın, joldas leıtenant.

— Jaýyngerler túgel me ?

— Jaýynger túgel, joldas leıtenant! Sıgnal boıynsha bári bir adamdaı vagonǵa mindi, — dep baıandady Baısarın. Ol qansha baısaldy bolǵysy kelse de naqpa-naq, sart-surt etip aýzynan shyqqan ár sózge súısinip-aq tur. Baıandap bolyp, Ókshesin sart etkizip bir qadam ońǵa oıysty.

— Volno. Al qonaqtardy ornalastyr.

Baısarın áskerı qyzdarmen qalaı tildesýdiń esebin taba almaı, kózi jypylyqtap Erjanǵa bir, qyzdarǵa bir qarap sál irkilip qaldy. Sodan keıin taǵy da ókshesin bir sart etkizip: «Otyryńyzdar, joldastar», — dedi. Zelenın kúlip jiberip, ornynan turdy. (Ol Kójek ekeýi búgin erteńgilik kýrer poezymen eshelondy qýyp jetip edi).

— Oh, voıaka! Pered devýshkamı rasterálsá, — dep kúldi ol. — Káne — qyzdar, joǵary shyǵyńyzdar. Oǵan kúlmeı-aq qoıyńyzdar. Áıel zatynan qoryqqanmen, jaýdan qoryqpaıtyn myqty komandır, — dedi ol qyzdardy otyrǵyzyp jatyp.

Osydan keıin jaýyngerler de erkinsip, qyzdarmen kúlip-oınap, jarqyldasyp qaldy. Erjan qyz ertip kelgeni úshin azdap qysylyp edi, vagondy jadyratyp jibergen Zelenınge rıza boldy. Soldat degen qý bolady ǵoı. Raýshannyń qasynda bir oryn bos qaldyrylǵan eken, biraq Erjan shetkerileý baryp otyrdy. Jaýyngerler qyzdarmen shurqyrasyp sóılesip jatqasyn ózinshe syr aldyrmaǵan bolyp áńgimege aralaspady.

Raýshanmen tanysqaly Erjannyń minezi ózgerip ketti.

Kóńiline erekshe bir qýanysh enip kókiregin jylytyp barady. Endi oǵan jurttyń bári ózindeı jaıdary, qýanyshty sıaqty. Soldattaryna da meıirimi molaıdy. Osyndaı kóterińki halde júrgende búgin erteńgilik Kójek pen Zelenın qýyp jetip kóńilin ábden toltyryp tastady.

Tanysqaly úshinshi kún. Raýshanmen bul áli syrlasqan. Biraq úırenisken, qatar ósken adamdaı tez jaqyndasyp ketti. Ekeýi kóp áńgimelesedi. Oqyǵan kitaptaryn aıtysady. Ylǵı pikirleri bir jerden shyǵady. Tek ekeýiniń kózqarastary ajyrasqan kitap «Qurysh qalaı shynyqty» boldy. Onda da barlyq jaǵynan kelise kelip, tek Toná jaıly sóz bolǵanda uǵyspaı qalysty. Erjan Toná óte jaqsy qyz, Pavkaǵa laıyq qyz edi dep ekeýiniń qosyla almaǵanyna shyn qynjylady eken. Oǵan sebep Tonányń úı-ishiniń tárbıesi jáne... jáne... Erjan «jáneniń» ar jaǵyn sózben aıta almaı býlyǵyp qolyn silteı saldy. Raýshan Tonány «turaqsyz» dep unatpaıdy eken. Al, ózge áńgimede-ekeýi birin-biri qostap, biriniń maqtaǵanyn ne jamandaǵanyn biri tolyqtyrady.

Keshe Erjan bir razezde temir jol tabanynan usaq tas jınap aldy. Bylaı shyǵa bere ekeýi esik aldynda turyp syrǵyp poezǵa qarsy júgirip kele jatqan telegraf baǵandaryn atqylady. Erjan basynda ylǵı dál tıgizdi. Tas baǵanaǵa tıgen saıyn Raýshan kúlip jiberedi. Oǵan qarap Erjan da kúledi. Bir kezde Erjannyń mergendigi nasharlap ketti. Ol tasty on shaqty qaıtara laqtyryp, túk tıgize almady.

— Oı mergendigiń joń eken, beri ákel! — dep endi Raýshan baǵandy kózdep laqtyra bastady.

Biraq ol da túk tıgize almady. Sonsoń ýysyndaǵy usaq tasty shashyp jiberdi de, Erjanǵa qarap kúldi, Erjan da oǵan burylyp máz bolyp qosyla kúldi. Raýshan qatty kúlkiden eńkeıe berip, qolyn Erjannyń ıyǵyna salyp, basyn kóterdi.

— Men snaıper bolam dep júrmin. Menen snaıper shyqpaıdy eken, — dedi qyz, kúlkisin tyıa almaı. Qolyn Erjannyń ıyǵynan tartyp alýǵa asyqpady, — Káne, endi sen laqtyrshy.

— Meniń de senen artyq mergendigim joq, — dep kúldi Erjan.

Osylaı baıqaýsyz ekeýiniń arasy senge kóship ketti. Endi Erjanǵa Korostylev te úırenip aldy. Ol esikten kirip kelgende qýaqy jymıyp qabaǵynyń astynan qarap qoıady. «Qane, qarıa, domıno oınap jiberelik» deıdi Erjan. «Amal qansha, seniń óziń sondaı qumar oıynshy bolsań...» deıdi Korostylev kúle qarap. Biraq Kúlánda serik bolmaı qaldy. «Basym aýyryp otyr... Oınaǵym kelmeıdi» dep tartynady. Búgin de Raýshandy óz vagonyna aparý úshin maskırovka retinde Kúlándany qosa shaqyryp edi, ol áreń kóndi. Onda da Raýshan jalynǵasyn. Ózi Erjanǵa bir túrli kóńilsiz qaraıdy. Unatpaı ma qalaı?

Búgin túnde Erjan kóp dóńbekship, uzaq uıyqtaı almady. Sodan keıin túregelip esiktiń aldyna baryp turdy. Kúndizgi esepsiz qýanyshtyń arty kóńil elegiziter mazasyzdyqqa aınalǵandaı. Maıda jyljyp, keń taralyp jerdi basqan tumandaı kókiregin muń jaılap barady. Belgisiz bir nárseni yntyǵa kútedi. Aı jaryq eken. Aıdyń kúmis shuǵylasyna malynyp keń dala kólbep jatyr. Alystaǵan saıyn munartyp aqyry tutasqan kúmis tozańǵa aınalyp ketedi. Osy aı sáýlesi ótken kúnniń bir elesin oıatty. Onda da dál osy búgingige uqsas bir kúıde bolyp edi. Suńǵaq boıly taldyrmash qyz beıne ertegiden kelgendeı aıaǵy jerge tımeı, ásem syrǵyp, qalyqtap ketip bara jatty. Ózenniń kók muz aıdyny, aı nuryna jarqyraǵan appaq qar, alda qalyqtap ushyp bara jatqan qyz... Erjan ǵajaıyp ertegi dúnıeniń ishinde ketip bara jatqandaı boldy. Erjan qýyp jetkende qyz jalt qarady. Aı shuǵylasymen jarq ete qalǵan qyz óńi ásem eken. «Káne, qol ustasyp tebeıik» dedi qyz. Qoldaryn aıqastyra ustap, qatar kónkı teýip kele jatyp ekeýi bir-birine qarap qoıady.

Ol qyz sońǵy kúnderi ınternatta Erjan jatqan bólmege jıi keletin. Balalar bólmesine qyzdar kelip-kete beretin. Biraq bul Erjan jatqan bólmege kúnde sabaq aldynda soǵyp, mektepke birge ketetin. Aty Kúnzıla, famılıasy qyzyq Qapselenova. Suńǵaq boıly, dóńgelek ashań júzdi, kishileý móldir qara kózdi. Ózge balalarmen kóp áńgimelespeı, Erjanǵa kóbirek qaraıdy, onymen kóbirek sóılesedi. Mektepke bara jatqanda da Erjanǵa jaqynyraq júredi. Biraq Erjan buǵan onsha kóp mán bermeıtin. Sol aıly túni, kónkı teýip qatar kele jatqanda Kúnzılanyń uzaǵyraq qaraǵan kishkene nurly kózinen bir syr uqqandaı boldy. Tereńde jatqan bir sezim tepsinip, kóńilin tolqytyp edi.

Qazir budan tórt jyl burynǵy sol kórinis mynaý aı sáýlesindeı ǵana qylańdap eles beredi. Sonda da kóńilin dál búgingideı bir sezim bılegen. Biraq ol tez ótip edi. Endi sol qyzýy artyp, tereńdeı túsip qaıtyp oralǵan. Erjan jolynda basqa da qyzdar kezdesti. Ýchılıshede júrgende, demalysta qalaǵa shyqqanda ózge kýrsanttar sıaqty bul da parkke bıge bardy, qyzdarmen tanysty. Almatyda júrgende de qyzmettes komandırmen birge qalaǵa baryp turdy. Munda bir qyzben tanysty. Jigit bolǵasyn qyzben qydyrmaýdyń ózi kemistik min sıaqty bolatyn. Erteden kele jatqan kóp jigitke tán jeńil júristi maqtan etýshilik munyń joldastarynda da bar edi. Qyzdy tezirek úıirip alý jigittiktiń, tipti erliktiń belgisi sanalatyn. Joldastarynan qalýdy Erjan da min kórdi. Biraq munyń bári jigittiktiń mindeti sıaqty kórindi de, iz qaldyrmaı óte shyqty. Al, endi... Endi basqasharaq sekildi.

Erjan bireýdiń aqyryn kelip, ózi súıenip turǵan bel aǵashqa asylǵanyn sezdi. Búgingi dejýrnyı Baısarın eken. Tún tynyshtyǵy ásheıinde dyzyldap turatyn elgezek jigitti de oıly únsizdikke túsirgen. Erjan burylyp qaraǵanda ezý tartyp jymıyp, qapelimde ne aıtarǵa bilmeı:

— Aı jaryq eken, — dedi.

Erjan Baısarınniń shaǵyn, jumyr tulǵasyna, ádemishe kishkene dóńgelek júzine qarap az turdy. Sodan keıin túıeden túskendeı:

— Áıeliń bar ma? — dep surady.

— Joq. Áli úılengem joq.

— Unatqan qyzyń bar ma?

Daıyndyqsyz suraqtan Baısarın, kózi jypylyqtap, sasyp qaldy.

— Bar edi, — dedi zorlana kúlimsirep.

— Shyn ǵashyqsyń ba? — dep qadaldy Erjan.

Baısarın burynǵydan beter qysylyp qaldy.

— Men ǵashyq bola bilmeımin ǵoı, — dep kúrsindi ol, — Biraq ózin óte jaqsy kóremin. — Baısarın qıpaqtap tós qaltasynan kartochka sýyryp aldy, sodan keıin kishkene eki oıly bop irkildi de Erjanǵa usyndy. — Minekeı sýreti.

Erjan aıdyń kúlgin jaryǵynan qyzdyń júzin anyq kóre almasa da sýretke uzaq qarap turdy. Ol Baısarınniń qyz sýreti kórýshige unamaı qala ma dep qaltyrap turǵanyn, egerde osy qyz týraly jaqsy sóz estise qýanyp ketetinin erekshe bir ishki sergektikpen uqty. Erjan Baısarındi qýantqysy keldi.

— Sulý eken. Ózi óte jaqsy qyz bolý kerek, á?! Baısarınniń aı nuryna shaǵylǵan kishkene kózi jaınap sala berdi.

— Siz ony kórgen joqsyz ǵoı. Óte jaqsy qyz. Ózi bir túrli... tipti jaqsy. Ras aıtam.

Baısarınniń keýdesin kernegen ystyq qýanysh Erjandy da baýrap aldy. Ol da Baısarınge Raýshandy maqtaǵysy kelip ketti. Biraq... kenet irkilip qaldy. Múmkin ol tipti Erjandy súımeıtin shyǵar. Birge júrgende ne tur. Jol qysqartý úshin árkimge ermek kerek. Erjan endi Baısarınniń baqytyn qyzǵana bastady. Baısarın óz qýanyshyna eligip, súıgen qyzyn maqtaǵan saıyn mynaý muńaıa túsedi.

Erjan qozǵalyp ketken kóńilin tejeı almaı esik aldynda uzaq turdy. Ol tuıyqtalyp qalǵasyn Baısarın da yńǵaısyzdanyp óz ornyna ketti. Keıin burylǵanda vagon ishinen jyly, adam lebin sezdi. Soldattar eki qatar sákide syǵylysyp uıyqtap jatyr. Alańsyz qatty uıqyǵa berilgen. Kenet mynaý tynysh múlgigen aı sáýlesiniń ar jaǵynan Erjan kózine qandy qyrǵyn soǵys elestedi. Dál qazir osy saǵatta da uzyn maıdan, esepsiz armıa soǵysyp jatyr. Mynaý qannen-qapersiz tátti uıqyda jatqan soldattar da erteń soǵysqa kiredi. Az ba, kóp pe, sonda osylardyń keıbireýleri jansyz dene bolyp sulap jatýy múmkin. Múmkin Erjannyń ózi de... Alǵashqy ret ólim týraly oı ap-anyq bolyp osy sátte keldi. Erjan bul oıdan shoshynǵan joq. Óziniń azǵantaı ómirin tez sholyp ótip, kóńilin oısyratqan bir olqylyq taýyp, úlken sharýasyn tyndyra almaı bara jatqandaı ókindi. Eń jaqyn adam taýyp, soǵan kóńildegi bar asylyńdy berip bolmaı jazataıym bolý qorqynyshty eken.

Taǵy da kóz aldynda Raýshan elestedi. Onyń sondaı súıkimdi úsh jaǵy kóterińki «tentek» murny, sál túrińki ańqaý erni, úlbiregen qyzyl shyraıly ystyq júzi erekshe lebimen eliktirip tartyp barady. Úlken qara kózi keıde kóńildi ushqynmen jarq ete qalady, keıde móldirep tereń qaraıdy. Birde Erjan syryn aıtsa, ol da aqtaryla salatyndaı sondaılyq jaqyn kórinedi, birde salqyn tartyp alystap ketedi. Shynymen-aq Erjandy súımeı me eken? Ol Raýshanǵa aıtar sózin kóp tolǵanyn, uzaq oılady, biraq, sol sózi saralanyp, anyqtala túsken saıyn-aq aıtylýy qıyndaı berdi.

Túnimen osylaı arpalysyp shyqqan jigit Raýshan vagonyna kóńilsiz, sulyq keldi. Endi burynǵy jaıdarylyǵy, oısyz qýanyshy tuıyqtyqqa, kúrsiniske aýysty.

Ásirese búgingi kún alystan jolaýshysy kelgen úıdeı vagon ishi jadyrańqy edi. Kójek pen Zelenın qýyp jetip búkil vzvodty qýantty. Tańerteńnen kóbiniń ázildegeni Kójek. Bárinen buryn Kójekpen kóp qaljyńdasatyn Bóribaıdyń qudaıy berip qaldy. Ázili jarasqan dosy vagonnyń esigin attasymen-aq:

— Oıbaı baýyrym-aı, seni de kóretin kún bar eken ǵoı. Nur dıdaryńdy bir kórýge zar qyldyń ǵoı, — dep qushaqtaı saldy. Sodan-aq Bóribaı Kójekti ázilmen túrtip kórdi. Biraq onyń qaljyńyna myńq eter Kójek te joq. Yrjıyp kúle beredi.

— Bul bizdi tórt kúndik jer alǵa salyp jiberip qýyp jetken joq pa? Sabazym, Qobylandynyń ózi ǵoı, — dedi Bóribaı. Dosyna kúle qarap, arqasynan qaǵyp qoıdy.

— Kójekeń, Qobylandydan da ozyp tur ǵoı ózi, — dedi jymıyp kúlip otyrǵan Qartbaı.

— Ǵashyqtyq zary qıyn ǵoı. Iilmeıtin qara emen osy sabazym ǵoı deýshi edim, muny da shydatpapty-aý, á, — dedi Bóribaı tańdana tamsanyp.

Jurt dý kúldi. Jigit aǵasy bolyp qalǵan, som deneli, qyzyl shyraıly Qartbaı jurttyń báriniń daýsyn basyp, keń ıyǵy búlkildep raqattanyp qatty kúledi. Ezý tartpaǵan Bóribaı ǵana. Ol burynǵysynan beter eljirep áldenege tańdana sóıleıdi.

— Balqıadaı asyl jary artynda, qalyp bara jatqasyn, qara nar bolsa da qaıyspaı tura alar ma, — dedi kúrsinip.

— Oıbaı-aý, áli batyrlyq, baılyq kimde joq, «ǵashyqtyń joly bir basqa» degen emes pe. Yntyǵy basylmaǵan baıǵus... — dep Qartbaı kúlkisine shashalyp qaldy.

— Bizdiń elde Buzaýbaı degen kisi bolǵan eken. Bir kúni jol shyǵyp kele jatsa aldynan bir jalǵyz atty shyǵa kelipti. Basynda qyzyl maqpalmen tystaǵan túlki tymaǵy bar eken, álgi jalǵyz attynyń. Jaman bórkinen ábden jerigen Buzaýbaı qyzyǵyp ketip álginiń tymaǵyn ala qashpasy bar emes pe. Biraq astyndaǵy aty osaldaý bolsa kerek, qaharyna mingen jolaýshy lezde-aq shaýjaılap kelip qalady. Sol kezde qutylmasyn bilgen Buzaýbaı qaırylyp týra qalypty da: «Oınasaq ta biraz jerge shaptyq qoı» dep álgi kisiniń tymaǵyn basyna kıgize salypty. Sol aıtqandaı-aq oınasaq ta biraz jerge shaptyq qoı. Kójek baıǵusty osy qajaǵanymyz da jeter, qajaı bergenmen budan ne shyǵar deısiń.

Azǵana ýaqyt bolsa da ásker ómiri ár alýan qaýymnan quralǵan jaýyngerlerdi tutastyryp tastaǵan eken. Kójek joǵalǵaly vzvodta bir kirbeń paıda bolyp edi. Kúlse de, oınasa da kóńildiń bir jaǵy olqy bolyp turatyn. Búgin endi sol qyrtys jazyldy. Vagonǵa qyzdar kelgesin jaýyngerler tipti jaıdary bolyp ketti.

— Al, káne, qonaq káde berińizder! Án salyńyzdar! — dep jarmasty Bóribaı qyzdarǵa.

— Kelmeı jatyp qonaqqa qolqa salǵan qaı atańnan qalyp edi. Aldymen qonaqtarǵa syı-qurmetin usynar bolar, — dep Qartbaı ony toıtaryp, Kákibaıǵa buryldy. — Jigitim, kánekeı, sen jol basta. Kórset ónerińdi osyndaıda.

— Zaýqym bolmaı otyr, — dep Kákibaı ótirik tartyndy.

— E, áne bir dombyrańdy saıysta shoqpar qylýǵa ákelemisiń. Nemispen alysyp júrgende shegin úzip alasyń, — dedi Bóribaı shyn aqyl aıtqan keıippen.

— Dombyrańnyń saý kezinde shyrqap qal.

Kákibaı kúle otyryp qolyna dombyrasyn aldy. Pılotkasyn bir shekesine basyńqyrap qoıyp kúıge keltirip dyńyldatyp az otyrdy da, qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Sol kezde shymyrlaý kelgen qońyr daýys shyǵandap tik kóterildi de, asqaqtap baryp qalyqtap ketti. Ánde serpe esken erekshe bir ishki kúsh bar. Janyńa raqat beretin nurly óń men jiger quıyp qulshyndyratyn espe den bar. Ánshi shyrqaı jónelgende vagon ishine óń kirip, únsiz uıyp qalǵan kóptiń kóz aldyna qazaq saharasyn barlyq sulý keńdigimen, asa bir tartymdy syrymen elestetti. Jurttyń oıyn ótken kúnniń sándi elesterimen bir tolqytyp alǵan án, birte-birte bar júrekti ýysyna alyp, bap kókirekti otty leppen shıryqtyra berdi. Bul — dalanyń «úzilmeı de, qataımaı» tolqıtyn qońyr jelindeı, quba jonda tepeńdep kele jatyp salatyn búkil yrǵaǵynan týǵan án emes. Sybyr-sypsyńnyń syry bar, lúpildep tez otalǵan júrekten shyqqan qumarlyqtyń da, orynsyz talap, jónsiz qolqasy bar erke nazdyń da áni emes. Keń ólkeniń keýdesinen shyǵandaı kóterilgen órshil ún. Zymyrap aspanǵa shanshylatyn qarshyǵanyń ekpini bar da, qalyqtaǵan qyran búrkittiń sáýleti bar. Shúıilip quldyrap kelip, sulý qımylmen úıirilip-úıirilip alyp, qaıtadan órlep baryp mańıdy.

Erjan da Kákibaıǵa jaqyndańqyrap kelip ánge qulaq qoıǵan-dy. Alǵashqy bir ańǵarǵany bul jigit dombyra pernesinde saýsaǵymen oınap, daýsyn syzyltyp, naqyshtaýdy bilmeıdi eken. Bar jan júıesi ánmen birge aspanǵa shyńyrap ushqandaı da, berile qaqqan dombyrasy qanaty tárizdi. Ushy súıir qara kózi móp-móldir nurlanyp, ótkir sáýle shyǵarady. Juqa tanaýy deldıip, kúreń júzi nurlanyp alady. Yrabaıda qan tepsinip nur júgirgen júzi lezde qaıta ótkirlenedi. Án men jigit tutasyp ásem saz bop uıytyp, órshil lep bolyp sharpıdy.

Erjan kózi Raýshanǵa tústi. Ol jartylaı burylyp, ıegin sál kóterip ashyq esiktiń ar jaǵyndaǵy alysqa qadalypty. Kóz sharasy úlkeıip, óz ómirindegi eń bir jaqsy eleske yntyqqandaı móldireı qaraıdy. On shaqty tal qysqa shash mańdaıynan tómen túsip kirpigine tirelgen, ony da baıqar emes. Bir sátte aýzyn sál ashyp, dúnıege súısine tańdanyp qaraǵan bala álpettes te bolyp ketti. Júzi balbul janyp, gımnasterkanyń keń jaǵasynan edáýir joǵary kóterilgen jumyr moıny da qyzǵylt tartqan. Kákibaı osy kezde «Eki jırendi» shyrqap edi. Erjannyń ánge eltigen elikkish kóńiline júrek tereńinen shymyrlap shyǵyp, zarǵa aýysyp ǵashyǵyn izdegen ánniń ańsaǵany osy qyz bolyp kórindi.

Ánnen týǵan elester men tolqýdan aryla almaı jaýyngerler biraz oıǵa múlgip otyrdy. Sálden keıin ánshimen jurttyń júzi de qulpyryp shyǵa keldi. Osy sátte jaýyngerleriniń bárin Erjan sondaılyq jaqyn tartty. Maıdanǵa — birge ósken jaqyn joldastarynan bólinip, jalǵyzsyrap ketip bara jatpaı, óz eliniń kádimgi tanys adamdarymen, ózi ósken ortasymen bara jatqanyn júregimen uǵyp boıyn zor qýanysh bıledi. Murtyn shıratyp qoıyp, júzi narttaı janyp otyrǵan Qartbaı áne. Tik mańdaıǵa jarasqan qoıý qara qasy ór minezin kórsetse, kishileý qoqyr kózindegi kirpik astynan jylt ete qalatyn ushqyn — oınaqy kóńiliniń habarshysy. Bala kezinde talaı kórgen, unatqan aǵalarynyń birindeı emes pe? Mynaý aq jarqyn Bóribaı, anaý tuıyq minezdi, qabaǵynyń astyna únemi sónbeıtin de, ulǵaımaıtyn da kúlki nury uıalaǵan Bondarenko, júzinde tentek balanyń álpeti bar, taldyrmash jigit Zelenın bári de erteden tanys, etene bolyp ósken ortasy emes pe? Aqkóńil, ańqaý Kójek she... Erjan qapy oılanyp, maldasyn quryp, oń qolymen jaǵyn taıanyp múlgip otyrǵan Kójekke qarap qabaǵyn túksıtti.

7

Jolǵa shyqqaly Ýálı búgip kele jatqan qupıa syry bar adamsha Muratqa jymıyp qaraı berýshi edi. Murat onyń keskinin baıqap bir-eki oqtalyp kórdi de biraq ashyp eshnárse suramady. Búgin de Ýálı qasyna kelip, kóbirek áńgimelesip ketti.

— Osy sen biletin bir nárse bar ǵoı, aıtshy jarqynym, — dedi Murat oǵan qadala qarap. — Jolǵa shyqqaly sezip kelem, ishińe syımaı kele jatqan bir qupıań bar.

Ýálı júzi jaınap Murattyń betine qarap biraz zaryqtyryp otyrdy da, aqyry shydaı almaı:

— Saǵan degen bir ystyq syrdy tós qaltama salyp em, sol keýdemdi kúıdirip barady, — dedi.

— Ol qandaı syr?

Ýálıdiń júzi burynǵydan beter jaınap ketti. Ol kózin qysyp, ıegin qaǵyp qoıdy.

— Áli de sezbeı otyrsyń ba? Júrek syry da, — Ýálı asyqpaı tós qaltasynan búkteýli konvertti sýyrdy. — Minekeı. Bıleter edim, ataǵyń bar dyrdaı komandırsiń, uıattaý bolar. Al, erterek bermedi dep aıyp etpe. Ámir solaı boldy.

Murat Ýálıdiń qolyndaǵy hatty aldy. Konverttiń syrtynda «Muratqa» degen jalǵyz soz tur. Tanys qolmen jazylǵan áripter Murattyń kózine ottaı basyldy. Murat Ýálıge shyn kóńilden alǵys aıtty da, onymen ázilge barmaı, ońashalanyp hatty oqýǵa ketti.

...Budan eki jyl buryn Almatyda voenkomatta qyzmet istep júrgen Murat joǵary bilimi bolmaǵasyn ınstıtýtqa syrttan oqýǵa tústi. Qaladaǵy syrttan oqýshylar úshin ınstıtýtta leksıalar oqylyp turady eken. Sabaqqa jınalǵan azǵana toptyń ishinde Murattyń bir kelinshekke kózi tústi. Ol ylǵı dál leksıa bastalarda keledi de, aýdıtorıanyń artqy jaǵyn ala otyrady. Júris-turysy salmaqty, sypaıy. Alǵash kórgende Murat ony onsha kóp elegen joq, «táp-táýir ǵana kelinshek eken» dep qoıa salǵan.

Kelesi kúni Murat sabaq bastalar aldynda korıdorǵa shyǵyp oqshaýlaý temeki tartyp tur edi, esik jaqtan asyǵa basyp kele jatqan sol kelinshekti kórdi. Ústinde sypaıy tigilgen qara kostúm, aq jibek koftasynyń jaǵasyn syrtqa shyǵaryp qoıǵan, shashyn órmeı, jelkesine túıgen. Denesiniń sál ǵana jarasymdy tolyqtyǵy bar. Asyqqandyqtan bolar, aq júzi qyzaryp ketipti. Murattyń tusyna kele berip, qabaǵyn kóterip qarady da, kózin tez taıdyryp áketti. Ernin kúbir etkizip bas ıgendeı boldy.

— Nege asyqtyńyz? Áli sabaq bastalǵan joq, — dedi Murat.

Áıel sál kidirip qaldy.

— Solaı ma? Men keshigetinimdi bilem de, ylǵı asyǵam, — dedi ezý tartyp.

— «Daýsy ádemi eken», — dep qaldy Murat ishinen.

— Ylǵı keshigip júretin ádetińiz be?

— Áıel degenniń úıde sharýasy bite me? Qansha asyqsań da kidirip qalasyń. Jáne men joǵarǵy jaqta turamyn. Tramvaı alystan aınalatyn bolǵasyn jaıaý kelemin.

— Kórshi bolmasa ıgi edik. Men de joǵarǵy jaqta turamyn.

— Oı, muǵalim kele jatyr eken, — dedi áıel. Muratqa «júrmeısiz be» degendeı kóz tastap aýdıtorıaǵa qaraı bettedi.

Kelinshek óziniń keshegi ornyna baryp otyrdy. Murat ta keıingi jaqqa taman, biraq oqshaýyraq baryp otyrdy. Leksıa ústinde Murat kelinshekke kóz qıyǵyn tastap qoıady. Jińishke saýsaǵy maıysyp jazyp otyr. Jyldam-jyldam jazady da kenet basyn kóterip, lektorǵa qarap qoıady. Bir ret qalamyn ernine tirep uzaǵyraq otyryp qaldy. Murat myrs etip, «mektepten qalǵan daǵdysy bolar» dep oılady. Endi bir kóz tastaǵanynda kelinshek jazýdy qoıyp, kirpigin jıi qaǵyp, qatty oılanyp qapty. Lektordyń aıtqanyn túsine almaı qınalǵany kórinip-aq tur.

Murat sabaqtan keıin kelinshekti esik aldynda tosyp alyp ekeýi birge ketti. Ótirik tartynshaqtamaı, qylymsymaı Muratpen qatar keledi.

— Sabaqtas bolyp júrip aty-jónimizdi bilmegenimiz uıat bolar. Tanysyp qoıalyq, — dedi Murat sypaıy ǵana.

— Meniń atym Aısha.

— Mektep bitirgenińizge kóp boldy ma? Ne ǵyp oqýdy úzip aldyńyz? — dep surady Murat.

— Kúıeýge shyǵýǵa asyqqanmyn ǵoı, — dep kúldi Aısha.

— Oǵan jalǵyz siz kináli emessiz. Búkil qazaq qyzynyń aıyby sol, — dep kúldi Murat.

Biraq Aısha odan ári ázilge baryspady. Murat ta áli tanys emes sulý áıeldiń qasynda kele jatqandaǵy belgili sezimge berilip, óziniń ár qımyly men sózin baǵyp, sypaıy bolýǵa, jaqsy áser etýge tyrysty. Tek shamaly ǵana sypaıylyqtan asyryp alǵany tramvaı toqtaıtyn jerge kelgende Aıshaǵa:

— Áńgimelesip, jaıaý júre bersek qaıtedi? — dedi.

Aısha munyń sózin unatpaı qalsa kerek:

— Joq. Men asyǵyspyn. Tramvaımen qaıtamyn, — dedi salqyn ǵana. Tramvaı ústinde jóndi sóılese alǵan joq.

Aısha da tuıyqtaý boldy. Tek keterde ǵana:

— Al, saý bolyńyz, men osy jerden túsemin, — dedi.

— Onda jaqyn kórshi emes ekemiz. Maǵan áli úsh aıaldama bar, — dedi Murat. Aısha onyń sóziniń aıaǵyn tyńdamaı shyǵar esikke qaraı kete berdi. Tek túsip bara jatyp burylyp, taǵy da bolmashy bas ızedi.

Tramvaı ústinde kele jatqanda Murattyń esinen Aısha ketpeı qoıdy. Bir jarqyn, jaqsy nárse kórgendeı kóńili ashylyp qaldy. «Ózinde erekshe tartymdylyq bar, — dep oılady Murat. — Buryn jóndep baıqamappyn, edáýir kórki de bar eken». Bir ýaqytta Murat ózin ustap aldy. «Meniń ózim jas bala sıaqty bir kórgen áıelge tym qulap ketkenim be? Sulý áıel tez qýantýǵa jaratylǵan. Kórdiń. Súısindiń. Boldy» dep ózin tejep tastady.

Erteńine keshke qaraı Murat taǵy da sabaqqa keldi. Aısha jyly amandasyp úırenshikti ornyna baryp otyrdy. Murat taǵy da óziniń Aıshaǵa jıi qarap otyrǵanyn sezip qaldy. Biraq endi qansha qaramaýǵa tyryssa da kózi túskir erik bermedi.. Ánekeı dál keshegi sıaqty qalamyn ernine tirep oılanyp qaldy. Óziniń jas shamasy jıyrma bes, jıyrma altylarda bolý kerek. Kirshiksiz aq jaǵa, áshekeısiz juqa qara beshpet, sál etjeńdeý qyzyl shyraıly aq júzin aıqyndap asha túsken. Tulǵasy men kelbeti sıaqty qımylynda, kózqarasynda jalt etip kóz tartar ótkirlik, oınaqylyq joq, baısaldy, sabyrly ásemdik bar. Murat qaraǵan saıyn osy áıeldiń sulýlyǵy men jylylyǵy arta berdi. Lap etip, birden sharpyp qyzdyryp áketetin jalyn emes, aqyryn uzaq mazdap, jaıdary nur shuǵylasymen baýrap alatyn kún sıaqty. Óziniń de kesh ashylǵan gúldeı nury tolysyp qulpyryp kele jatqan kezi eken.

Murat uzaǵyraq qaraǵanda Aıshanyń kóz shetinen eki syzyq ájim kórdi. Iá, ıá, kózqarasynda oılylyq pa, kúıinish pe, bir kirbeń bar edi-aý», — dedi ishinen, — biraq sonyń ózi osy ásem kórkiniń jarastyǵy sıaqty.

Murat qansha tartynshaqtasa da ilgerileı berdi. Búgin de aýdıtorıadan burynyraq shyqsa da temeki tutatam dep kidirip edi, usyna Aısha kelip qalǵasyn eriksiz erip júre berdi. Osylaı ekeýi kúnde birge qaıtatyn boldy. Murat tereńge barmaǵanmen erkin jeńil ázildesetin, kóbirek sóılesetin bolyp aldy. Bul ekeýiniń yńǵaıyn leksıa oqyp júrgen Ýálı de baıqap qalsa kerek, bir kúni:

— Bilemin syryńdy, — dep kúldi. — Ras, endi sulý ózi. Meniń de kózim túsip edi, biraq sen qaǵyp ketken ekesiń. Meıli, jelaıý ýspeha. — Ýálı jymyńdap sál irkildi de: — Aıtpaqshy men onyń kúıeýin biledi ekem. Baıqa. Baryp turǵan qyzǵanshaq, — dep eskertti.

Murat Ýálıdiń sózinen shimirkenip qaldy. Biraq oılap-oılap kelip ony aıyptaı almady. Shynynda da syrt jurt munyń Aıshaǵa degen kóńili týraly sodan basqa ne oılaıdy? Aıshanyń kúıeýi bar, balasy bar, munyń da áıeli bar, balasy bar. Murattyń ózi de osyndaı oıdan say emes edi ǵoı. «Erte qartaıyp, etegime namaz oqyǵanda jumaqqa baram ba! Jigittik dáýrenim turǵanda bir qımyldap qalaıynshy» degen oı ózine kúni keshe kelgen joq pa edi? Endi syrt adamnyń anaıy, ashyq qulaqqaǵysy nege sonsha shimirkendirdi? Jazyqsyz jaqsy áıelge syrtynan qıanat oılaǵany ózine sondaı ezdik, lastyq kórindi. Osydan keıin birneshe kún Aıshanyń júzine týra qaraı almaı júrdi.

Azǵana kúndik leksıalar bitip qaldy. Sońǵy sabaqtan shyqqan keshte Murat Aıshany tosyp alyp, ekeýi joǵary qaraı jaıaý ketti. Jol boıy Aısha sheshilip kóbirek sóıledi. Burynǵydaı emes, endi Muratqa eski tanyssha senimdi kózben qarap, arasynda sóz reti kelgende azdap kúlip alyp, óz ómirin, balalyq shaǵyn oınaqy jeńil ǵana aıtyp berdi.

Bul sózden Murattyń uqqany: Aısha tárbıeli, oqyǵan adamnyń úıinde ósipti, jalǵyz qyzyn ata-anasy qadirlep baǵypty. Sodan bul kúıeýge shyǵypty. Kúıeýi de tym táýir qyzmetker kórinedi. Balalyq shaǵy jaqsy ótip, sol sıaqty alańsyz, jaqsy túzý turmysqa aýysqan tórt qubylasy túgel, ornyqty áıel sıaqty. Murat muny Aıshanyń sózinen góri jaıdary ashyq úninen ańǵardy. Búgin jol boıy Aısha kúndegi baısaldy qalpynan sál qyzýlaý, kóterińki kóńilde boldy. Tek úıine jaqyndap kelgende ǵana sáldep irkilip, Muratqa tereńirek qarady.

— Men úıge kelip qaldym.

Munysy «endi qoshtasaıyq» degen sóz edi. Murat Aıshany bógep turyp qaldy. Kádilinde aıtylmaı ketip bara jatqan bir sózi bar sıaqty.

— Aısha, kishkene sabyr etińizshi, — dedi ol daýsyna diril enip, — Biraz kún bylaı... birge júrip tanysyp... úırenisip qalyp edik. — «Osy men ne aıtaıyn dep turmyn» dep qysyldy Murat, biraq kúshin jıyp, basyn kóterip alyp Aıshaǵa týra qarady. — Osy tanystyǵymyzdy umyt etpeı kórisip júrsek dep edim. Artyq oıy bar dep aıyp etpeńiz.

Aısha ań júzi qyzaryp, tómen qarap jaýaptan irkilip qaldy. Sodan keıin kútpegen jerden oınaqylyqqa aýysyp:

— Bir qaladaǵy adam kórisip turady ǵoı. Al, bizdiń úı mynaý. Kelip turyńyz, — dep eki qabat aq úıdi nusqady da, qolyn usyndy.

Murat qoshtasyp qala berdi. Aısha «osy syılasqanymyz da jeter» dep, ári asyrmaı tanystyqqa núkte qoıyp ketti. Bolmasa anaý eki qabat úıdiń qaı esigin qaqpaq Murat, tipti páterin bilgende de ne syltaýmen, nege keldim dep barmaq? «Kelip turyńyz» degeni qaǵytqany sıaqty. Biraq qoshtasar kezdegi uzaǵyraq kózqarasynan ystyq yqlas, bir qımastyq sezilgen joq pa edi? Murat osylaı dal bolyp kete bardy.

Arada biraz ýaqyt ótti. Murat Aıshany qansha umytýǵa tyryssa da, kóńiliniń bir jaǵyn erkin jaılap alǵan áıel kóz aldynan ketpeı qoıdy. Bir ret kóshede jaıaý óstip bara jatqanda sol eki qabat aq úı kózine ottaı basyldy. Murat «qaısysynda bolar ekesin» dep kóz qıyǵymen terezeni tintip ótti.

Bir kúni keńsede otyrǵanda Kazpotrebsoıýzda edáýir qyzmet atqaratyn Bileýbaı degen tanysy telefon soǵyp, qonaqqa shaqyrdy. Bileýbaı Muratty: «Jaqsy dosym, jaqyn dosym, inim» dep kótermelese de, Murat ony onsha unatpaıtyn. Biraq áıeli Hadısha balasyn alyp jolaýshylap ketip edi, Murat keshti jalǵyz ótkizgennen góri qonaqta bolýdy maqul kórdi.

Bileýbaı úıine biraz adam jınalǵan eken. Deni óziniń qyzmettesteri bolý kerek. Ol kezdegi qala qazaqtary sıaqty asty jerge daıyndamaı, úlken ashanaǵa stoldar tizip, ústine ártúrli zakýskalar toltyryp, jaınatyp qoıypty. Qonaqtardyń aǵyp-tamyp jınalýy saǵat jarymǵa sozyldy da, Murat sıaqty ýaqytynda kelgender jaınap turǵan túrli taǵamdar men móltildegen býtylkalarǵa kóz qıyǵymen ǵana suqtanyp, keshigip, kúttirgenderdi ishinen sybap, shetkerileý samarqaý áńgimelesip otyr.

Qonaqtardyń orta kezinde Aısha keldi. Qasynda zaıyby bolar, iri, tolyq deneli, qaıqy úshkir tumsyqty qara kisi bar. Úlken kóziniń qarasy kishkentaı, jurtqa alara qaraıdy. Ol qoltyǵyndaǵy tekshelep býyp alǵan zatyn Bileýbaıdyń áıeline ustatyp jatty. «E-e, kúıeýiń mynay eken ǵoı», — dedi Murat, áldenege kóńili kóterilip. Bileýbaı ony Muratpen tanystyrdy.

— Bul Qudaıbergen, bizdiń qyzmetker. Myna kisi áıeli bolady.

Murat Qudaıbergenniń qolyn aldy. Aıshamen de tanystyǵyn jasyrǵan joq.

— Bul kisi ekeýmiz sabaqtas bolǵanbyz, — dedi.

Sulý áıeldiń kúıeýinen óziniń artyqshylyǵyn kórip, Murat kóńilin osyndaıdaǵy tanys bir maqtanysh sezimi bıledi.

Ózi tustas qazaq qyzmetkerlerine qaraǵanda Bileýbaıdyń edáýir mádenıeti bar eken, qonaqtardy jubymen shaqyrypty. Aısha kúıeýinen bólinip áıelder tobyna qosyldy. Biraq stol basynda áıelder biryńǵaı, erkekter biryńǵaı otyrdy. Aısha Murat tusynan qıǵashtaý, qarsy otyrdy. Qonaqtar biraz kóńildenip, keý-keýlep qyzý áńgimege kirisip ketkende, Murat Aıshanyń ózine uzaǵyraq qaraǵanyn sezdi. Bul da endi Aıshaǵa jıi-jıi kóz tastap qoıady. Bir-eki ret ekeýiniń kózi kezdesip te qaldy. Aısha kózin taıdyryp áketken joq, ezý tartyp kúlgen de joq, jyly shyraımen baısaldy qarady. Murat sóıleseıie dep edi, aralary alshaqtaý boldy, alystan moıyn sozýdy yńǵaısyz kórdi.

Murat stoldyń shetindegi Aıshanyń kúıeýine de kóz tastap otyrǵan. «Tym syrǵyp shettep ketýińe qaraǵanda, óziń de onsha myqty bolmassyń» dep túıgen. Bir kezde Bileýbaı soǵan burylyp:

— Qudaıbergen, qatyndarǵa aıtshy, myna ydysty jınap alyp, et ákelsin, — dedi ıegin kóterip.

Murat úı ıesiniń bul minezin yńǵaısyz kórip qaldy da eriksiz Aıshaǵa qarady. Aısha qyp-qyzyl bolyp tómen qarap otyr eken. Murat Bileýbaıǵa jalt buryldy.

— Bileýbaı, úıińe kelgen qonaqty jumsaý qaı atańnan qalyp edi? Álde ózge mádenıetti eldiń saltynan kórip pe ediń? — dedi ol qatqyl únmen.

Terlegesin kóıleginiń óńirin aǵytyp, jelpinip otyrǵan Bileýbaı:

— Óı, ózimizdiń Qudaıbergen ǵoı, — deı saldy.

— Áh-há-há. Bilekeń jumsaǵanynyń ne aıyby bar. Men-aq, baraıyn, — dep shette otyrǵan bir juqa sary máz bolyp esikke qaraı ketti.

Murat buryla berip Aıshanyń júzin kórip qaldy. Kózimen jer shuqyp, burynǵysynan da júdep otyr eken. Eleýsiz qalatyn nárseni Murat óz sózimen battıtyp Aıshanyń betine basyp, úlken qıanat istegen sıaqty. Osydan keıin jazyqsyz jer bolǵan áıel úshin renjip, jaıdary jarqyn minezden ótkir, ashshy mysqylǵa aýysty.

Úı ıesiniń oń jambasynda otyrǵan bir jyltyr qara «bizdiń Bilekeń, bizdiń Bilekeń» dep qaıta-qaıta qaqsap otyr edi, Murat ony:

— Bilekeńnen basqa bileriń bar ma, sonyńyzdy aıtyńyzshy, — dep tyıyp tastady.

Murat erterek qoshtasty. Ketip bara jatyp stoldan shyǵyp bólek otyrǵan Aıshaǵa bas ızedi. Aısha kózi móldirep Muratqa muńaıa qarady. «Saý bolyńyz», — dedi aqyryn ǵana.

Keleside Aısha ekeýi kóshede kezdesti. Bul joly kelinshek Muratty kórgenine qýanyshtylyǵyn jasyrmaı,óńi qulpyryp kúle amandasty.

— Siz tipti sırek kórinetin bolyp kettińiz ǵoı, — dedi

— Jıi kórisýdiń reti bolyp tur ma? — dep kúrsindi Murat. — Bileýbaıǵa raqmet, ol bolmaǵanda qys boıy kórmeıdi ekem sizdi.

Bileýbaıdyń aty atalǵanda kóńilsiz oqıǵa esine túsip Aısha muńaıyp qaldy.

— Biz endi ol úıge barmaımyz... Sizge raqmet, sonda durys sóz aıttyńyz, — dedi ol aqyryn, tómen qarap.

Taǵy da ásem júzin qasiret kóleńkesi shalyp, óńi júdeý tartyp Murattyń osy áıelge shyn jany ashydy.

Osy sátte qolynan kelgen bar jaqsylyǵyn isteýge daıar edi.

— Aısha, siz oǵan renjimeńiz. Sonda sizdiń renishińizdi kórip men de qatty qınaldym. Biraq men járdemge jaraı almadym,

Daýsyndaǵy renishten Murattyń shyn nıetin tanyp Aısha tebirenip, kózimen ǵana únsiz alǵys aıtty. Osydan keıin Murat pen ekeýiniń arasy jaqyndaı tústi. Jazǵy leksıalarda ekeýi qatar otyryp birge qaıtatyn boldy. Endi kóbirek sóılesedi, kún saıyn jan túkpirinde jatqan bir syr ashylyp, ekeýi bir-biriniń ómirine tereńdep kirip barady.

Murat óziniń Aıshaǵa degen sezimi týraly kóp oılady. Sulý áıelge qyzyǵý ma bul? Álde ǵashyqtyq pa? Eger ǵashyqtyq bolsa nege kúıdirip-jandyryp alyp ketpeıdi? Sondaı bir tez tutanyp, lap etken sezim bolyp edi ǵoı munyń jas shaǵynda. Yntyǵyp, kúıip bara jatqan Murat joq. Biraq aqyryn mazdap qyzýy artyp bara jatqan bir sezim bar. Endi ony bul tejeı alatyn emes. Ár túrli sebeptermen bir-eki jyldan beri Murat «qaǵynan jerip» júr. Álde sol sýyǵan kóńildi osy jylytty ma? Ózgeniń ornyn basty ma?» dep te oılady Murat. Biraq Aıshaǵa degen sezimi burynǵy seziminen bólek, tereń jatyr. Murat oılap-oılap kelip Aıshaǵa óz kóńilin aıtty:

— Aısha! «Súıdim-kúıdim, dúnıede senen basqaǵa kózim túsken joq» desem jalǵan bolar edi. Men ásirese saǵan jalǵan aıta almaımyn. Men jaman, jaqsyny kórgen adammyn. Kóńil jeligi bolsa ózimdi ózim tejeýge qaıratym jeter edi... Ózimdi-ózim synap ta, tejep te kórdim. Bolmady... Ómirdegi ańsaǵanym sen ekesiń... Qaıteıin, átteń dep barmaǵymdy shaınaımyn. Ekeýmizdiń de jaǵdaıymyz qıyn. Biraq sen úshin men nege bolsa da daıynmyn. Ómirimniń maǵynasy da, sáni de sensiń.

Ekeýi qalanyń shetine taman shyǵyp kishkene taý ózeniniń jaǵasyna toqtaǵan. Murat qyzaryp, surlanyp, kómeıine tirelgen sózin kúrmelip áreń aıtqanda, Aısha onyń júzine úrpıe darady. Birde janarynda baqyt oty mazdap, birde áldeneden shoshynǵandaı bolady. Murat Aıshany qushaqtap uzaq súıdi. Aısha Murattyń qushaǵynan bosanyp az turdy da, kenet Muratty ózi súıip aldy. Sodan keıin biraz ýaqyt únsiz tómen qarap turdy. Murattyń «sáýlem, janym» degen sózine qulaq aspaǵan sıaqty. Azdan keıin basyn kóterip alyp týra qarady. Zorlanyp kúlimdegisi kelip edi, erni dir ete qaldy.

— Joq, joq... Biz asyp kettik, — dedi Aısha sharpyǵan jalynnan jasqanǵandaı qolymen betin qalqalap. — Osymen bitsin bári. Joq, joq, meni shyǵaryp salma, bireý kórip qalar.

Murat osymen bitpeıtinin bildi. Biraq leksıada bir stolda otyrǵanda Aısha sóılespeıdi, tipti tuıyq bolyp aldy. Muratqa burylyp qaramaıdy da. Arada úsh kún ótkesin Murat taǵy da bir tildeskisi kelip, Aıshany shyǵaryp saldy.

— Júr, ózenge baryp qaıtaıyq, — dedi Aısha bylaı shyqqasyn.

Ekeýi ózenniń jaǵasyna áneýkúngi orynǵa keldi. Aısha syldyrap aǵyp jatqan sýǵa qarap az únsiz turdy. Murat ta ishki sezimimen alysyp, eń jaqsy kóretin áıeldiń jaqyndyǵyn sezip, únsiz tur. Kenet Aısha basyn kóterip alyp, Murattyń shyntaǵynan ustap, úlken qońyr kózi móldireı qarady. Eń sońǵy úkim kútkendeı úreı men úmit aralas kózqaras.

— Murat, sen meni shyn jaqsy kóresiń be? Tek shynyńdy aıt!

— Aısha! Janym...

— Joq, joq... Senemin. Saǵan senbesem kimge senemin.

Aısha Murattyń keýdesine betin basty. Ystyq demmen shyqqan «sáýlem, janym» degen sózder keýdesin qyzdyryp, júregine baqyt nuryndaı quıylyp jatyr.

Ekeýiniń keıin tereń iz qaldyrǵan qysqa baqyty osylaı bastaldy. Aısha Murat qyzýyna balqyp, óz sezimine bar janymen berilip, tereńdep ketti de, áldeneden úrikkendeı oqys toqtady.

Aıshanyń Muratqa aıtyp bergen ómiriniń syrtqy jelisi durys bolǵanmen, áli jaqyn syrlas bolmaǵan adamnan irkip qalǵan astary bar edi. Ony Murat keıinirek kele túsindi.

Aıshanyń ákesi qazaqtan erterek shyqqan az ıntellıgenttiń biri edi. Buryn muǵalim bolyp, keıinirek kele Qazaqstan respýblıka bolyp qurylǵasyn osyndaǵy bir narkomatta qyzmet atqarǵan. Aıshanyń sheshesi el ishinde ósken, kezinde oqı almaı, turmysqa shyqqasyn kúıeýiniń kómegimen hat tanyǵan adam edi. Aıshadan burynǵy bir-eki balasy ólgen, ári qartaıyńqyrap qalǵan ata-ana endi úlkeni Aıshany álpeshtep baǵyp edi. Aısha on jetige qaraǵanda ákesi qaıtys boldy. Sodan keıin qyzmet isteıtin adamy joq úı júdeı bastady. Jaqyn dostardyń jaqsy kóńilden artyq járdemi bolmady. Aýylda ósken, ózi erte kúıeýge shyqqan sheshesi — endi boıjetti dep Aıshany uzatty. Sheshesi ózgelermen aqyldasyp, barlyq jaǵynan oılap kelgende — úı ishin baǵatyn, óz týmasy az, eń yńǵaıly adam Qudaıbergen boldy. Aısha qansha jylasa da sheshesiniń sózin qımady. Ári úı-ishi de júdep bara jatty. Sóıtip ol áıel boldy. Biraq mahabbat, súıý degendi bilmedi. Balaly boldy. Onyń suryqsyz, júdeý ómirine sán kirgizgen osy kishkene qyzy edi. Keıinirek kele kúıeýge shyqqaly tap bolǵan kónbisti, buıyǵy, meńireý halinen az da bolsa serpilip oqýǵa kirdi. Onjyldyqty bitirdi. Instıtýtqa tústi. Endi kúıeýdiń bári Qudaıbergen, áıeldiń bári meniń halimde degen uǵymnan aryla bastap edi. Osy kezde Murat kezdesti. Ótkir júzdi, symbatty jigit sonaý bir kúni korıdorda kezdesip, til qatqanda-aq Aıshanyń júregin dir etkizip edi. Ol leksıa ústinde ózine Murattyń qadala qarap otyrǵanyn da sezdi. Bileýbaı úıinde qonaqta bolǵanda da Murat kórkimen de, minezimen de ózge jurttan bólek kórinip edi. Óz boıynda paıda bolǵan tosyn sezimdi qansha alyssa da jeńe almady. Sońǵy ret bar kúshin jıyp bir tartynyp kórdi de jeńildi. Qarańǵy sýyq qapasta tońazyp qalǵan gúl kún nury quıylyp, kesheýildese de jaınap, qulpyryp ashyldy.

Aısha áıelge bitken sezimtaldyqpen kún asqan saıyn óziniń qulpyryp bara jatqanyn jáne kórkiniń Muratqa unaıtynyn sezdi. Murat súısinip kúle qaraǵanda boıyn sheksiz bir qýanysh bıleıtin. Osylaı biraz ýaqyt bala kóńili qaıtyp oralyp, esepsiz baqytqa mas bolyp júrdi. Baqyt degen Murat eken. Biraq keıinirek kele oıda joqta tap bolǵan esepsiz baqytqa kúmándana bastady. Ózin qateden han kóterilgen qaıyrshydaı sezetin boldy. Bir kúni bular Qudaıbergen ekeýi Murattyń úıine qonaqqa bardy. Murattyń áıeli balasy baryn Aısha buryn da biletin, ózi aıtqan. Biraq olar týraly onsha kóp oılamaıtyn. Endi Hadıshamen júz kóriskende, tompańdap júgirip júrgen, Murattan aýmaı qalǵan Shernıazdy kórgende Aısha qatty ózgerip ketti. Esh jamanatyn kórmegen jazyqsyz áıel men jazyqsyz balanyń aldynda ózin qylmysty sanap, qatty qınaldy. Hadıshanyń betine qaraýǵa shydamady. Murattyń úıleneıik degen sózi bar edi, Aısha sonyń jaýabyn sozyp júrgen. Osy joly qoly jetken baqytynyń túgel emes ekenin, ózge bireýge ý ekenin bar janymen sezgendeı boldy.

Osylaı Aısha tyıylyp qaldy. Murat qansha qıylsa da bolmady.

— Áıel qasireti eshnárse etpes edi. Óz kesirimnen eki balany eki jaqtan jetim ete almaımyn, — dedi.

Murat Aıshanyń boıynan ózi bilmegen taǵy bir minez ańǵardy. óz taǵdyryna moıyn sunǵan kónbistilik pe, álde ózgege bola óz aıaýlysyn qurban etýshilik pe? Ne de bolsa Aısha qatty tuıyqtalyp, eki arany bólip tastady. Kóp uzamaı soǵys bastaldy. Murat Aıshany umyta alǵan joq. Osy sezimniń endigi qalǵan ómirine ketetinin de bildi. Biraq óz kóńilin aıtyp Aıshany qınamady. Tek maıdanǵa attanardan azǵana kún buryn: «Júretin túrimiz bar. Kórissek» qaıtedi» dep habar aıtyp edi.

Myna hat sonyń jaýaby eken ǵoı. Murat konvertti ashty. Ne aıtty eken? «Murat! Atyńnyń aldy-artyna álpeshtegen sóz qospady dep renjime. Ondaı sózdi buryn ózińe aıtyp taýysyp edim ǵoı. Maǵan salsań «Murat» deıtin jalǵyz sóz — bar sózden qymbat. Men seni umytqanym joq. Biraq durysy osy boldy. Keshir. Jolyqpaıyn degen joqpyn. Attanar kezińdegi úı-ishińe degen sezimge ortaq bolýdy qıanat kórdim. Tilektes jaqyn adamdarymen bir kóńilde attansyn dep osy hatty da keıinirek tapsyrýdy ótindim. Ótken is ótti ǵoı. Men oǵan ókinbeımin. Saǵan alǵystan ózge aıtarym joq. Ótkendi sen de qozǵama. Men tileýińdi tileıtin tilektesiń bolmaqpyn qashanda. Soǵan jarasam da jeter...»

Murat hatty aıaǵyna deıin oqyp shyqty. Kóp qınap áreń shyqqan kelte sózderdiń ar jaǵynda úlken jan tolqyny jatqanyn sezdi. Qınalyp júrgen jalǵyz Murat emes eken.

8

Qazaqtyń ushy-qıyrsyz keń dalasy artta qaldy. Poezd Moskvaǵa jaqyndap keledi. Osy kúnge deıin soǵys alys nárse edi, ony jaýyngerler qıalymen ǵana sholyp kózge elestetetin. Bular ótken jerlerdiń de beıbit reńi buzylmaǵan-dy. Endi soǵystyń yzǵar lebin jurt anyq sezdi. Tóńirektegi jaınaǵan dúnıeniń de reńi sýyp barady. Keıinirekte shaǵyn stansıalarǵa deıin tún bolsa kóz qýantyp samaladaı jarqyrap turatyn, endi úlken qalalardyń ózi qomaqty, aýyr tulǵasymen qalyń ormandaı qaraýytyp qana eles beredi. Qarsy loqsyǵan eki tolqyn toǵysyp qaldy. Batys jaqtan poezdarǵa tıelip kóshkinder kele jatyr. Ondaı sostavtar endi jıi ushyraıdy. Biraq jaý apatynan bosqan qalyń eldi poezdar qasyqtap tasyp taýysa alar emes sıaqty.

Búgin erteńgisin nemisterdiń eki samoleti júrip kele jatqan poezdy bombalady. Erjan esik aldynda turǵan. Samolet gúrilin estip, áldenege sekem alyp qaldy. Moınyn sozyp kóz jetken jerine qarady. Bir sátte qylań etip óte shyqqan samolettiń baýryndaǵy kresin kórip qaldy. Júregi muzdap qoıa berdi. Poezd dúrsiliniń arasynan atylǵan pýlemet daýsy talyp estiledi. Vagon ishi jym-jyrt bola qaldy. Shekti sýyrǵandaı zýyldap kelip, jol tabanyna elý metrdeı jerge bomba jaryldy. Erjannyń esine ashyq vagondarda samolet atýshylar otyrǵany tústi. Óziniń solardyń arasynda bolmaǵanyna qatty ókindi. Qaırat qylar dármen joq, mynaý jańqadaı juqa sandyqtyń ishinde tóbeden tónip kele jatqan ajaldy kútip otyrý tipti aýyr eken. Soldattar da oryndaryna jabysyp qalǵandaı tyrp etpeı únsiz otyr. Erjan boıyndaǵy bar qaıratymen syǵymdap qorqynyshty jeńip, esik aldynan ketpedi. Ol kóz qıyǵymen bolsa da soldattardyń ózine qarap, tónip kele jatqan qaýiptiń alys-jaqynyn komandırdiń túrinen baıqaǵysy keletinin sezdi. Zelenın de ornynan turyp esiktiń aldyna keldi. Qaltasynan temekisin alyp Erjanǵa usyndy. Samolettiń gúrili birde alystap ketedi, endi bir sátte tóbe quıqany shymyrlatyp jaqyndaı beredi.

— Jandy! Órtendi svoloch! Ah, kapýt! — dep Zelenın aıqaılap jiberdi. Quıryǵynda qara tútini shubatylyp samolet tómendep bara jatty.

Erjan endi «soǵys sheńberine kirdim» dep eseptedi. Jaýdyń júzin kórmese de búgin aıqas boldy. Átteń, tek munyń vzvodyn samoletke qarsy qorǵanysqa jibermedi. Biraq tónip kele jatqan qaýipti ol taısalmaı qarsy aldy. Óziniń qıyn saǵattaǵy sabyryn jurttyń bári kórip, súısingendeı Erjan edáýir kóterińki halde boldy. Ózinshe salmaqtanyp, irilenip júr. Osy qalpymen eki-úsh saǵattan keıin Raýshanǵa keldi. Jurt kirip-shyǵyp jatqanǵa ma, álde úırenshikti bop alǵan ba, munyń kelgenin eshkim eleı qoıǵan joq. Esikten kirgennen-aq oń jaqta otyrǵan Raýshandy kózi shaldy. Ol buǵan burylar emes, qarsy aldyndaǵy jigittiń áńgimesin elte tyńdap otyr. Jigitti Erjan tanydy. Ol Dýlat deıtin barlaýshy bolatyn.

— Endi bir aınalyp shúıile bergende tumsyqtyń aldyn-ala kózdep bastym deımin. — Dýlat ortasha shymyr denesi judyryqtaı bop, búkshıip quddy pýlemet atqan kisiniń túrine enip, qyzyna sóılep otyr. — Sol kezde tútin burq ete qalǵany.

— Sálematsyzdar ma, — dedi Erjan jaqyndap kelip. Polktyń erkesi barlaýshylar ásheıinde de kishigirim komandırlerdi elemeıtin, samoletti atyp túsirgen Dýlat endi Erjandy kózine de iler emes. Ornynan turyp sálem berýdiń ornyna basyn ızeı saldy da áńgimesin soza berdi. Raýshan da Erjanǵa burylyp ıek qaqty da qaıtadan Dýlattyń aýzyna qarady. Erjan ne isterge bilmeı turyp qaldy. Raýshan munyń kelgenin umytyp ketken sıaqty. Dýlattyń áńgimesine yntyǵa túsedi. Bir túrli kóńili júdep Erjan shyǵyp ketti.

Óz vagonyna qaıtyp kelse, rota polıtrýgi Kýskov otyr eken. Ol Erjanǵa qysqa kóz tastap, bas ızedi de qaıtadan ózin qorshap otyrǵan jaýyngerlerge buryldy. Bastalyp ketken áńgimesin úzbedi.

— Sóıtip tipti qoryqqan joqpyn deısiń be? Kýskov Bóribaıdyń betine qarap sál ezý tartty. Aldynda azdap ótirik aıtsa kerek, Bóribaı synaı qaraǵan kózden qaımyǵyp qysylyp qaldy.

— Árıne, endi bylaı... azdap... — Ol jelkesin qasydy. — Degenmen qorqa qoıǵan joqpyn.

— Endeshe er ekensiń. Al, men edáýir qoryqtym. Kýskov bul sózdi qaljyńsyz ashyq aıtty. Oǵan jurt ta senip, kózderi jyltyrap, erkin sóılep ketti.

— Alǵashqy ret kisi, árıne, qorqady. Nege qoryqpasyn.

— Ózimniń ishi-baýyrymdy búristirip-aq tastady. Bireýler kúlip te jiberdi. Vagon ishinde jurt oıyndaǵysyn uıalmaı, qysylmaı aıtatyn keńistik paıda boldy.

— Bomba zýyldap túsip kele jatqanda men ózim kózimdi jumyp jata qaldym. Endi bittim ǵoı dep oıladym, — dedi Zemsov deıtin jas jigit.

— Iá, daýsy jaman eken qurǵyrdyń, — dep qostady Bondarenko.

— Al, jaý tónip kele jatqanda qaırat qyla almaǵannan jaman nárse joq eken, — dedi Kýskov qaıtadan sózge aralasyp.

— Durys aıtasyz, joldas polıtrýk. Quddy qol-aıaǵyńdy matap qoıǵandaı boldyq, — dedi Qartbaı. — Qıyny sol eken.

Jurt búgingi áýe shabýylynan, alǵashqy qaýip-qaterden týǵan áserlerin qyzý aıtysyp toqtady. Polıtrýk az ýaqyt únsiz otyrdy. Kýskovtyń jasy otyzdan assa da óńi jas, denesi jumyr bolǵanmen, súıegi kishilikten bolar, tulǵasy jińishke, taldyrmash kórinedi. Ádemishe kelgen ıt jaqty, kishkene betti. Kelbetinde, minezinde artylyp kózge túser eshnársesi joq, ortasha ǵana adam. Tek túrińki qalyń erni men pılotka astynan úrpıip shyqqan tolqyndy qońyr shashy ǵana baısaldy kózqarasyna, sypaıy juqa reńine, sabyrly qımylyna úılespeıtin, tikelik berip tur. Onyń boıynan Erjan qyzǵanatyn bir-aq nárse: ol kisiniń júregine tóte jol taýyp, birden ashyq sóılesip kete alatyn. Minekeı, Erjan búgingi ajalmen alǵash kezdesýden týǵan zor áserin keýdesinen shyǵara almaı, eshkimmen syrlasa almaı býlyǵyp júr edi, jurt mynaǵan op-ońaı aqtaryla saldy. «Eger osy meniń ornymda bolsa, Raýshanmen de áldeqashan uǵynysqan bolar edi», — dep oılady Erjan. Taǵy da Dýlat esine tústi. Qarshyǵadaı shymyr denesi shıyrshyq atyp, kishkene shegir kózi jaınap Raýshandy eliktirip alyp barady. Raýshan buǵan eshýaqytta dál solaı tańyrqaı súısine, berile qaraǵan emes qoı. Endi taǵy da sonaý kúngi Murattyń kózqarasynan týǵan ózin qorsyný sezimi biteý jaradaı syzdap qoıa berdi.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Kúlgin qońyr bult shyǵysqa qaraı túıdek-túıdegimen jóńkilip barady. Jyrtylyp-aırylyp qaıta tutasady. Sol kezde jalba-julba bult arasynan aıqyn kók boıaýy ońyp júdeý tartqan kúz aspany kórinip qalady. Kúzgi ókpek jel yzǵarsyz syzymen jumys istep qyzynyp ketken soldat júzin sergitip, moınynan, jeńinen kirip, tershigen ystyq denege salqyn rahat lebin esedi. Keıde bulttan úzilip túsken tamshyny shashyratyp kirpik astyna búrkip ótedi.

Qalyń tutasqan qaraǵaı ormandar men usaq shoǵyr aǵashtardyń aldynda jalańash dóńesterde jurt qybyrlap okop qazyp jatyr. Úıirile qalǵan shoǵyrlar, arly-berli júgirgen jaýyngerler, saldyrlap orman ishinen shyǵa kelip dóńeske kóterilip, yldıǵa túsip ketip jatqan arbalar. Býlyqqan mashına gúrili. Syrt qaraǵan adamǵa jurt uzynnan uzaq ıretile sozylǵan júlgeniń ón boıyna kómgen qaznany arshyp, keıingileri sony tasyp alýǵa aptyǵyp jatqan sıaqty.

Adam qıaly soǵystyń qaýip-qaterin qansha anyq elestetip baqsa da, el basyna túsken aýyrtpalyqty sezse de soǵys alysta edi. Kisi jany qınalyp jatqan jaraly jaýyngerdiń qasyndaǵy janashyrdaı ǵana bolatyn. Endi soǵystyń yzǵary sharpydy. Sonaý qoıý qońyr bultpen tutasqan batys jıekten zildi yńyranyp artılerıa atysy estiledi. Alystaǵy aıbatty gúrsil talyp jetip, bir kúrsinip tynady. Anaý aldaǵy derevnádan arbaly jaıaýlar shubyryp barady. Aldynda at arba, odan keıin eki-úsh ógiz arba. Jetekke baılanǵan sıyrlar tartynshaqtap, qaıyryla berip móńireıdi. Bir bala qaıtadan derevnáǵa qaraı júgirip ketti. Áıel kóshten qalyńqyrap balaǵa qolyn siltep basyn shulǵıdy. Bir nárse tapsyryp jatyr. Derevnádan kesheýildep qalǵan taǵy bir arba, jaıaýlar shyqty. Qashyp, bosyp shyqqan el sıaqty emes, bireýdi jerleýge bara jatqandaı kerýen tunjyrap, jaı qozǵalady. Qabir qazatyn kúrekti umyt qaldyryp, soǵan ana balany jumsaǵan sıaqty. Osy oı kelgende Erjannyń denesi muzdap qoıa berdi. Tańerteńnen bergi zildeı basqan sezim qaljyratyp, denesi bosap ketti. Kóńili júdep, jetimsirep ketti. «Búıtken bolmas, búıtken bolmas», — dedi ol mińgirlep. Osy sózdiń maǵynasy mıyna jańa ǵana jetip, «búıtken bolmas», — dep daýystap jiberip, arqasyna qapshyq artqandaı ornynan áreń kóterildi. Ol ústin qaǵyp, aldyńǵy jaqqa qarap biraz únsiz turdy. Soǵys jer silkintip, syqyrlaı aýyr basyp, teńsele tónip keledi. Jaqyndaǵan saıyn alqymnan qysyp, tynysty bitep barady. «Ne de bolsa, tezirek bolsa eken!» — dedi Erjan alqyna dem alyp.

Bastan keshpegen belgisiz qaterdi kútý aýyr eken. Tula boıdaǵy kúshti sarqyp, jigerdi kemire túsedi. Tájirıbeli, aılaly bokserler kúreske jańa shyqqan jasty arenada jalǵyz kúttirip qoıyp dál osylaı qajytatyn. Erjan soǵysqa kirmeı turyp óziniń júdep baratqanyn sezdi. Meń-zeń bolyp kele jatyp Bóribaıǵa ushyrasty.

— Komanda pýnktin qazyp jatyrmyz, joldas leıtenant, — dedi Bóribaı kúregin taıanyp tura qalyp. Onyń túri alańsyz, daýsy jaıbaraqat. Erjandy qınaǵan aýyr oı munyń esine de kirip shyqpaǵan túri bar. Erjan belbeýin sheship, transheıaǵa qarǵyp túsip qolyna kúrekti aldy. On mınýttan keıin jumysqa eligip bar oıyn umytyp ketkendeı boldy. Bosańsyp, aýyrlaǵan denesi shıryǵyp; bulshyq etterine kúsh enip, sergip qaldy. Ol osylaı baıaǵydan kópke málim shyndyqty ashty. Aýyr oıdan sergitetin, qaýip-qaterdi umyttyratyn jumys eken. Endi ispen alań bolýǵa tyrysyp vzvodty aralap ámir etip, qolyna kúrek alyp jer qazdy.

Erjan syrt kózge edáýir pysyq, bilgir kóringenmen búgin óz tizginin qolynan shyǵaryp aldy. Onyń áreketinde baıypty iskerlik, tıanaqty tyndyrymdylyq joq. Birde solǵyn tartyp, salbyrap óz betimen ketedi de, birde jer qazyp jatqan soldattarǵa kıligip, álegin shyǵarady. Baıypty qımyldap, kúrekpen topyraqty mol qarpyp alyp jatqan Bondarenkoǵa «tezirek qaz» dep jekidi. Onyń myltyq atatyn uıasyn kórip oǵan da kóńili tolmady.

— Aldynyń topyraǵy bıik, alasart, — dep ámir etti.

Bondarenko kóziniń astymen qarap:

— Qup, joldas leıtenant, — dep isine qaıta kiristi.

Qartbaıdyń pýlemet uıasynan da min tapty.

— Transheıdi bitirgesin jóndeımin, — dedi ol.

Baryn salyp mıtyńdap jatqan Kójektiń de kózin alańdatyp, bir keıip aldy.

Vzvodty bir tyqsyryp shyǵyp, temeki tartyp otyryp oıǵa qaldy. Jaýyngerlerdiń janyn aıamaı jumys istep jatqanyn uqty. Onyń ústine munyń baryp báıek bolýy tipti orynsyz sıaqty. Árqaısysy «qup, joldas leıtenant» dese de túrleri «bóget bolyp qystyrylmańyzshy» degendi ańǵartqanyn endi bilip, óte bir yńǵaısyz jaǵdaıǵa tústi. Biraq qaıtkende de vzvodty basqarý kerek qoı. Ol okopty qaıtadan aralady. Temeki tartyp jaıbaraqat otyrǵan Dobrýshkındi kórdi. Qısyq serjant komandıri kelgende de aıylyn jıa qoıǵan joq. Temekisin bir ezýine qısaıta ysyryp jiberip, kúrektiń sabyn ustap, aqyryn ǵana ornynan turdy. Ádeıi kóz qylǵanyn jasyrmaı:

— Tez qımyldańdar! — dep soldattaryna daýystap qoıdy.

Basqa jerde ıyqqa taman kelip qalǵan okop munda belýardan tómen eken. Erjan serjantqa ashýlandy.

— Jumys istemepsińder ǵoı!?

— İstep jatyrmyz ǵoı. Kórmeısiz be!?

— Tyndyrǵan jumystaryńdy kórmeı turmyn? Qazǵan okoptaryń qaıda?

— Aıaǵyńyzdyń astyndaǵy she!!

— Osy okop dop atala ma? — dep jekirdi Erjan, — Sý jiberetin aryq ta budan tereń bolady.

Dobrýshkın qyńa qoıǵan joq.

— Osymen de amaldaımyz ǵoı, — dedi jelkesin qasyp.

— Bul arada uzaq otyra qoımaspyz.

Dobrýshkınniń sońǵy sóziniń astary ap-anyq edi. Mundaı jaýapty kútpegen Erjan ańtarylyp serjantty bastan-aıaq sholyp ótti. Onyń túrindegi bir jamandyqtan tiksinip qaldy.

— Bul sózińdi qalaı túsinýge bolady? — dedi Erjan syzdanyp.

— E, shabýylǵa shyqpaımyz ba!? — dedi Dobrýshkın túk sezbegendeı.

Erjan Dobrýshkınniń tez ózgerip ketkenine qaıran boldy. Onyń túpki oıyn sezse de, qalaı kinálaýdyń, ne dep keıýdiń retin tappady. Qolyńnan kelse «ótirik aıtasyń» dep kór. Joq, mynaý terisi jýan eli qaıys bolyp qalǵan, pıǵyly qarańǵy adam ońaılyqpen aldyrar emes. Erjan óz dármensizdigine yza bolyp, Dobrýshkındi kózimen ata qarap, az turdy da júre berdi.

Buryla berip, ananyń kekesinmen ıek qaqqanyn baıqap qaldy.

— Kórip turmyn, kóńil kúıiń onsha myqty emes qoı!?

Transheıa ishinde kele jatqan Erjan selt etip, kilt toqtady. Aldynda Kýskov tur. Ol ezý tartpaı, Erjanǵa baısaldy qarady.

— Kóńil-kúıim óz normasynda. Artyq-kemi joq.

Erjan baıypty jaýap bermek bolsa da áldeneden ımenińkirep qaldy.

— Normań osy bolsa... onsha bıik emes eken.

Erjan polıtrýk sóz aıaǵyn ázilge aınaldyryp ezý tarta ma dep edi, Vasılııdiń júzi jylyǵan joq, qaıta tereńirek qarap úńile tústi.

— Barym osy. Qosarym joq.

Vasılııdiń kózinde «Boldyǵyń osy-aq pa edi» degendeı bir kekesin jylt ete tústi.

— Sen ózińniń komandır ekenińdi sezesiń be?! — dep Vasılıı tike qarady.

Erjan men Vasılııdiń arasynda dostyq ta, arazdyq ta joq. Anaý rotanyń polıtrýgi, bul vzvod komandıri, oǵan baǵynady. Biraq Erjan odan aýlaǵyraq bolýǵa tyrysatyn, óıtkeni Vasılııdi kórgende, óziniń qaı-qaıdaǵy kem-ketigin, olpy-solpysyn anyq sezinedi. Polıtrýk esh ýaqytta daýsyn kótermese de tike keledi, beıne jaranyń aýzyn shuqyǵandaı, munyń bir oısyrap turǵan jerinen dál basady. Erjannyń esine Ýálı tústi. Ol Erjannyń aýyrǵan jerin aqyryn ǵana sıpap ótip, ýaıym-qaıǵysyn umyttyryp jiberetin. Polıtrýk adamǵa laıyqty minez osy. Ýálıdiń minezi emes pe?

— Sen, sóıtip, oılan. Al, ýaqyt tipti az qaldy.

Baısaldy aıańdap ketip bara jatqan Kýskovtyń jelkesine qarap Erjan turyp qaldy. Joq, mynanyń sózi kóńildi jadyratpady, zil tastap ketti.

Kýpsıanov, Murattar kelip alǵy shepti aralady. Kýpsıanov okopqa túsip áýre bolmaı keıinirektegi bıikte turyp, qolbasshylarsha tóńirekti sholyp ótti. Iretilgen okoptardy qolymen baıaý nusqap sál turdy da, baıyptap sóılep ketti.

— Joldas kapıtan, tym sýyrylyp alǵa shyǵyp ketipsiz. Okoptardy dál ormannyń túbinen qazǵan jón bolatyn edi.

Murat óziniń keıdegi anaıylyq minezi ustap ketip, kesip tastady.

— Qashýǵa yńǵaıly bolsyn deısiz be?

Kýpsıanov ıegin kóterip, Muratqa qabaq shyta qarady da, biraq ashýyn tejep sál ezý tartty.

— Joq, oq-dári jetkizýge yńǵaıly bolsyn deımin. Jáne de biz shabýylda emespiz, eger sheginiste demesek, qorǵanystamyz, — dedi ol kekesindi únmen.

— Odan habarym bar, — Murat «osy arada soǵysatyn sen emes, men ǵoı» dep qaıyryp tastaǵysy keldi de, ózin tejep: — Bul aradan ekinshi beldeý okop qazdyrarmyn, — dedi.

Jurt mıtyńdap okop qazǵan, oqta-tekte árli-berli jalǵyz-jarym shabarmandar júgirgen úırenshikti qımyl arasynda tóbede oqshaý turǵan azǵana shoǵyr ofıserler soǵys aldyndaǵy saltanatty kórinis sıaqty. Kýpsıanov óz tobymen bólinip ári qaraı ketti de, Murat okopty aralady.

Erjan komandırlerdiń óz vzvodyna kele jatqanyn kórip aldynan shyqty. Kombat onyń raportyn tyńdap, qol alysyp amandasty. Murattyń túri jınaqy, tap-taza qyrynyp alǵan, hrom etigin de jyltyrata tazalaǵan. Ádettegisinen kóterińkileý, qımylynda da sergek shapshańdyq bar.

— Al korset ónerińdi, — dedi Murat kózinde kóńildi ushqyn oınap, — Búgin bar ónerdi salatyn kún.

Bular okoptyń erneýine jete bergende júgirip Payshan keldi. Ol kombatqa sálem berip:

— Joldas kapıtan, sanıtarlyq pýnkt daıyn, — dep baıandady.

Raýshan... Búgingi kúnniń álegimen Erjan ony umytyp ta ketipti. Sol qalpy. Qolyn shekesine aparyp sálem bergende saýsaǵynyń ushy dir ete qalǵandaı boldy. Álde Erjanǵa solaı kórindi me? Jer qazǵan bolar, tyrnaq astyna topyraq tolyp, qaraıyp ketken. Óńin jel qaǵyp totyǵyp, bet terisi qalyńdap, kózi kishireıip, ajary qashypty. Qonyshy qolpyldaǵan kırza etik, keń jaǵaly gımnasterka ıesin endi taýypty. Qyz Erjanǵa kóz qıyǵymen beıhabar bir qarady da qoıdy. Kenet Erjan qatty tiksinip, dir ete qaldy. Eger de bir snarád kelip tússe... Kóz aldyna bop-boz bolyp etpetinen jatqan Raýshan anyq elestedi. Ana saýsaqtar jansyz búgilip topyraq arasynda jatar... Mynaý úlken soǵystyń, ajaldyń qasynda Erjannyń mahabbat dep júrgeni balanyń oıyny sıaqty. Snarád úze almaıtyn ekeýiniń arasynda qandaı berik baılanys bar? Eki júrektiń arasynda órmekshiniń jibindeı tartylǵan bolmashy ǵana nárse bar.

Erjannyń osy lap etken oıdan eseńgirep Raýshanǵa telmire qarap qalǵanyn Murat baıqamady. Búgin árkimniń óz oıy ózine jeterlik sıaqty.

— Jaqsy, ózim baryp kórermin, — dedi Murat Raýshanǵa.

— Joldas kapıtan, ketýge ruqsat etińiz.

«Sendeı gúldi myna boranǵa kim alyp shyqty eken?» dedi me, álde qyz basqa bir jáıtti esine saldy ma, Murat reńin bul kózqarasynan «apyrmaı, jazym bolmasań etti» degen kúdikti ǵana uǵyp, taǵy da shimirkendi.

Erjan osy aýyr halde ıyǵyn zil basyp, Murattyń sońynan erip júre berdi. Bular transheıany boılaı júrip otyryp, pýlemet uıasyn qazyp jatqan Qartbaı men Kójektiń qasyna keldi. Qartbaı jumysyn bitirip uıanyń aldyndaǵy erneý topyraǵyn tasalap júr eken. Kójek mıtyńdap artqy transheıaǵa qosylatyn joldy qazyp jatyr. Kúzgi mol ylǵaldy sińirgen sazdy topyraq kúregine jabysyp, isin óndirmeı mazasy ketken. Álsin-álsin kúregin silkilep, jelimdeı jabysqan sazdy túsire almaı zyqysy shyǵady.

Komandırdi kórip qalǵan Qartbaı atyp turdy:

— Joldas kapıtan, jaýynger Qulbaev okop qazyp jatyr, — dep baıandady,

Onyń ádettegiden sergek shıratyla qalǵan qımyly, sál shúıirilgen kózqarasy, murt astynda sheti kórinip turǵan kúlki taby Muratqa tanys bir kelbetti tasalap turǵan sıaqty.

Murat «osy adamdy qaıdan kórdim» dep ótken-ketkendi esine túsirip qarmanyp qaldy. Biraq esine túsire almaı, jaýyngerge til qatty.

— Asyra siltep aldyń. Jumys ýaqytynda baıandamas bolar.

— Qup, joldas kapıtan! Okop daıyn, tek frısterdi jaıpaý ǵana qaldy.

Murat yrǵyp okoptyń ishine tústi.

— Olar da qulaı keteıin dep kele jatpaǵan bolar. Baıqa, túıeniń úlkeni kópirde taıaq jeıdi dep, jastarǵa kúlki bolyp júrme, — dedi Murat okopty boıyna ólshep kórgendeı teńsele basyp, — Okobyń táýir eken. Endi urysyń bilsin.

— Ura berseń qudaı da eledi dep Jańǵabyl aıtýshy edi. Nemister de qara tas emes shyǵar, — dedi Qartbaı.

Murat taǵy da «osyny qaıdan kórdimge» tústi. Dýlbaev degen famılıasy tanys emes. Ol endi:

— Atyń kim? — dep surady.

— Ákem Qartbaı qoıypty atymdy, — dedi jaýynger Murattyń júzine qýaqy jymıa qarap.

— Men seni bir jerde kórgen sıaqtymyn.

— Múmkin. Osy batalónda júrmiz ǵoı, kózińiz túsken shyǵar.

Murat jaýyngerdiń bir nárseni búgip turǵanyn sezse de, ar jaǵyn qazbady. Keri burylyp pýlemetti kózdep baıqady. Pýlemet orny unasa kerek, Erjanǵa quptaı qarady. Okoptan qarǵyp shyǵyp, ústin qaqty da Kójekke buryldy.

— Kójeke, hal qalaı?

Aıbatty komandırdiń úlken tutyp sóılegenin estip, Kójek kótere bergen kúregin áýede ustap ańyryp qaldy. Sodan keıin ózin-ózi bılep, yrjıa kúldi de:

— Hal jaqsy ǵoı, ákem... joldas kapıtan, — dedi.

— Anada poezdan qalyp qoıyp bizdi bir sastyryp ediń, endi búgin nemisterdi bir sastyrshy, — dedi Murat.

Erjan men Murat vzvodty túgelge jýyq aralap shyqty. Murat soldattarmen aqjarqyn ázildesip, birin arqadan qaǵyp, keıbirine keıip keledi. Erjan onyń suraýyna qysqa jaýap qaıyryp sońynan ere berdi. Okop ishin jarqyn, jaıdary arýaq aralap jurtty kóńildendirip, shıratyp, sergitip ótken sıaqty.

Okoptaryń maǵan unady. Al qazir óz vzvodyńdy ǵana emes, rotany jınattyra ǵoı. Soǵys aldynda azǵana sóılesip alaıyq, — dedi Murat.

Erjan Murattyń ádemi sóıleıtinin biledi. Ol sonysyn maqtan etip jaýyngerlerdiń aldynda ózge komandırlerden góri jıirek sóıleıtin. Sózi qysqa, utymdy, jup-jumyr. Keıbir tapqyr sózderdi qaıtalap basa aıtýyna qarap, Erjan onyń Murat oıynda burynnan júrgen, pisken sóz ekenin baıqaıtyn. Ózin jurt aldynda erekshe bir sánmen oınaqy, jeńil ustaıdy. Burynyraqta aıtqan sózin qaıtalasa da oıynan jańa ǵana týǵandaı áserli etip beredi. Murat aýyr jaǵdaıdy aıtar aldynda jurt kóńilin sergitip alyp, oınaqylyqtan susty salmaqtylyqqa aýysty. Muny kapıtannyń aıtaryn kúni buryn bilgensip, onyń minezine synaı qarap turǵan Erjan da ańǵarmaı qaldy. Jańa ǵana jymyńdap turǵan jaýyngerlerdiń júzine yzǵar enip, túnere tústi.

— Oıyn bitti, endi soǵys bastalady! — dedi Murat jumyryǵymen aýany uryp qoıyp. — Naǵyz aýyr soǵys bastalady. «Jaýdy qalpaqpen soǵyp alamyz» deıtin aqymaqtar keıinde, tylda qaldy. Al bizge kók bolatty mańdaıymyzben soǵatyn da ýaqyt keler! — Murat shaınap tastaýǵa dushpanyn izdegendeı kózinen ot shashyp jan-jaǵyna qarap aldy, — Aldy-arttaryńa qarańdarshy! Artyńda taıaq tastam jerde Moskva tur. Aldyńda órt bop jalap jaý keledi. Aıanshaq adamnyń enesi urylady! — Murat qaınap ketip, aıqaılap jiberdi. — Neń qaldy aıanatyn! Óliser jerge jettiń!

Erteden bergi jigerin qum qylyp, eńsesin basqan zildi bireý sypyryp tastap, Erjandy shıryqtyryp alǵa nusqady. Boıyn urys qyzýy kernep, tóbeleske qunyqqan baladaı nemisterge qarsy tura umtylǵysy keldi. Ondaı kezde kisi súısinip-aq óledi ǵoı.

İńirde az ýaqytqa qoly bosan qaldy da Erjan Raýshandy kórýge yntyqty. Áneýgiden beri kóńilinde biraz syr jınalypty. Endi sol tolysqan dándeı qaýyzyna syımaı kernep barady. Sóıtse de osyndaı alas qapasta qyzben syrlasýdy tym ersi kórip kóp qınaldy. Biraq osy túnde ne erteń jazataıym qaza bolsa osynsha syryn arqalap ketý asa aýyr kórindi de sanvzvodqa barýǵa bel býdy.

— Men... jarty saǵatqa... á-á... shtab jaqqa baryp kelem. Sen basqara tur, — dedi ol Zelenınge, urlyq qylǵan baladaı kináli pishinmen.

Erjannyń jol boıǵy kúdigi ras boldy. Sanvzvodta Raýshan joq eken. Jas aǵash ósken taıyz jyradan sanıtarlarymen birge okop qazyp jatqan. Korostylev Erjanǵa basyn ızeı saldy. Qara kóleńkeni kózimen tintip kerek adamyn izdep biraz ańyryp qalǵan Erjannyń oǵash qylyǵyn ol baıqamaǵan sıaqty. Erjan áldenege arbanyń ústindegi júkti de bir sholyp ótti. Raýshannyń sanıtarlyq sýmkasyn kóre almady. Sodan keıin arbaǵa súıenip, Korostylevtiń qorbańdaǵan iri tulǵasyna qarap únsiz turdy. Qasyna Kúlánda keldi.

— Jaısha keldińiz be? — dedi ol az qıpaqtap turyp.

— Jaısha.

Kúlánda bógelip turdy da:

— Raýshan sanrotaǵa ketip edi, — dedi.

«Qashan keledi?» degen saýal aýzynan shyǵyp kete jazdasa da Erjan til qatpady. Kúregin jerge shanshyp, ústin qaǵyp qasyna Korostylev keldi.

— Al, káne, ákelip qoı, — dep kúrekteı alaqanymen Erjannyń qolyn qysty.

— Hal qalaı, qarıa!?

Erjan boıyn bılep ekeýiniń arasyndaǵy oınaqylyqqa aýysty, biraq daýsy kóńildi shyqpady.

— Óte jaqsy. Káne temeki tartyp alaıyq. Sodan keıin sýyrsha qaıtadan in qazamyz.

— Tereńirek qaz, qarıa.

Korostylev barmaqtaı jýan oralǵan temekisin soryp, qaıqy tumsyǵyn jyltyldatyp Erjanǵa qarap qoıdy.

— Qaljyńdaǵan bolasyń-aý, bala. Biraq kóńilinde kúlkiń joq. İshińniń alaı-dúleı bolyp jatqany kórinip-aq tur.

— Ony qaıdan bilesiń? — dedi Erjan qarańǵy da bolsa Korostylevtiń júzinen kózin taıdyryp áketip.

Korostylev qarqyldap kúlip aldy. Erjan kúlgen joq.

— Ánekeı, men kúlgende kúlgen joqsyń ǵoı.

— Kúletin túgi de joq, — dedi Erjan mazaq bolǵanyna ashýlanyp.

— Qoı, ashýlanba, — dep Korostylev Erjannyń ıyǵyna qolyn saldy.

Erjan ıyǵyn tez bosatyp alyp, retin tapqansyp qaǵytyp ótti:

— Qolyń aıýdyń tabanyndaı ǵoı.

— Meniń ózimniń aıýdan kemdigim qaısy. — Korostylev baısaldy, oıly pishinge aýysty. — Biraq aıý da bolsam ár nárseni sezemin.

— Meniki de qaljyń ǵoı, — dedi Erjan, túbi Korostylevpen arazdasqandy tıimdi kórmeı.

— Iá-á, búgin oıyn-kúlkiniń kúni emes, — dedi Korostylev kúrsingendeı bolyp. — Men fın soǵysyna bastap aıań qatystym. Sonda da kóńilim elegzı beredi. Alǵashqyda, árıne, qıyndaý bolady. Biraq adam balasynyń tózbegen nársesi joq. Búgin ǵoı saǵan as batpaı júr?

Erjan shynyn aıtty.

— Onyń bári ókinishti. Áli óliktiń qasynda qara nandy kúısep otyratyn bolasyń. Eshteńe etpeıdi, — dedi Korostylev.

Erjan qatty tiksinip, Korostylevqa jalt buryldy.

— Siz netken qatal adamsyz.

— Men be? — Korostylev sabyrly qalpyn ózgertken joq. Tek temekisin qattyraq sordy. — Múmkin. Áli óliktiń dorbasyndaǵy nandy da alyp jeıtin bolasyń. Esińde bolsyn tiri qalǵan adamǵa tirshilik etý kerek. Al soǵys degen qatal nárse. Shúıkesi nashar kisige jumsaq tımeıdi. Qatalǵa qatal bolmasqa shara joq.

Erjan kóńil túbinde maqul kórmese de, onyń dáleline qarsy daý aıta almady. Korostylev az bógelip qaıta sóılegende daýsynan kúrsinis baıqaldy.

— Men seni renjitip aldym-aý deımin. Biraq sóıtpeske seniń de amalyń joq. Osy bastan bekinip, túıine ber. Tas bolyp qat, al biraq adamǵa degen rahymyńnan aırylma. Úmit, senim, kerek bolsa mahabbat degen de adamdy ajaldan saqtaıtyn boıtumar. Men ıdealıs emespin, biraq senim degen óte qajet nárse.

— Jaýdy jeńetinimizge men senemin, — dedi Erjan.

— Oǵan bárimiz de senemiz. Árıne ol ońaıǵa túspes te. Al onyń ústine jeke bir adamǵa sený kerek.

— Siz ǵashyqtyqty aıtasyz ba?

— Meıli, tipti ǵashyqtyń bolsyn. Biraq men kóz qysyp, qabaq qaǵysqandy aıtpaımyn. Naǵyz ajaldan súırep shyǵatyn mahabbatty aıtamyn. Ómirde sondaı bir adam baryn bilesiń, soǵan bar janyńmen senesiń... Sol úshin ólip ketseń de armanyń joq. Al ajaldan qoryqpaǵan kisi óle qoımaıdy. — Korostylev jýan qatqyl daýsy jumsaryp elige sóıledi. — Júregińdegi eń asylyńdy shań-tozań jýytpaı bir adamǵa saqtaısyń. Qansha qandy qyrǵyn urysta júrse de sol asylyn aıaýly adamyna tabys etpeı turyp, bar syryn aqtarmaı turyp kisi ólemin degen oıǵa senbeıdi. Soǵan jetetinine senedi. Solaı, jas jigit.

— Bul óz basyńyzda bolǵan oqıǵa ma?

— Gáp onda emes, — dep Korostylev kenet uıqydan oıanǵandaı daýsy ózgerip.

— Siz fılosof ekensiz.

— Iá, ondaıym bar. Qoı, Germanıa fılosoftar otany bolǵanmen, fashıser fılosofıany súımeıdi, — dedi Korostylev oınaqy únmen, óziniń aıaq astyna aqtaryla salǵanyn jýyp-shaıǵysy kelip. — Eń durysy iske kiriselik.

Erjan jumys istep jatqan adamdardyń qasynda kózge súıel bolyp kóp tura almady. Ol qaıtýǵa bettegende «tórtinshi rotaǵa paket taratyp keleıin» dep Kúlánda da ere júrdi. «Nege keldim, ne tyndyrdym, osy meniki ne júris» degen oı mazalap Erjan isiniń berekesi qashqan adamdaı asa bir yńǵaısyz halge tústi. Alystaǵy álsiz naızaǵaıdaı qarańǵy túnniń jıegin jelpip snarád oty jarqyldaıdy. Atys daýsy álsirep, jumsaq estiledi. Kúndizgi qansoqta jemine kúpti bolǵan jalmaýyz — soǵys yńyrana loqsyp aqyryn tónip keledi. Erjannyń esine Korostylev sózi tústi. Ózin qorbıǵan jaıdaq nárse ǵoı dep qana oılaýshy edi; onyń ishinde de biraz syr bar sıaqty. Aldyńǵy turpaıy sózi Erjan júregine tikendeı qadalǵanmen, sońynan basqa jaqtan kelip shyqty. Ásheıinde mundaı aıaq astynan aqtaryla salǵan syr, Erjan júregine áser etpeı óte shyǵar edi, tipti ersi de bolar edi. Biraq búgin ár adamnyń jan júıesi bir kúıge buralǵan kóp aspaptyń shegindeı — biri ún shyǵarsa, ózgeleri de qosyla Korostylevtiń aıtqany Erjandy kóp tolqytqan oı edi. Alǵashqy oıanǵan mahabbat ańsary soǵysqa jaqyndaǵaly órshı tústi. Kóp kórisip úırenise almaı syrttan yntyqqan bala qıal Raýshandy bıikke, aspanǵa kóterdi. Minekeı, taǵy da tildese almaı armanda keledi. Ekeýi qol ustassa, sonaý qarańǵy túnekten jarqyldaı tóngen qaharly soǵys ta qaýipti bolmas edi. Birin-biri ajalǵa bermes edi. Sońynan kóleńkedeı erip Kúlánda keledi.

— Jańaǵy Vaná aǵaı jaqsy aıtty-aý, — dedi Kúlánda qatarlasa berip. — Óte jaqsy aıtty, — dedi taǵy da kúbirlep.

— Iá, óte durys aıtty.

Taǵy biraz únsiz júrip, okopqa jaqyndaǵanda Kúlánda Erjandy bógep qaldy. Qyzdyń jas óńi ádettegisindeı emes, tún qarańǵysynan buldyrap, munartyp ádemi kórinedi. Qıyqtaý qara kózi dóńgelenip Erjanǵa telmire qalypty. Súıgenin ańsap kele jatqan jas jigitke bul Raýshannyń kózindeı bolyp, ystyq tartyp ketti. Erjan da ishi jylyp emirene qarady.

— Erjan, — dedi Kúlánda daýsy dir etip. Jaqyndaı umsynyp, qolyn Erjannyń ıyǵyna saldy da, qaıtadan tartyp aldy; jeńiniń ushynan ustady. — Erjan... ózińdi saqtaı gór... Men tilektespin

Erjan qarymen qapsyra oraı Kúlándanyń arqasynan qaqty.

— Raqmet, Kúlánda! Óziń de aman bol.

2

«Ólim degen ne? Ol adamnyń joqtyqqa aınalýy. Aıtalyq «ómir jolynyń aıaqtalýy». Adam barlyq isiniń aıaqtalǵanyn, tynǵanyn jaqsy kóredi. Tek qana ómirdiń aıaqtalǵanyn jek kóredi. Joq bolyp ketý óte qorqynyshty. Al dinshil adamdar rýhynyń máńgi ólmeıtinine senedi. Logıka boıynsha olarǵa ólim qorqynyshty bolmasqa tıis. Óıtkeni o dúnıeniń de raqaty bar dep biledi... Biraq olar da ólimnen qorqady. Nege olaı? Qudaıǵa senbegendikten meniń ólimnen, ıaǵnı máńgilik joq bolyp ketýden qorqatynym dáleldi». — Oıy osy araǵa kelip tirelip Kýpsıanov jan-jaǵyna qarap aldy. Sharýanyń alasa tóbeli tór bólmesiniń ishi tynysh. Batareıadan qýat alǵan kishkene lampa úı ortasyn dóńgelente jarqyratyp qarańǵylyqty burysh-buryshqa, júk tasasyna qýyp tastaǵan. Esikke taman qulaǵyna trýbasyn baılap alyp, múlgip telefonıst soldat otyr eken. Ózi múlgip ketken be, qalaı? Árıne ol men sıaqty tolǵanbaıdy. Oqyǵan, oıly adamdar sezimtal bolady. Ómirdi de qatty baǵalaıdy». Osy arada kózine jas kezindegi bir oqıǵa elestedi. Bul gımnazıaǵa baratyn kóshede qolyn sozyp «podaıte, hrısta radı» dep syńsyp bir qaıyrshy turatyn. Venıamın oǵan anasynyń tapsyrýymen kúnde baqyr aqsha tastap ketetin. Ómirge máz bozbalany onyń ásirese jırendirgeni — sasyq ısi edi. Jaqyndaǵanda qolqany atyp ketetin. Oǵan soqpaı keteıin dese anasynyń tilin almaýǵa batyly jetpeıtin. Bir kúni yza bolyp ketken Venıamın shalǵa: «Osy, sen, ne úshin ómir súresiń», — dedi, «Shyraǵym-aý, eshkimniń de ólgisi kelmeıdi ǵoı», — dep edi shal, — «ras, eshkimniń ólgisi kelmeıdi. Prosteıshaıa ıstına. Aıtpaqshy, tarıhta talaı soldattardyń óz denesin oqqa tosyp komandır ómirin saqtap qalǵany málim. Bul nelikten?» Kýpsıanov soldatty ondaı iske aparatyn sezimderdi biraz taldap kórip edi, biraq buǵan jaýap taba almady. Onyń kózi hat jazyp otyrǵan Ýálıge tústi. «Áıeline jazyp otyrǵan bolar, — dep túıdi Kýpsıanov. — Biraq onyń oıy da qazir osy tóńirekte júrgeni anyq. Ol ǵoı qazir eń aldymen óz ómirin oılap otyr. Hat jazý da ómirge degen úmittiń bir túri».

Búgingi kún tym qyzý boldy. Ár bólimshege óz ornyn, artılerıaǵa atys pozısıasyn kartadan belgilep berý onsha qıyn bolmasa da, solardy jer betine ornalastyrý ońaıǵa soqqan joq. Kádimgi áýre-sarsań. Járdemshilerimen, ózge komandırlerimen qosa buǵan Kýpsıanovtyń ózi de kóp aralasty. Ásheıinde kónbisti, «ıe maqul» dep tarta beretin úshinshi batalón komandıri jalpaq bet qara qazań Qonysbaevtyń ózi búgin muny biraz kúıdirdi. Biraq onymen sharyldasqany tez-aq umyt bolyp edi, uzaq ashýlandyryp, kijindirgen Arystanov. Munyń ámirin kerenaýlaý bolsa da qup alyp júrgen Murat barlyǵyn derlik qıqar istepti. Búgingi bekinisti jasaýǵa Kýpsıanov bar ónerin salyp edi. Aldyn-ala kartaǵa tesile úńilip, kóp qıaldap ádemi bekinis shebin syzǵan-dy. Ony ózinshe biraz túzetti. Kóp úńilgesin syzyqtyń ár ıregine deıin kóńilinde jattalyp, kózin jumsa da qyzyl qaryndashtyń izi kórinip turatyn boldy. Oǵan ishinen «blagorodnaıa lınıa» dep at ta qoıyp aldy. Baǵdarlaýǵa shyǵyp jerdi kózben kórgende de negizinen osy syzyq qalyp edi. Tipti polk komandıri Egorovtyń ózgeshe oılaryna da sypaıy túrde dáleldi daý aıtyp, óz degenine ıip ákelgen-di. Dıvızıanyń shtab bastyǵyna da arnaıy baryp maquldatyp edi. Jáne bul jospardy ózi jasaǵanyn da sáti túsip anyq ańǵartqan. Venıamın kóńil túkpirindegi ushtyǵy kóringen pıǵylyn — ózgege arnasa da, ózi úshin anyqtap alatyn. On bes jyldan artyq ishteı túrtkilep maza bermeı júretin bir oıy bar edi — ol úlken qolbasy bolý, dańqyn shyǵarý. Ýchılıshe bitirgende qolbasy juldyzy jarqyrap jap-jaqyn tur edi. Revolúsıalyq elde jastaı tez kóterilý tipti qıyn emes sıaqty kóringen. Biraq bul bir satyny attap ótpeı aqyryn jyljydy da, álgi jap-jaqyn juldyz alystaı berdi, buldyrap ketti. Kýpsıanovtyń jastyq armany, jalyny sónip, shoǵy óship qolamta tartty. Endi sol qolamta jel úrlegendeı kókireginde qaıta mazdady. Alǵashqy urysta-aq ózin kórsetý maqsaty muny jas balasha qyzyqtyryp áketti. Sáti túspeı osy kezge deıin búrkelip kelgen áskerı talantyn ashpaq boldy. Kórsin, uqsyn. Ásheıindegi beıjaı qalpynan sergip, bar yntasymen bekinis josparyn jasady. Ózgesin aıtpaǵanda munyń dıspozısıasynyń asa utymdy eki jaǵy bar — adam shyǵynyn azaıtý, jaýdy toıtarý. Kýpsıanov jaý kúshiniń salmaǵyn jaqsy biledi. Ne jasyratyny bar, bul rýbejde jaýdy uzaq ustap týra almaıtynymyz anyq, sondyqtan da ol shyǵynsyz sheginý jaǵyp qatty oılady. Erteń de soǵysý kerek.

Kýpsıanov qalyń tutasqan, keıde úzilip, usaq shoǵyrlanyp uzynnan uzaq sozylǵan ormandy jaqsy paıdalandy. Batalóndardy ormanǵa arqa tireı bekindirip, keıinirektegi dalandar men dóńesterge artılerıa pozısıalaryn jasatpaq bolǵan. Tipti artılerıa pozısıalary belgilengen núktelerden aıqysh-uıqysh súıir jebeli qyzyl syzyqtar tartyp polk maıdanyn zeńbirek otymen túgel qamtyǵandaı bolyp edi. Barlyǵy eseptelgen-di. Murat osy syzyqtyń shyrqyn buzyp batalónyn ilgeri shyǵaryp alyp ketipti. Orman aldyndaǵy úsh-tórt júz metrdeı jerdegi dóńestiń ar jaq baýraıyn ala bekingen. Onysymen turmaı óz qaraýyna berilgen artılerıa pozısıasyn da aýystyryp, ilgeriletken. Ekinshi oralyp soqqanda Kýpsıanov pen Arystanov osy úshin qatty kerisip qaldy.

Jaǵdaıdy kórip ashýǵa býlyqqan Kýpsıanov, ózin áreń tejep syzdana keketip:

— Sizdiń topografıadan habaryńyz bar bolar, joldas kapıtan, — dedi Muratqa. Sodan keıin planshetkasyn ashyp kartasyn nusqady. — Mynada bekinis shebi anyq belgilengen bolatyn.

Murat onyń kartasyna qaraǵan joq.

— Jer yńǵaıyna qarap sál oıystym, — deı saldy.

— Ondaı oıysa berseńiz az eken, — dep qaǵytty Kýpsıanov.

— Árıne kóp emes, — dep qostady Murat munyń kekesinin uqpaǵandaı.

— Ańǵarsańyz, joǵarǵy komandırdiń buıryǵyn buzdyńyz, — dedi Kýpsıanov qataıyp.

— Men be? — dedi Murat uzyn boıymen joǵarydan tómen Kýpsıanovqa qarap.

Kýpsıanov bekinistiń bitýge jýyqtaǵanyn kórdi, biraq yzamen eregis aralasyp óz ámirin ótkizýge qyńyraıdy.

— Joldas kapıtan, bekinis shebi sizge kórsetilip berilgen. Buıryqty oryndańyz.

Murat tatýlyqty buzbaýǵa tyrysyp bekinistiń aldy eńis, uzaq jazyq ekenin, jaýǵa oqtyń alystan darıtynyn qysqa dáleldep berdi. Biraq Kýpsıanov bir ezýimen myrs etip qarsy daý aıtty.

— Ol aıtqanyńyz durys, biraq ańǵarsańyz sizden buryn da kóp jaǵdaı oılanǵan. Uzaq urysta oq-dárimen qamtamasyz etý, eger kerek bolsa sheginý jaǵy da eskerilgen. Siz syńar oılapsyz.

— Men eń aldymen jaýdy toqtatý jaǵyn oıladym, — dedi Murat daýsy qataıyp. — Oq-dárini qamtamasyz etemin. Al qashýǵa qalsaq zymyrap berermiz. — Qyńyr kapıtannyń manadan beri jumsaq bolyp turǵany sodan bolar, myqty dálelin keıinge saqtaǵan eken. — General kelip edi, osy pozısıany unatyp ketti, — dedi ol jáı aıta salǵandaı.

Kapıtanǵa óz ornyn kórsetip berý úshin qatty ketýge bel baılaǵan Kýpsıanovtyń endi lajy bolmaı qaldy. Keginiń jartysyn keıinge qaldyryp, ázirge tek artılerıa pozısıasyn burynǵy ornyna keshirýge ámir etti. Sodan keıin-aq qanshama ispen alań bolsa da keshke deıin Murat qylyǵy maza bermedi. Ásheıindegideı emes, samarqaý keskin kóz aldynan ketpeı yza qyldy. Buryn Muratty adýyn, ańǵaldaý kórýshi edi, endi baqsa mynadaıy da bar eken. Naǵyz jalańqabat emes sıaqty. Ashyq moıyndamasa da Kýpsıanov Murattyń kúshti adam ekenin túpki bir sezimimen ańǵardy. Túbi juldyzdary jaraspaıtyny aıqyn. Bul oǵan jol bere almaıdy. Kúni boıy, qalt etkende — ol bolashaq dushpanymen ózin salystyryp kórdi. Murat qaıratty, ójet jigit, onyń ústine nahaldaý. Biraq sol ór minezinen, qyzbalyǵynan áli talaı súrinedi. Al Kýpsıanovtyń artyqshylyǵy — ózin shynyqtyryp jasap alǵan óz minezi. Murat qyzyp ketkende ózin tejeı bilmese, bul qashan da baısaldy qalyptan aýmaıdy. Ár qımylyn, sózin ólshep-piship qoıǵan, eń aıaǵy kúlkisine deıin ólsheýli. Osynyń bári ony syrtqy ystyq, sýyqtan qorǵaıtyn qabyrshaq.

Jańaǵy ázirde, shtabqa qaıtyp kele jatqanda jalaqtaı jarqyldaǵan soǵys otyn kórip, kúni boıy yqylyqtap mazalaǵan osy oıdan aryldy. Esine ólim tústi. «Ekeýmizden myqty taǵy bir kúsh bar eken ǵoı, talasymyzdy sol shesher-aý. Biraq kimniń paıdasyna?..» dep oılap tiksinip qaldy. Sodan shtabqa kelip ońashalanǵasyn-aq, osy oıǵa berilip, fılosofıaǵa aýysqan-dy. Endi ózi jasaǵan plannyń da, Muratty jeńýdiń de qyzyǵy bolmaı qalǵan sıaqty.

Kýpsıanov taǵy da Ýálıge qarady. Qoly sýmańdap dápter betiniń tómengi jaǵyna baryp qalypty. Tym asyǵa jazýyna qaraǵanda hatyn aıaqtaýǵa taıanǵan sıaqty.

Ýálıdiń qara sur beti qorǵasyn reńdenip kókshil tartqan. Ánekeı óńine qan tepsindi. Endi kók pen qyzyly aralasyp betinde yzaqor shaptyqpa adamnyń álpeti paıda boldy. Mine bet ushyndaǵy qoıý qyzyly shym-shymdap kókke sińip, qaıta surlandy. Júrek dirili men susy aralas erekshe keskin. Ýálıdiń óńindegi qubylysty qyzyqtap Kýpsıanov aýyr oıdan serpilgendeı boldy. İshti jegideı jep, sheshýin taptyrmaı tuıyqqa tiregen oıdan jeńil jáıtterge aýysty. «Osy jigittiń maǵan nesi unaıdy, nesi unamaıdy, — dedi ol ishinen. — Osy ekeýmizdiń aramyzdaǵy dostyq pa? Álde bastyq pen baǵynyshtynyń arasyndaǵy resmı qarym-qatynastan góri jaqyndyq pa? Durysyraq aıtqanda meniń jaqynyraq ustaıtyn qarashym ǵana ma?» Kýpsıanov bul arasyn tikeleı anyqtaı almady. Áıteýir ne de bolsa ekeýi yńǵaılasa ketti. Al eger Kýpsıanovtyń osy polkta dosy bolsa ol, árıne Ýálı bolýǵa tıis.

— Áıelińe jazdyń ba? — dep surady Kýpsıanov hatty konvertke salyp jatqan Ýálıden.

— Joq, joldastaryma, — dedi Ýálı urlyǵy shyǵyp qalǵan adamdaı qıpaqtap.

«Árbir tosyn saýaldan qysylyp qalady, óziniń bir shıkiligi bar ma eken, álde tabıǵı uıalshaqtyǵy, sypaıylyǵy ma eken» dep oılady Kýpsıanov.

— Áıelge de hat jazý kerek. Ol baıǵus, sarǵaıyp hat kútip otyrǵan shyǵar, — dedi ol aqyl aıtqan baısaldy pishinmen.

— Oǵan keshe jazǵanmyn.

— Sen búgin Arystanovty kórdiń be? — dedi Kýpsıanov oıda joqta.

Ýálı taǵy da qypylyqtap qaldy; óńi de qyzǵylt tartty.

— İ-i, kórdim.

— Batalónynyń bekinisinde boldyń ba?

Bastyǵy qazbalaı bergenge me, Ýálı de eleńdep ákki qalypqa tústi.

Kýpsıanov onyń júzindegi qubylysty tanyp oıǵa qaldy: «Ekeýmizdiń qaısymyzdy jaqyn kóredi eken? Anaýmen kóbirek joldas bolǵan jáne qansha aıtqanmen óz ulty. Biraq...» «Biraq» deıtin sebebi — Murat muny ish tartpaıtyn sıaqty, Ýálıdiń de Muratqa degen sypaıy, jyly kúlkisiniń ar jaǵynan syzdap shyǵyp turǵan yzǵar baıqalyp qalady — qyzǵanyshy ma, kúıinishi me?

— Seniń ol týraly pikiriń qalaı?

İshteı daıyndalyp aldy ma, Ýálı bul joly Kýpsıanovqa jymıa qarap, baısaldy jaýap berdi:

— Onsha joǵary emes. Soqtyqpa, bir kúni basyn jaryp alady.

Kýpsıanov ólshegendeı azǵana aqyryn kúlip aldy. Sodan keıin sál tolysa bastaǵan súıekti, ádemi denesin túgel kórsetkisi kelgendeı árli-berli júre bastady.

— Taýyp aıttyń. Aryny qatty.

Kýpsıanovtyń sózin rastaǵandaı Murat esikten enteleı kirdi. Shań-topyraqtan kirlegen sur shıneli, bet júzi álsiz lampanyń solǵyn jaryǵynan qaraýytyp túnere túsken. Ol saıabyr taýyp, jaıbaraqat otyrǵan adamdardyń ústine myna sýyt túrimen ábiger ala kirdi.

— Men sizdi áreń taptym, — dedi ol shtab bastyǵyna.

— Kimdi aıtsa sol keledi degen. Káne otyryńyz, — dedi.

Kýpsıanov ózi stoldyń basyna kelip tyńdaıtyn raı bildirdi.

Murat bólmeni bir sholyp ótti de, oryndyq alyp Kýpsıanovqa qarsy otyrdy. Alǵashqy ekpindegen qarqynynan tejelip, shtab bastyǵynyń ajaryna kóz tastady.

— Sol baıaǵy artılerıa pozısıasynyń daýymen keldim.

— Bar máseleni kelisip edik qoı. Men dıspozısıany endi ózgerte almaımyn.

— Maǵan berilgen kúshti ózimshe paıdalanýǵa ruqsat etińizshi. — Kýpsıanov túńildire jaýap bergesin Murat ta tike ketti.

Kýpsıanov daýsyn kótermese de sózin syzdap aıtty:

— Siz óz batalónyńyzdy jalańashtap soqqynyń astyna tosqanyńyzben turmaı, ózge bólimderdi de arandatpaqsyz ba?

«Jasyrynbaq oınaýǵa kelgen joqpyz!» degen ashshy soz kómeıine kelip qalsa da Murat ózin tejep qaldy. Bulaı is bitpeıdi eken. Kýpsıanovtyń ádettegi baıybynan shyǵa bastaǵanyn sezip, jarany ýshyqtyrmaýǵa tyrysty.

— Batalónnyń pozısıasy týraly kelistik qoı, onyń nesin aıta beremiz, — dedi Murat báseńsip, ol pozısıany Panferov unatqanyn qytyǵyna tımeı eppen eskertip. — Endi sonymen sáıkes zeńbirekterdiń alǵashqy ornyn da aýystyrý kerek bolyp tur ǵoı. Sony aqyldasqanymyz qalaı bolar.

Murat Kýpsıanovtyń sabasyna qaıta túsýin tosyp temeki tartty. «Bárinen osy sen qıyn bolmasań ne ǵylsyn, shirenip jelkeden tartasyń da otyrasyń-aý» dedi ishinen; Kýpsıanov oń qabaǵyn kóterip, Muratqa qarap, sál oılanyp qaldy. «Birden basylyp qalǵany ma? Álde aılasy ma? Qyrdyń ańy ákki, qý da bolýshy edi». Kenet oǵan osy bir alǵyrt ójet janǵa óz kóregendigin ańǵartyp, maıdan jaǵdaıy týraly áriden sezgenin aıtyp, uǵyndyrǵysy keldi. Onyń aryny sonda basylmaq. Jalpy Kýpsıanov biletindigin ózgege ańǵartýǵa qushtarlaý bolatyn. Endi ol jaıymen stolǵa otyryp temeki tartty. Papırosynyń kúlin túsirip, shynashaǵynyń ushyna qarap oılanyp aldy da baısaldy, jyly shyraımen sóıledi.

— Al, aqyldasaıyq. Sizben kerildesip jatý maǵan da rahat emes, qymbatty kapıtan. Biz áregirek oılaýymyz kerek. Nemister biraz irkilin, kúshin tolystyryp, jýyrda jańa shabýyl bastady. Ázirgi jaý ekpini qatty — Muratqa sóz mánin uqtyrǵysy kelip Kýpsıanov az bógeldi. — Ańǵarsańyz, jaýdy biz bul rýbejde toqtata almaımyz. Bizdiń dıvızıany seldiretip, tym kóp jerge sozýyna qaraǵanda joǵarǵy jań ta osy pikirde bolsa kerek. Ańǵarsańyz, biz jalpy maıdandaǵy jaǵdaıǵa sáıkes taktıka qoldanýǵa tıispiz. Jónsiz arandaıtyn retimiz joq.

Murat qarsy daý aıtpaı únsiz tyńdady. Qarsylasqan adamyna uqtyrǵanyna, óz dáleliniń bultartpas dáldiginen eligip Kýpsıanov uzaq ta, yqlasty da sóıledi. Murat onyń shym-shymdap qaıda ákele jatqanyn sezdi. «Munyń seniń, buqpantaıdyń taktıkasy eken» dep túıdi ishinen. Ádemi dáleldegen oıdyń astaryn unatpasa da Kýpsıanov sóziniń aıaǵyn sabyrmen tosty. Biraq daý dese delebesi qozatyn qazaqtyń balasy óz pikirin de aıtpaı kete almady.

— Jaýdy toqtatatyn aqyrǵy rýbejge az shyǵynmen jetý árkimniń armany ekeni ras. Sol úshin jonymyzdy tosyp buǵa berý kerek pe? — Murat Kýpsıanovtyń qarsy daý aıtqysy kelgen ajaryn tanyp, tez sóılep ketti. — Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz istiń bir ǵana jaǵy. Al, biz úshin eń basty mindet — qadam basqan saıyn jaýdy qansyrata berý. Siz Kýtýzov taktıkasyn aıttyńyz. Negizinen uqsastyǵy bolǵanmen biz ony aınytpaı qaıtalamaspyz. Biz tarıhı spektákl qoıyp júrgen joqpyz. Moskvany da bere almaspyz.

Qysqasy tóbeles eken — tóbeles. Munda murnym qanaıdy, basym jarylady dep aıanǵannyń enesi urylady. — Murat aýyr sózin, qyzarǵanyn bildirgisi kelmeı jymıa tyńdap otyrǵan Kýpsıanovqa kóz tastady da, tez basyldy. «Qabyrshaǵyńnyń syrtyna da qan tepsinipti-aý» dep ishteı myrs etti. — Biz strategıalyq aıtysqa túsip ketippiz ǵoı. Odan da óz sharýamyzǵa keleıik. Ýaqyt tyǵyz.

Murat kartasyn stolǵa jaıyp ár dóńes, yldıdy, ormandy kózge kórsetkendeı etip sıpattap, ár zeńbirektiń qaı jerge túsetinine deıin aıtty. Qaryndashpen syzyp, qolymen nusqap bolashaq soǵys kartınasyn saralap jetkizdi.

Murat shyǵyp ketkesin Kýpsıanov kózin jumyp, biraz oılanyp qaldy. Beıne bir jeldeı uıtqyp ótkendeı. Ekpindep, eleýrep keldi de, aqyry óz degenin istep ǵaıyp boldy. «Nege sonyń degenine kónip qaldym. Áli de kóne berer me ekem?» dep oılady ol. Kýpsıanovtyń ómir saparynda osy sıaqty adamdar kezdesip edi. Bul olarmen alysyp, aıqasyp baqqan. Biraq sol bir taýy shaǵylmaǵan ańǵyrt ta alǵyr, darqan jandar munyń eteginen alǵanyn eleń qylmaı kóterilip júre beretin. Al Kýpsıanov sol orynda qalyp keıinnen ilgerilep deńgeıinen ótip bara jatqan basqa bireýiniń shaýjaıynan alatyn. Shynymen myna kapıtan da sóıtip ketpek pe? Óziniń tegeýrini qatty. Joq, joq, bul joly muny ilgeri ótkizip jibere almas. Adam ómirden bekerge úırenip, bekerge shynyqpaıdy ǵoı.

3

Urys qatty boldy. Smolenskini alǵannan keıin biraz saıabyrlap kúsh jınap alǵan dushpan shabýylynyń qarqyny endi kúsheıip kele jatyr edi. Sovet áskerleriniń az ýaqytta jasaǵan bekinisterin birneshe tank grýppalarynyń, temir balǵasymen qıratqan fashıs armıasy aıaqqa oralǵy bolyp jolyn bógegen ózinen qarýy da, sany kemis kúshterdi tapap ótip, strategıalyq keńistikke shyǵyp, erkin shyrqap ketpekshi boldy. Osy demmen Moskvany alyp bir-aq tynbaq oılary bar. Shyǵys maıdanynyń taǵdyryn sheshedi dep asa úlken úmit artqan osy Oktábr shabýylyna nemis komandovanıesi baryn aıamaı óte muqıat daıyndaldy. Soǵystyń barlyq aýmaly-tókpeli jaǵdaılary, eki jaqtyń kúshteriniń ara salmaǵy múltiksiz esepke alyndy. Úsh aıdan artyq sheginip, qatary buzylyp, qajyǵan áskerge qarsy shoıyn salmaqty, bolat jebeli tutas, joıqyn kúsh lap berdi. Sovet armıasy burynǵysynsha sheginip bara jatty. Biraq soǵys minezi ózgerip edi.

Nemis áskerleri barǵan saıyn qalyńǵa kirgendeı. Shabýyl qarqyny burynǵysha qatty bolǵanmen, burynǵydaı erkindik joq, jemirilip ilgerileıdi. Smolenski men Moskva arasyndaǵy ormandy, dalanyń oıly-qyrly orystyń keń alqaby, alasa aǵash úıli qalyń derevnálary, usaq qalalary jaýdyń bolat kúshin kemirip jep, aqyry nemis armıasynyń temir qanaty maırylyp, tumsyǵy tasqa soǵylatynyn jeńis sharabyna mas bolǵan fashıs generaldary sezgen joq-ty. Biraq olardyń tóbesinen muzdaı sý quıyp esin jıdyratyn kezeń jaqyndap kele jatyr edi.

Tosqaýyl bolǵan áskerdiń shebin buzyp lap bergen jaý sol ekpinimen kelip Panferov dıvızıasyna soqtyqty. Alǵashqy qarqynymen buzyp óte almaı, nemister keıingi kúshin tartyp shabýylyn údete berdi. Eki jerden jasalǵan tank atakasy jeńiske jetkizbedi. Oń qanatta jaý tankteri shepti jaryp ótip bir-eki zeńbirekti tapap ketti. Biraq ol jer tyń rezervpen bitelip keıingi kele jatqan jaıaý ásker bógelip qaldy da, tankter tyl bólimderin dúrliktirip, ózderi de biraz julmalanyp keıin qaıtty. Naǵyz qıan-keski urys osydan bastaldy. Nemister endi zeńbirek oǵyn qardaı boratyp, uzaq artılerıa daıyndyǵyn jasady. Qaptaı jarylǵan snarádtardyń shań-tútinin tasalanyp jasyl shıneldi jaıaý ásker ilgeri umtyldy. Orman qaltarystary men dóńesterdiń artynan yrǵalyp tankter shyqty. Qolma-qol naızalasqan urystar boldy. Buryn soǵysqa jattyǵyp shynyqpasa da muqalmaǵan qaırat, tyń kúsh ázirge taýsylmaı tótep berip tur.

Soǵys keıde aǵyn sý, doly tolqynǵa uqsaıdy. Júıtkip aǵyp kele jatqan sý bar dármenimen toǵanǵa soǵady. Biraq ony buza almaı qaıta loqsıdy. Kóbeıe túsip taǵy soǵady jáne sheginedi. Sodan soń keıingi aǵynmen tolyqsyp týlaǵan tolqynymen toǵandy ústi-ústine sabalaıdy. Asyp tógiledi. Bir jerin jyryp ketedi, ony bekitse ekinshi sherin buzady. Áli kelse toǵandy buzyp kesek tastaryn aǵyzyp qýalap ketedi, áli kelmese týlap-týlap basylady. Biraq bul syrttan qaraǵan adamǵa solaı, syrt áser. Soǵys órti sharpyǵan Raýshanǵa jaý shabýyly basqasha áser etti. Alǵy shepten asyp sanvzvodqa jaqyn kelip jarylǵan alǵashqy snarád qatty shoshyndyrdy. İshin tartyp býlyǵa ókirip tóbeden qulap kele jatqan ajaldan buǵyp jerge kirip kete jazdady. Jarylǵan temirdiń ashshy daýsy mıyn shanshyp ótti. Óziniń óli-tirisin bilmeı bir sát essiz qaldy. Sodan keıin taǵy-taǵy snarádtar jaryldy. Raýshan búrisip, okop túbine jabysa berdi. Korostylev daýystap shaqyrǵanda baryp basyn kóterdi. Vzvod soıa baıaǵy ornynda. Aldyn qalqalaı seldir jas aǵash ósken kishkene jyra. Ár jerden qazylǵan shuqyrlardyń jas topyraǵy sembegen. Korostylev arbadan bir úlken túıinshekti túsirip jatyr. Kesheden beri osy kózi úırengen kórinis Raýshanǵa sonshalyq jat bolypty. Ajal yzǵaryn shashyp azynaǵan sýyq tóńirek. Jyranyń erneýine taqaı ósken jas qaıyń da ajal deminen titirenip, qalshyldaı teńseledi. Jurt qybyrlap bir nárse istep júr. Aldabergen deıtin sanıtar qalyń erni salbyrap sýmkasyn aqtaryp jatyr. Óńi bop-boz. Mynalar ne istep júr? Osynyń bári nege kerek? Raýshan jurt áreketiniń maǵynasyn túsine almady. Oısyz, meń-zeń halde órmelep okoptan shyqty.

— Má, mynalardy shesh, bıntterdi daıynda, — dep Korostylev Raýshannyń aldyna bir teńdi tastaı berdi.

Arbanyń tasasynan Kúlánda shyqty. Óńi qashyp, kózi kirtıip ketken. Daýsy da sylbyr, áreń estildi.

— Kel, ekeýmiz sheshelik.

— Attardy shuqyrǵa túsir, óltirip tastar, — dedi Korostylev Aldabergenge.

Raýshan tertege baılaýly sulyq turǵan eki atqa qarady. Snarád jaqyn jarylǵanda búkil jotasy dir ete dalady. «Attardy óltirip tastar», — dedi Raýshan ishinen. Taǵy da Kúlándaǵa kózi tústi. «Kúlándany da óltirýi múmkin». Kenet oǵan Kúlánda bul dúnıede joq, jansyz jat dene beınesinde elestep qatty shoshyndy.

Alǵy shepten jaralylar kele bastady. Olar ázirge jaý oǵy darymaǵan sanıtarlyq pýnktke maıdannyń qan ısin ákeldi. Jaraly soldattar ólik jatqan úıden shyqqandaı eńseleri túsip, aýyr qozǵalady. Olardyń shyqqan jeri qop-qoıý shań-tútin. Ózgelermen birge yntyǵyp alǵy shepke kóz jibergende Raýshan kóńili qatty júdedi. Uzynnan-uzaqqa sozylǵan okoptaǵylardy dushpan ot temirimen ústi-ústine toqpaqtap untap jatyr, al myna jaralylar shetirek shashaý shyǵyp, ot sharpýy ǵana tıgender sıaqty elesteıdi. Kenet oǵan ana ajal astynda Erjan da otyr ǵoı degen oı keldi. «Apyrmaı, aman bolsa ıgi edi» dep tiledi júregi alqynyp. Endi ol kelip jatqan jaralylardyń arasynan Erjandy izdep elegzı berdi.

Raýshan qarynan oq tıgen soldattyń jarasyp qaıta tańyp bola bergende jelke jaǵynan:

— Tezirek járdem etińder, — degen daýys estildi.

Qapsaǵaı iri jaýynger bala sıaqty kishkene bireýdi qapsyra kóterip, qoıarǵa oryn tappaǵandaı alaqtap tur eken. Qolyndaǵy sulyq dene keýdesinde jan baryn sezdirgendeı aqyryn ǵana yńyrsıdy. Raýshan jaqyndap kelip jaralynyń kóndeı jıyrylǵan sup-sur betin, tisine jabysqan kezergen ernin kórdi.

— Sorlyny ıyqtan ońdyrmaı soqty, — dedi ákelgen jaýynger. — Men ońaı qutyldym. Qoń etimnen qan shyǵardy da qoıdy.

Asyǵysta kıimniń syrtynan tańylǵan marlige qan uıyǵan. Raýshan jaralyny bir qyryna jatqyzyp, Kúlándanyń kómegimen qaıta tańýǵa kiristi. Marliniń astynan aqqan qan omyraýyn jýyp ketken. Tańǵyshty sheship alǵanda, Raýshan shoshyp ketti. Barmaqtaı úlken jarqynshaq qoltyqtan joǵary soǵyp, ıyqty dal-dul etip syndyrǵan. Qyzdyń kóz aldynda ózge dúnıeni tasalap aqsıa synǵan, soıaý-soıaý súıek pen qyp-qyzyl qanǵa boıalyp borshasy shyqqan et turyp aldy. Tek sonyń ar jaǵynan tuman perdelegendeı munartyp kemseńdeı tistengen, aýyr azan ájimi aıǵyzdaǵan jaralynyń bop-boz júzi kórinedi. Raýshannyń júregi qaltyrap keýdesine syımaı qatty titirkenip qaldy da, sálden keıin basy aınalyp ketti.

— Kúlánda... Kúlánda, — deı berdi, jaralyny demegen qolynyń álsirep bara jatqanyn sezip.

Mundaıǵa Kúlánda berik eken. Ol jalma-jan jaralyny qapsyra qushaqtady da, basyn tizesimen súıep, qolyndaǵy daıyndap turǵan marlisimen jarasyn tańa bastady. Sodan keıin synǵan qolyn moınyna asyp, shalqasynan saldy. Raýshan endi ǵana esin jınaǵandaı bolyp arbamen jaralyny jóneltýge ámir etti. Shan shydamas ashshy azappen alysyp, tistenip, siresip jatqan jaýyngerdiń qınalǵanyna dáti shydamady. Onyń bul áreketine Kúlánda qarsy shyqty:

— Kishkene jata tursyn. Qazir taǵy da aýyr jaralylar kelse, olardy nemen jóneltemiz? Bir arbaǵa úsh-tórt adam syıady.

Kúlándanyń myna sózi, miz baqpaǵan júzi erekshe qataldyqty, tas baýyrlyqty tanytqandaı boldy. Biraq Raýshan oǵan qarsy kele almady.

— Iá... Iá... Solaı-aq bolsyn.

Jaralylar qamynyń ábigerligi Raýshannyń alǵashqy aýyr áserin umyttyraıyn dedi. Endi dirilden tistenip tursa da, jarany tańýǵa shamasy keletin boldy. Sóıtip turyp keıde sirestirip qatty da tańyp jiberedi. Keıbireýleri yńqyldap:

— Qysyp jiberdińiz, bosatyńqyra, — deıdi.

Bir úlken qara kózdi jigit, jany aýyrsa da, qyzdyń betine týra qarap, jymıyp kúldi:

— Qaryndas, ózińiz názik bolsańyz da, qolyńyz qatty eken, á?

Onyń qasynda otyrǵan joldasy kújireıgen shombal jigit keńkildep kúlip jiberdi:

— Oı, qudaı atsyn seni! Qyzdyń qolyn aýyrsynǵany ıesi!

Bul ázilge jaralylardyń kóbisi-aq kúldi. Jurt qaıda da bolsa daǵdyly minezinen jańylmaıdy eken. Sol minez Raýshanǵa da daryp, eńsesin basqan zil salmaqtan arylyp, tóńirektegi dúnıe qaıtadan óz qalpyna tústi.

Qalt etken bir saıabyrda sanpýnktke Murat keldi. Ol kele oq-dári tıegen arbanyń mańynda qıpalaqtap júrgen Doshevskııge kılikti.

— Nege bul jerge toqtadyń? Sonshama jerden jurt oq tası ma? Ózińe tasytyp kórer me edi.

Kombattyń susynan seskengen Doshevskıı jypyqtap, jalynyshty pishinmen:

— Joldas kapıtan... Joldas kapıtan... — deıdi qaıta-qaıta.

— Nemenege kapıtan, kapıtan deısiń. Men kapıtan bolǵaly eki aı, — dedi Murat tóne túsip. — Barlyq oq-dárini anaý bir top qaıyńnyń túbindegi shuqyrǵa jetkiz.

Arystanov ym qaqsa-aq otqa túsýge daıyn keıpin kórsetip turǵan Doshevskıı jylp etkizip qolyn shekesine qoıdy:

— Qup, joldas kapıtan! Qazir jónelteıin de, ózim art jaqtan oq-dári ákele qoıaıyn.

Ámirim osy ǵana dep teris aınala bergen Murat qaıtadan jalt buryldy:

— Tylǵa basqa kisi jiber. Óziń osynda bol.

Doshevskıı aldyńǵydan beter yqlas kórsetip:

— Qup, joldas kapıtan, — dedi. Túrine qaraǵanda, dedektep ushyp keteıin dep tursa da, ornynan qozǵala qoımaıdy. — Siz qandy qyrǵyn urystan sharshadyńyz ǵoı. Qarnyńyz da ashqan shyǵar. — Kózinde bir jylymshy kúlki oınap, Doshevskıı kombatqa asa jany ashyǵan pishinmen qaraıdy. — Sizge ystyq tamaq ta ala kelsem dep edim...

Murat yzalana bastady:

— Men saǵan aldyńǵy shepke bar dedim ǵoı.

— Qup, joldas kapıtan. Biraq sizdiń qarnyńyz...

— Joǵal! — dep aqyrdy terisine syımaı ketken Murat.

Doshevskıı bir jáshik patrondy arqasyna salyp alyp, ózi sıaqty patron arqalaǵan arbakeshteriniń sońynan júre berdi. Kombatqa jaltań-jaltań qaraıdy. Onyń bul kózqarasynda aýyr sóz estip renjigen keskinniń izi de joq, qaıta asa yrza bolǵan jandaı emirengen túri bar.

Ámiri eki bolmaı, tabanda oryndalatynyna daǵdylanǵan komandır shynynda da qatty ashýlandy. Ózge jurt bolsa birden oryndar edi, al mynaý synaptaı sýsyp, ýysynda turmaı, ábden zyqysyn shyǵardy.

Murat jaraly jaýyngerlerge burylyp, aıypty adamdaı jymıyp kúldi. Doshevskııdiń minezine jaýyngerler de kúlip otyr eken. Osyny ańǵarǵan komandır jańaǵy aıqaıdy qaljyńmen jumsartty.

— Jańaǵy qurǵyrǵa keıımin dep, qyzdardy qorqytyp aldym ba, — dep Raýshanǵa qarady.

Shetkerileý otyrǵan, manaǵy súzegen buqa tárizdes shombal jaýynger kombattyń áziline oraı jaýap qatty:

— Kombattyń aıqaıynan qoryqsa, nemistiń qoqaıyna qalaı shydaıdy. Etteri úırene bergeni jaqsy.

— Anaý-mynaý jigitińnen olqy soǵatyn qyzdar emes.

— Keı jigitti orap alǵandaı, — dep jaýyngerler ár jerden kóterip áketti.

Murat jaralylardyń júzderin baǵdarlap ótti. Ekeý-úsheýi qozǵalyssyz jatyr. «Bular sirá aýyr jaralanǵandar bolar; tezirek jónelttirý kerek eken», — dep oılady ol. Úsh-tórt jaraly tómen qarap sulyq otyr. Bireýi barmaqtaı etip oraǵan temekisin ústi-ústine sorady. Bulardyń jurt sózimen isi joq, óz oılarymen álek. Tek áne bir qulaqshynynyń qulaǵyn túsirgen ala kózqarasy ǵana kombat sózin quptaǵandaı ezý tartty. Onysy da jalynyshty bir nárse bolyp shyqty. Ózgeleri alǵashqy urys qyzýynan arylmaı, ishtegi áserin shyǵarýǵa asyǵyp, kózderi jaınap kúle qarap, ár sózge tutanyp-aq tur. Bular qaıtyp Murattyń qol astyna kele me, álde tamshydaı shashyrap úlken maıdanǵa sińip kete me?

— Al, jigitter, nemis degen qandaı eken? Tatyp kórdińder me? — dedi Murat.

Jaýyngerler dabyrlasyp jamyraı jaýap qaıyrdy:

— Zeńbiregi kóp eken ıttiń.

— Bizdiń rotany snarádpen soqty deısiń... Soqty deısiń... Kisiniń esin tandyryp jibere jazdady.

— Bizdiń rota bir tankin órtedi... jaqsy janady eken.

Jurt dabyry tolastaı bergende bir jaýynger:

— Dámin tattyq-aý, sonyń ózi tátti kórinbeıdi, — dedi.

Ol aqyryn aıtsa da, jurt túgel estidi.

— E, saǵan ony tátti bolady dep kim aıtyp edi, — dedi oǵan kújireıgen shombal soldat. — Biraq sen ekeýmiz áli ashysyn tatqan joqpyz. Ine suǵyp alǵandaı ǵana qan shyǵaryp, qaıqaıyp baramyz.

Oǵan Murat erekshe qyzyǵa qarady. Jas ta bolsa, súıegi iri, denesi tolyq. Shúıdeli moıny alǵa qaraı eńkek bitken, súzegen buqadaı qabaǵynyń astynan qaraıtyny da sodan bolar, áıtpese kózqarasy zildi emes. İsik qabaqty kúj-kúj kesek júzine jumsaq maı muryn jalpıa qonǵan. Qımyly da denesine saı iri, oralymsyzdaý.

«Bul ózi sezimge topas dúleı kúsh ıesi me eken, álde myna palýan tulǵada úlken jan, ystyq sezim bar ma eken?» dep oılady Murat.

— Qaı vzvodtansyń?

— Qaısarovtyń.

— Atyń kim?

— Dáýren.

— Al jigitter, jaralaryń shıpaly bolsyn. Esebin taýyp óz bólimderińe qaıtyp kelińder.

Keterde Murat kózi Raýshanǵa tústi. Qyzdyń óńi qashqan túrin kórip, «bárinen de saǵan qıyn shyǵar-aý» dep aıady. Raýshan osy bir qysylshańda Aıshany eske saldy. Sońǵy kezdeskeninde ol da osyndaı sulyq, júdeý keskinde bolatyn. Murattyń «qosylaıyq» degen qolqasyna, bar dúnıeden úmit úzgendeı, erni ǵana qybyrlap: «joq... joq... bolmaıdy» deı berip edi. Murat oqys burylyp, júrip ketti. Taǵy da qaptap alǵa umtylǵan jaýdyń susty kórinisi aıaýly áıeldiń názik beınesin kóz aldynan tez óshirdi.

Nemister taǵy da artılerıa atysyn údetip barady. Eki dúrkin atakasy tunshyǵyp qalǵasyn yza kernep órshelene túsken. Deminen ot pen qoıý tútip atqan, jan shoshytarlyq alyp haıýan kózge kórinbes berik qabyrǵany tumsyǵymen buzyp óte almaı, jynǵa uılyqqan egizdeı ókirip alasuryp tútip shýdaly sobalań basymen ústi-ústine tómpeshteıdi. Jıi de mol jarylǵan snarád daýsynyń jigi tutasyp basylmas uzaq gúrilge aınalǵan. Qara buıra shań-tútin aýyr, jaı teńseledi, teńselgen saıyn syzdap isine túsedi.

Raýshan snarád oıyp ketken shuqyrdyń ishinde jatyr. Sanvzvodtan osy araǵa deıin júgirip keldi de ar jaǵyna ilgerileı almady. Alǵy shepten kelgen bir jaraly okopta aýyr jaraqattylar kóp, kómek kerek dep edi. Sonda Kúlándanyń ornyna ózi suranyp shyqty. Ana jaqta jurt qyzyl qyrǵynda júrgende, tynyshtyq jerden oryn taba almady. Onyń ústine Erjan da kóńiline orala berdi. «Qaısarov vzvodynanmyn» degen shombal jaýyngerden Erjan amandyǵyn suraýǵa áldeneshe oqtalsa da, áldenege batyly jetpeı tartynshaqtaı berdi. Dáýren ketip qalǵasyn suramaǵanyna qatty ókindi. Biraq keshigip qaldy. Ózine-ózi moıyndaǵysy kelmese de ot shebine suranyp shyǵýynyń bir sebebi Erjandy kórý. Raýshan búgingi alǵashqy soǵysta jalǵyzsyrap, jetimsirep qalyp edi sebebin ózi uǵynyp jetpese de osy qıyrdaǵy eń jaqyny, janashyry sanap Erjannan qamqorlyq tilep, eriksiz soǵan talpyndy.

Bastapqy et qyzýymen irkilmeı júgirip jarym ortadan aýdy da shuqyrǵa tústi. Sál aıaldap qalǵasyn shuqyrdan shyǵýy tipti qıyn boldy. Anaý tutasa jarylǵan qalyń snarádtyń astyna kire almady. Biraq bul arada uzaq jatýǵa da dáti jetpedi. Aǵashtan úzilip túsken jalǵyz japyraqtaı anda da joq, munda da joq, aıdalada belgisiz halde jalǵyz qalý... Raýshan tez basyn kóterip alǵa qarady. Qalyń buıra tútin seldirep barady. Ár jeri jyrtylyp ar jaǵynan súreńsiz qoqyr jazyq kórinedi. Kúzgi solǵyn shóp reńkinde qybyrlaǵan adam deneleri kózge shalyndy. Beri kele jatyr. Raýshan túsine almaı bir sát tańyrqaı qarady. Óńinde: «Bular kimder? Neǵyp júr?» — degen suraq tur. «Oıbaı-aý, bular nemister eken ǵoı», — dep shoshynyp, otyrǵan kúıi keıin qaraı shalqaıa berdi. Biraq ornynan tura qashýǵa shamasy kelmedi me, qybyrlaǵan susty denelerden kózin almaı qalshıyp qaldy. Osy kezde tútin ábden seıilip edi. Kenet berirekten tasyrlaı atylǵan myltyq daýsy estildi. Raýshan pýlemet óńeshinen burqyldap shyqqan tútinge deıin anyq kórdi. «Mynalar bizdiń adamdar ǵoı» degen oı jalt etti. Iretile sozylyp, júgire basyp kele jatqan nemister irkis-tartys qatary buzylyp, jata bastady. O jaqtyń da pýlemeti iske kirisse kerek, Raýshannyń qulaq túbinen zýyldap qańǵyrma oqtar ushty. Mundaıda jalǵyzdyq adamdy shydatpaıdy eken, anaý atysyp jatqan kóptiń ishinen pana izdegendeı Raýshan tizesimen topyraqty kúreı atyp turdy da júgire jóneldi.

Jıileı atylǵan oqqa qaramastan eki ókpesi qabynyp transheıaǵa jetip bir-aq qulady. Okoptyń jaryna qatty soqqan tizesiniń aýyrmaǵanyna tań qalyp basyn kóterip alǵanda sırek shegir murtty egde jaýynger ústine úńilip tur eken.

— Jaraqattan amansyń ba? — dep surady ol.

Raýshan ony tanydy, Qartbaı eken.

— Amanmyn.

Qartbaı Raýshannyń búkil tulǵasyn kózimen bir sharpyp sholyp ótti de, tez óziniń qol pýlemetine buryldy. Raýshan sodan keıin baryp júreleı otyrǵan Kójekti kórdi. Murty salbyrap, kózi adyraıyp o da Raýshanǵa qaraı umsyna berdi:

— Apyraı, shynymen amansyń ba, áketaıym. Qatty quladyń ǵoı, tegi.

Raýshan Kójekti shyn aıap ketti. Baıǵusta óń-tús qalmapty, sóılegende erni jýyspaıdy.

— Áı, tez oq ákel, — dep jekidi Qartbaı qaıryla berip.

Kójek Raýshanǵa alaqtap qarady da, tizesi qaltyrap ornynan turdy.

— Atańa naǵletterdiń ólermenin qarashy. Shydatar emes qoı, — dedi Qartbaı kijinip.

Kelgen sharýasy endi ǵana esine túsip Raýshan túregeldi.

— Jaralanǵan adamdar joq pa? — dep surady ol Qartbaıdan.

Qaırylýǵa murshasy joq pýlemetshi jaýap bermedi. Raýshan qozǵala berip, jaý jańqa kózi túsip, toqtap qaldy. Manaǵy qaraýytyp qybyrlaǵan denelerdiń jasyl shınelderin, temir kaskalaryn anyq kórdi. Ofıser bolar, bireýdiń shańqyldaǵan komandasyn da estidi. Osy kezde nemis shebi qaıtadan kóterilip edi. Jeńilip beti qaıtyp kórmegen ásker qarsy atylǵan oqqa qaramastan tutas kóterilip, myǵym basyp keledi. Aralarynan oq julyp ketkenderin eleń etpeı, sógilgen qataryn tez jalǵastyryp alady. Keýdege taqap ustaǵan avtomattarynyń aýzynan tútin burqyldaıdy. Sopaq temir kaska, siresken jasyl shınel, temir etik, soldattardyń shoıynnan quıǵandaı aýyr tulǵasy. Ókpesinen jalyn shashyp, tónip kele jatqan temir tajal Raýshannyń keýdesin basyp, tynysyn taryltyp barady. Raýshan endi nemisterdiń bozarǵan júzderin kerdi. Qorqynysh pen jırenish aralas bir sezim bılep aldy. Okoptan atylǵan oq jıileı tústi. Qulaq túbinde Qartbaıdyń pýlemeti zirkildeıdi. «Ogon! Ogon» dep bireý aıqaılap júgirip ótti. «Bul bir tipti tanys daýys qoı! Ah, Erjan ǵoı, daýsy qandaı ashshy!» dep oılady Raýshan. Eki jaqtyń da shıelenis shegine jetip qalǵanyn sezdi ol. Kózge kórinbes eki kúsh mynaý júz metr aralyqtaǵy áýede túıisip, bir-birin alqymnan alyp syǵyp, siresip tur. Al ana kele jatqandar men okoptaǵy myna atysyp jatqandar sol eki kúshtiń syrtqy qaýashaǵy ǵana sıaqty. Eger ana kúsh jeńse búkil okop boıyn ajaldyń qara ustarasymen bir-aq tartyp ótedi.

Raýshandy okoptyń jaryna qysyp bireý tusynan óte berdi. Raýshan eriksiz jalt qarady. Jaýynger sanıtarkany tanyp:

— Anda serjant aýyr jaralandy. Tez járdem ber, — dedi.

Raýshan Baısarındi tanydy. Bireý ony transheıaǵa sulata shalqasynan salypty. Oń bastan tıip, shashyp, qyrǵan taqyr shekesin, qulaǵyn qan jaýyp ketipti. Raýshan aıaq jaǵynan kelgen eken, tar transheıada ústinen attap óte almaı turyp qaldy. Óz áreketin sezbeı sýmkasynan bınt aldy. Endi baıqasa Baısarın kirpigin qaǵyp jatyr. Shekesindegi qan da qoımaljyń tartyp aǵysy álsirep barady. Raýshan marlisin tarqata túsken kúıi siresip qalǵan.

— Teper ýje pozdno.

Muny aıtqan Zelenın. Onyń ar jaǵynda bórkin alyp tómen qarap Erjan tur. Alǵashqy ret ajaldyń susty beınesin — qatyp qalǵan jansyz sýyq deneni kórgende Raýshan jaman shoshyndy. Keýdesine tyǵylyp jylap jibergisi kelip kózinde jas domalap Erjanǵa qarady. Biraq onyń ózi de pana bolar yǵy joq japandaǵy jalǵyz aǵash sıaqty júdep tur eken.

— Derjıs, Derjıs!

Shegeni qaqqan balǵadaı sańq etken jalǵyz sóz telefon kabelderin qýalap, sym taýsylǵan jerde aýyzdan aýyzǵa aýysyp, joǵarydan tómen qaraı áldeneshe júgirip ótip jatyr. Dıvızıa komandıri «derjıs-derjıs!» dep polk komandırine aıqaılady, ile osy ótkir sóz Egorovtyń qarlyqqan ashshy daýsymen kelip Murat qulaǵyna sańq etti. Murat ta bul sózdi tistene aıqaılap rota komandırleriniń qulaǵyna shegeledi.

Jaý artılerıasy óńi qashqan, eski týlaqtaı júzgi jerdiń topyraǵyn qaǵyp jatyr. «Qaı jeriń saý qaldy okop» degendeı biraz oılanyp kidirip qalady da, ár jerden topyraqty burq-burq etkizip aspanǵa laqtyrady. Sodan keıin «á-á, sen osynda tyǵylǵan ekesiń ǵoı! Almaı qoımaspyn!» degendeı órshelene tómpeshtep shań-topyraq boranyna kómip jiberedi. Qulaq tundyrǵan tarsyl-gúrsil arasynan úzilgenshe shıratyp tartqan temir shektiń úni sıaqty ashshy zyńyl estilgendeı bolady. Bul syzdap aýaǵa taraǵan soǵys shıelenisi.

Alǵashqy ekpinmen ala almaǵan jaý endi mashyqty shabýylǵa kóship, aýyr salmaǵymen qysyp barady. Tús qaıta nemis atakalary tipti údep ketti. İzadan jarylyp kete jazdaǵan tóbeleskerdeı entigin basyp úlgermeı jatyp elirip qaıta umtylady. Bul joly okopqa jetpeı shashyrap, jata atysyp, uılyǵyp keıin sheginbeıdi. Qarsy atylǵan qalyń oq keýdeden tirep, qaıta serpip tastaı almaı, nemister japyrylyp okopqa qulaıdy. Alystan oqpen saıysqan soldattar betpe-bet túıisedi. Endi olar bir-biriniń bet júzin anyq kórip, birinen-biri tajaldaı jırene shoshynyp tap berisedi. Naızamen túıreıdi, myltyqtyń dúmimen urady, keńirdekten alady. Neshe túrli tarǵyl daýys, jan ushyrǵan aıqaı arasynda qan topyraǵyn aralastyryp, jentektep, janshyp bir-birin bylsh-bylsh soǵady.

Nemisterdiń sáskeden túske deıin jasaǵan atakalary jeńiske jetkizbedi. Olar dıvızıa shebin jaryp óte almady. Oń qanatta Karpov polkynyń bir batalónynyń okobyna jetip jaý pehotasy qolma-qol urys saldy. Biraq batalón rezervtegi rotasyn urysqa engizip, jaý betin toıtardy. Osy kezde ile on shaqty tank bastaǵan jaýdyń tyń toby lap berdi. Nemister bekinisti úzip ketti. Sol betimen ekpindep endi qyza bastaǵanda keıingi ekinshi eshelonǵa soǵyp, jaý shabýyly irkildi. General Panferov osy baǵytqa tyń kúsh, biraz zeńbirek qosty. Saǵatqa jýyq sozylǵan qyzý aıqasta nemistiń tórt tankisi janyp, shabýyly tunshyǵyp qaldy. Jaý osy shabýylyn eki ret, qaıtalaǵannan keıin, aqyry nátıje shyǵara almaı, bul arada úlken kúsh toptalǵanyn anyq sezip, dıvızıanyń okno tusynan túıgishtep baıqap kórdi. Panferov burynyraqta biraz soǵysyp kórgen tájirıbeli general edi. Bul soǵysqa alǵash qatysýy osy bolǵanmen, maǵlumattardy barynsha zerttep, kóp oılanǵan bolatyn. Ol bekinisti sırekteý jasap, ár polkta, keı jerde batalónda rezerv qaldyrýdy kózdegen. Óz qaraýynda, qımylǵa shapshań kúshti rezerv qaldyrǵan-dy. Keń maıdandy túgel japyrmaı, jigin taýyp synalap kirip, qaqyratyp jaryp ótýge qushtar nemis komandovanıesine qarsy bul bir jaqsy tásil edi. Aılaly general endi sol proryvtarǵa qarsy rezervin tosyp, tyń kúshpen nemis naızasynyń ushyn qaıyryp tastap otyrdy. Sondyqtan da jaý qansha tin-tinektep bekinistiń osal jerin izdep kórse de — bar jerde buzylmas berik qamal turǵandaı aldamshy áser aldy. Biraq ózderi úshin bul shabýyl asa úlken de, mańyzdy da bolǵandyqtan jaý irkilip toqtaı almady. Fashıs generaly ofıserleri men soldattaryn janyqtyryp, qaıta-qaıta ilgeri qýalady.

Murattyń komanda pýnkty jebedeı shoshaıyp, sýyryla ilgeri shyqqan arsha ormannyń aldyndaǵy dóńeste. Iretile tartylǵan qysqa transheıa, úsh-tórt keń shuqyr, keıinirekte aǵash arasynda jer kepe. Batalón komandıri kishkentaı shtabyn yqshamdap baqsa da ár túrli sebep, qyzmet taýyp biraz jurt osy mańdy yqtap júr. Shamasy moıyn sozǵan orman pushpaǵyn keıinnen kúsh tartatyn tasa jol dep uqsa kerek, dushpan KP mańyn zeńbirek, mınometten kóp atqylady. Murat óz qatesin sonda baryp túsindi. Únemi oq astynda turǵan jerden soǵysty basqarý qıyn boldy. Óz qatesin túzeýge murshasy da, sharasy da bolmaı ókingen Muratty bir jaǵynan batalón komısary Jaqypov ta mazalady.

— Qap, qate jasappyz. İńǵaısyz jerge ornalasyppyz, — dep qoıady ol aýyq-aýyq.

Jaqypov elde, jaıly qyzmette shyqqan jumyr ásem qarny áli tartyla qoımaǵan, qyr muryndy, sary kisi. Onyń ár máselege jattap alǵan jaýaby, daıyn turǵan sheshimi bolatyn, onyń ústine óz qolyndaǵy bıliktiń salmaǵyn uǵyp, asa tákappar bolmaǵanmen kóńiline bir aıaq as artyǵymen syıatyn adam edi. Murat onyń ózinen góri, qyzmet ornyn kóbirek syılap kóńilin jyqpaıtyn. Búgin murshasy joq Murat onyń baryn umytyp ketkendeı. Oǵan Jaqypovtyń ózi de sebepshi: buryn komandırdiń ár isine óz pikirin qystyryp, komısar baryn umyttyrmaı júretin Jaqypov bul joly kózge túspedi. Murat Jaqypovtyń komanda pýnktine narazylyǵyn alǵash aıtqanynda jáı qostaı salyp edi, sol sózin keıin úshinshi qaıtalaǵanda baryp oǵan nazar aýdardy. Úninen kúıinishi men jalynyshy aralas estilip edi. Baıqasa Jaqypov ásheıindegideı emes, Muratqa jaýtańdaı qarap qalǵan eken. «E-e, osyndaı ma ediń?!» degendeı boldy Murattyń kózqarasy, «Az da bolsa júnin tiriltip, qalpyna kelsin» dep esebin taýyp ony sypaıy ǵana tylǵa jumsap jiberdi.

Urys salmaǵy basqa jaqqa aýysty ma, álde jańaǵy okopqa jete tunshyqqan atakasynan keıin dushpan jarasyn jalap jatyr ma, tús qaıta batalón maıdany saıabyrlady. Keıingi jaqtan entige júgirip Mashtaı keldi. Qolyndaǵy qaqpaqty, búıiri qysyńqy eki kotelokty okoptyń erneýine qoıyp, «ýh» dep mańdaıyn súrtti. Shań-topyraq nyǵyzdaǵan qara-qoshqyl betinde qarasy kishi adyraq kózi ashpaq bolyp alaryp Muratqa qarady.

— Joldas kapıtan, tamaq isip alyńyz. Svolstar taǵy tynystyq bermes.

Alǵashqy soǵys, kisi ólimi buǵan da aýyr áser etse kerek, keshe keshten beri nár tatpasa da, Murattyń asqa zaýqy bolmady.

— Sen asty qoıa tur, — dedi ol, koteloginiń qaqpaǵyn ashyp, qonyshynan qasyǵyn sýyrǵan Mashtaıǵa. — Tez Doshevskııge bar. Dereý alǵy shepke oq-dári jetkizsin. Meniń atymnan ámir etip, óziń qadaǵala sol ıtti!

Murat alǵy shepke kóz jiberdi. Ne bári úsh júz metr jerde bolmashy oraǵyta ıretilip, kólbeı sozylyp, sál ǵana qyrtysy baıqalyp okop jatyr. Sol qyrtystyń eki jaǵy qorasan shyqqan adamnyń betindeı shubar. Ol jaý snarádynyń shuqyry. Álginde ǵana astan-kesteńi shyǵyp, teńizdeı týlaǵan kúzgi jer taǵy bir topalańnan qoryqqandaı sup-sur bolyp óńi qashqan. Jetimsirep, júdeý jatyr. Okoptan oqta-tekte qaraýytyp soldat basy kórinedi. Odan ári jym-jyrt. Murat endi baıqady — derevnádan bergi jazyqta áldeneler qybyrlaǵandaı boldy. Ol qadala qarap jaý pehotasynyń ári asyp ketpeı bekinip qalǵanyn uqty. Taǵy da shabýylǵa shyǵar ma eken? «Bul áskerdi amaldarmyz-aý, artynda nesi bar eken?» dep oılady Murat.

Óz okoptaryna qaıta kóz jiberdi. Transheıa mańy elekteı shurq tesik. «Jaý artılerıasynyń mergendigi sumdyq eken. Aı, shyǵyn kóp bolmasa ıgi edi», — dep qınaldy. «Ah, dýrak! — dedi ol óziniń samaıyn alaqanymen soǵyp. — Alǵashqy joıqyn artpodgotovka kezinde batalónnyń negizgi kúshin nege keıingi transheıada ustamadym!?»

Osy kezde nemis artılerıasy sóılep ketti. Júzge jýyq zeńbirek aspandy opyryp túsirgendeı bar snarádyn tórtinshi rotanyń ústine laq etkizip aqtara saldy. Murat qatty shoshyndy. Tań atqaly nemister dál osylaı joıqyn soǵyp kórgen joq-ty. Tútin seıile bergende qyrqadan beri asyp, qaptap kele jatqan jaý áskerin kórdi. Qataryn buzbaı eki lek qatty aıańdap keledi. Kaskalary men avtomattary keshtetip qalǵan kúnniń qıǵash sáýlesine shaǵylyp jarq-jurq etedi. Murat: «Pah ıtterdiń júrisi-aı» dep nemisterdiń aıbyndy túrine súısinip te qaldy. Biraq lezde boıyn qorqynysh bılep ketti. Myna top jolynda asqar taý tursa da jaryp ótetin sıaqty. Dushpannyń munysy tegin emes. Ol tez polk komandırine telefon soqty. Egorov joq eken, trýbkadan Kýpsıanovtyń qońyr daýsy estildi.

— Jaý úlken kúsh tókti. Tez kómek kerek! — dep aıqaılady Murat.

— Kómek bere almaımyz. Óz kúshińmen amalda, — dep Kýpsıanov qysqa qaıyrdy.

— Dushpan japyryp barady! Maıdandy ustap týra almaımyn! Tez járdem etińder!

— Úreıińiz ushpasyn, kapıtan! — dep zekidi Kýpsıanov. — Sizdiń bekinisińiz jaqsy ǵoı. Shydańyz.

Murattyń basyna muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy. Trýbkany laqtyryp tastap ornynan atyp turdy. Dereý rezervtegi altynshy rotany shaqyrtty. «Ólmeı sheginbe!» dep rota komandırlerine ámir etti. Kýpsıanovtyń sońǵy sózinen esin jıǵan Murat jan-tánimen soǵys tynysyna qulaq tikti. Dushpan buqpaı, qataryn buzbaı, qalyń legimen qaptap keledi. Okoptan japyryla myltyq atyldy. Bir-eki jerde pýlemet dúrsildedi. Biraq nemister jaqyndaǵan saıyn atystyń berekesi qasha bastady. Birde jıi boı jappaı atylsa, birde shashyrap, tipti qaqalǵandaı irkilip te qalady. Murat shyn qaterdiń tóngenin sezdi: soǵystyń betin buratyn bir batyl qımyl bolmasa, okoptaǵylar dúrlige qashýy múmkin. Ol okoptan qarǵyp shyǵyp deńgeıine kelip qalǵan tórtinshi rotanyń aldyna tústi de:

— Er sońymnan! Alǵa! Ýra!-a! — dep aıqaı salyp júgire jóneldi.

Ózimizdiń okopqa dushpannan buryn jetý kerek edi. Murat artyna burylǵan joq, aıaq topyrynan ba, álde basqa bir túpki sezimmen be, áıteýir jaýyngerlerdiń óz sońynan japa-tarmaǵaı júgirip kele jatqanyn anyq bildi. Minekeı eki soldat ozyp ta barady. Qulaqshynyn qısaıta kıip, samozarádkasyn kezeı ustap, rota komandıri Voloshın de ilgeri shyǵa berip jalt qarady. Tisi aqsıyp bir nárse aıtqandaı boldy, biraq Murat onyń sózin uqpady.

— Sen keıinirek qalǵandaryn qýala! — dedi Murat qatarlasa berip.

Voloshın jalt etip keıin qaldy. Murat irkile berip, eki jaǵyn kózimen sharpyp «alǵa!» dep taǵy da bir jelpidi. Arttan kele jatqan kómekti sezip okoptaǵylar da sergip, oqty jıiletti. Biraq nemis shebi bógeler emes, oq jyrtyp seldiregen qataryn qysa túsip borata atyp empeńdep keledi. Murattyń qulaq túbinen oq zýyldady. Ol óz jaýyngerlerin de dushpan oǵy julyp ketip jatqanyn sezdi. Sondyqtan da asyǵa túsý kerek. Qarsy umtylǵan eki jaqtyń arasy jaqyndap qaldy. Murat nemisterdiń bet-júzin de anyq kórdi. Bir ret qalyń jaýǵa tike qaraı almaı kózin taıdyryp ta aldy. Bir sátte qara bolat jarqylyndaı eki arada qýqyl sáýle tartyldy. Qaraýǵa kisiniń dáti shydamaıtyn osy jırenishti qara jarqyl ustaranyń júzindeı qylpyldaıdy. Bul ajal nyshany. Taısaqtap, kibirtiktep qalǵan Murat boıyndaǵy bar kúshin jıyp qaıta júgirdi. Kenet ol okoptan ytqyp shyqqan adamdy kórdi. Boıyn túzep keıin buryla bergende, Murat ony tanyp qaldy — Kýskov. Polıtrýk shalqaıa, qolyn keıinnen ilgeri oraı siltep, sańq etip, uran tastap, soldattardy okoptan sýyryp alyp, alǵa laqtyrdy.

Ne óltirmeı, ne ólmeı tynbaıtyn eki jaq qolma-qol aıqasty.

4

Dıvızıa komandıri general-maıor Panferov búgin úsh ret alǵy shepke, urystyń shıelenisken jerine bardy. Oń qanattaǵy jaý atakasy toıtarylyp dushpan shabýylynyń qarqyny báseńdegesin besin kezinde óziniń komanda pýnktine qaıtyp oraldy. Kesheden bergi tynymsyz ábiger et qyzýymen elenbegen alǵashqy soǵystyń aýyrtpalyǵy qazir sezilip, qaljyraǵan kári dene aýyrlap qaldy. Alǵy shepke orynsyz júgire berýdiń kereksiz ekenin bilse de, qıyn jerge ózi baryp aralaspasa búlinip qalatyndaı sekemshildik taýyp, taǵatsyzdaý bolyp ketti. Birinshi dúnıejúzilik soǵys pen azamat soǵysyna birneshe jyl qatysyp bir kezde eti ólip ketse de qatty tosyrqap qalǵan eken. Onyń ústine myna soǵystyń arany tym keń. Tıisti jarlyq etip, telefon trýbkalaryna qulaq tosa otyryp, general óziniń búgingi áreketinde olqysy baryn sezip, qomsyna berdi. Ras, urys ońaı bolǵan joq, jan alqymǵa tirelgen jerlerde úsh ret ózi shapqylap baryp, polk komandırleriniń isine qolma-qol aralasyp, sátine qaraı buryp jiberdi. Rotadan astam jaý bekinisti jaryp ótkende polk komandıri kúıgelek Karpov sasyp qaldy. Ol ekinshi eshelondaǵy batalónǵa «jaýdy ótkizbe!» dep ústi ústine ámir berýden ózgege dármen ete almady. Sasqany bolar aqsary júzi qýqyl tartyp, kózi jypylyqtap: «Bul jer qaýipti ǵoı! Siz keıinirek barsańyz qaıter edi, joldas general?» — dep jalyndy. Panferov túsin sýytyp, ekinshi eshelondaǵy batalóndy bekinisinen dereý qarsy atakaǵa shyǵaryp, alǵy sheptiń jyrtyǵyn bútindeýge ámir etti. Bul eń durys sheshim edi. Saqtanyp qalǵanda jaý sheptiń jyrtyǵyn synalap keńitip, qańyratyp keter edi. Biraq Panferov kóńili áldenege olqy. «İsteıtinim bul emes edi» deıdi ol ishinen. Búgin jurttyń bári shydamsyz bolyp ketken. Iá, kóbirek shydam, sabyr kerek edi. Sodan ba álde basqa sebep boldy ma, general mınýt saıyn ár polktan habar alyp tursa da, búkil dıvızıanyń aýmaǵyn túgel qarpyp, bar jaǵdaıdy kózine elestete almady. Óz dárejesine saı bıikten emes, alasadan qaraǵandaı, tutas qımyl bólshektenip úzilip, shashyrap kórinedi. Ár jerge bir tyǵyndap qolyndaǵy jap-jaqsy rezervtiń de berekesin qashyryp alǵan túri bar. Iá, soǵys beıbit kezdegi áskerı oıyn emes, kúni buryn ólshep-piship qoıǵan jerden shyqpaıdy. Jaý qımylyna oraı áp-sátte áreket etý kerek. Bul boks te emes, kádimgi ólispeı tynbaıtyn tóbeles. Biraq osy alasapyran, uıqy-tuıqy urystyń tamyryn basyp, tynysyn sezip, dúleı kúshti óz yrqyna kóndirip, óz degenine qaraı bultartpaı buryp jiberetin komandırlik, ákki kóregendik, qaırat jiger qaıda?

Panferov sónip qalǵan trýbkasynyń múshtegin tistep, tóńirektegi dúnıeni umytyp, qatty oılanyp qaldy. Totyǵyp qyzyl kúreńitken aqquba óńi surlanyp, betindegi sırek ájimderi tereńdep, mańdaıdan tómen eki syzyq túsken. Qıǵash qalyń qabaǵynyń astynan qarashyǵy qos noqattaı jyltyraıdy. Jaýyryny búkireıip, keń ıyqty yqsham denesi kishireıińkirep kórinedi. Sharshaǵan denege qaıratyn kemirgen ishki dármensizdik qosylyp qajytqan túri bar. Ie, ıe, ol búkil dıvızıany, myń-myńdaǵan qarýly adamdardy óz jumyryǵyndaı erkin qımyldatýǵa tıis edi. Biraq sol jumyryǵy qary talǵandaı aýyrlap, siltegen jerinen emes, jetken jerinen tıedi...

Taýsylǵan kúzdiń ala bultty, dymqyl aýasyna syz ene bastaǵan; ylǵaldy surqaı jer býsanyp tur, aýada solǵan shóp, jibigen qý shópshek, balshyq ısi aralas; keıde kermek tatyǵan qaraǵaı ısin ákeledi. Jaqyndap kele jatqan qys qaharyn tosqan tabıǵat bir túrli kóńilsiz de, kóriksiz de. Tóńirektiń bári sur. Sýyqqa tońyp uılyqqan qońsyz maldyń jotasyndaı búkireıip qyrqa tasasynan, orman irgesinen sharýa úıleriniń shatyrlary qyltıady. Qabyna isinip, qantalap, bult astynan shyǵa kelgen keshki kún aǵash bastaryn, qyrattardy suıqyltym qan tústes qyzyl jalqynǵa maldy.

Manadan beri saıabyr tartqan atys, zeńbirek gúrsili qampıyp qaıta ulǵaıyp barady. Jaraly shep qanyn súrtip úlgermeı jatyp soǵys qaıta qyzdy. Salmaǵy beldi qaıystyryp baratqan jaý shabýylyn bul rýbejde toıtara almaıtynyn bilgen bizdiń áskerbasýlar ne de bolsa keshke sheıin shydap, tún qarańǵysymeı nemisterden qarasyn úzip ketpek edi. Bizdiń jaqtyń osy oıyn dushpan da uǵyp, qaıtkende de jaryq kezinde bekinisti jaryp ótip, óziniń tankili, mashınaly júrdek áskerimen bizdiń kúshterdi bólshektep, aldyn oraǵytyp ketýge baryn saldy. Bul olardyń san ret jeńiske jetkizgen, jany súıgen aınymas taktıkasy edi. Joǵarydan berilgen qatty buıryq ta anaý-mynaý shyǵynǵa qaratpady.

Panferov korpýs komandırimen jalǵasyp, jaǵdaıdy anyqtady. Oń jaq qanattaǵy armıanyń dıvızıalary sheginip barady eken. Munyń sol jaǵyndaǵy óz armıasynyń dıvızıalary ázirge shydap tur. Biraq shegingenderi de bar kórinedi. Rjev baǵytyna qaraı nemister úlken kúshpen proryv jasapty. Jaýdyń bul shabýylynyń shama-sharqy ázirge belgisiz, biraq ashyp aıtpasa da armıanyń rezervtegi kúshin sol soqqyǵa qarsy tosqan sıaqty. Panferov mynaý uzyn maıdannyń basqa bir jerinde budan da qatty, óte qıyn aıqas bolyp jatqanyn sezdi. Karpov pen Egorov, polk komandırleri, eki jaqtan bezildep qoıa berdi. Eki polktyń qanattasa jatqan eki batalónyn japyryp, jaý jaryp ótipti. Generaldyń kúni boıǵy qorqynyshy iske asty. Jaýdy endi myqtap toıtara almaıtynyn ol birden sezdi. Rezervtegi polktyń eki batalónymen azǵana artılerıany proryvqa qarsy qoıýǵa dereý ámir berdi. Biraq munyń endi septigi shamaly ekenin túsindi. Bir ǵajaby sharasy azaıǵan kezde general erekshe sabyr taýyp, shıryǵyp, jedel áreketke kóshti. Ol polk komandırlerine: «Bir qadam sheginbe! Járdem berem», — dep ámir etti de, tyl bólimderin tez keıin kóshirýge buıyrdy. Bir páleniń bolǵanyn sezip komanda pýnktiniń mańyndaǵylar da asyǵys jınalyp ábigerge tústi.

General sheginbe dep buıyrsa da baılanys komandırlerin shaqyryp alyp, áp polktiń sheginetin jolyn, toqtaıtyn pýnktterin belgilep berdi.

Kún batýǵa jýyqtaǵanda búkil dıvızıa shebi qozǵalysta boldy. Eń aldymen arbalary saldyrlap, mashınalary maltyǵa gúrildep tyl bólimderi zyta bastady. Keıbir bólimder de shashyrap, asyǵys sheginip bara jatty. Eki jaq sapyrylysyp aralasa bastady. Dóńeske qaptap jaıaý ásker shyǵa keledi. Súrine-qabyna, jamyraı júgirip, birde uzaryp shubatyla sozylyp, birde qysqaryp kóldeneń jaıylyp, aǵyp-tamyp baryp ormanǵa kiredi. İle nemis áskerleri kórinedi. Bir kezde anaý batys jaqtaǵy tutasqan qara ormandardyń tasasynan batyp baratqan kún sáýlesine shaǵylyp ań kresi jarq etip úıir-úıir samoletteri shyǵa keledi. Quldyraı shúıilip, pyrtyldatyp atqylap qashyp baratqan áskerlerdi dúrliktirip, ormanǵa, jyraǵa shuqyr-shuqanaqqa qýyp tyǵady. Qaıtqan qazdaı tizilip aýyr qalyqtap aspan bıiginde shyǵysqa qaraı túngi bombardırovshıkter ketip barady. Olardyń mańynda enesin aınala shapqan qulyndaı quldyrap ıstrebıtelder júıtkıdi. Ár tustan atys estiledi, keı jerde atys shyrpydaı lap ete tutanyp, tez sónip qalsa, keı jerde toqyldaqtaı talmaı keshki aýany uzaq tyqyldatady.

Dıvızıa japyryla shegingenmen, tosqaýylǵa bekingen, kesheýildep qalǵan bólimder jaýmen jıi aıqasyp qalady. Qashyp bara jatqan jaıaý áskerdi joldyń etek jaǵyna shashyratyp úreı týǵyzyp, susty svastıkasy jarqyldap tankter kıip ketedi. Keı bólimsheler jaıaý ekpinine qarsy turýǵa júregi daýalamaı tym-tyraqaı qashady, al keıbireýleri aǵashty, butany panalap, jata qalyp atysyp, tistesip, qyrqysyp baǵady.

Generaldy shuqanaqty jolmen teńseltip ashyq vıllıs keledi. Jol ormanǵa kelip kirdi de, mashınanyń júrisi birden baıaýlap qaldy. Qarańǵyda tutas qaraýytyp, shubatylyp oboz kórinedi. Jylandaı ıretile sozylyp, qarańǵy túnge, qara ormanǵa kirip barady. Shofer Fedá eski ádetinshe gýdok berip qaldy da, tar jolda qaptaldap óte almaıtynyn sezip dármensiz pishinmen generalǵa qarady.

— İlgeri ótip kete almaımyz, joldas general.

— Obozdyń sońynan júre ber. Kóp uzamaı orman bitedi, — dedi Panferov.

Biraq obozdyń júrisi báseńdeı berdi, azdan keıin arbalar birin-biri tertelerimen kımeleı toqtapty.

Aıqaı-shý, balaǵat estildi. Fedá mashınany jol jıegindegi shuqyrǵa sala qısaıta azǵana ilgerilep edi keshikpeı toqtap qaldy. Arbalar qabattasyp joldy tas bitep tastapty. Odan ári opyr-topyr, úımelegen jurt, azan-qazan shý. Panferov mashınadan túsip solaı qaraı aıańdady.

— Arbańdy sheger!

— Qalaı shegerem, dońǵalaǵynyń ıtteı ilinisip qalǵanyn kórmeımisiń.

— Nege ańqıyp tursyń, tart dońǵalaǵynan.

— Jigitter, jabylyńdar. Qulatyńdar arbany! — dep aıqaılady bireý.

— Nege qulatasyń?! Ústinde zat bar emes pe! Toqtaı tur, — dep sharyldady bir kireshi.

— Nemister toqtaı tura ma saǵan! Tankteri kelip qalsa!..

— Tank deı me? Tank qaıda?! — dep shoshydy bireý keıingi jaqta.

— Tank! Qaıda tank! Tank, — degen úreıli daýystar estildi.

— Toqta! — dedi Panferov qatty daýystap. Ol shoshyna bastaǵan jurttyń qasyna kelip: — Arbada ne bar edi? — dep surady.

— Azyq-túlik, joldas nachalnık, — dedi qarańǵyda generaldy tanı almaǵan arbakesh.

Arbanyń aldyńǵy dońǵalaǵy qaýsap, jer tireı qısaıǵan.

— Ústindegi zattardy tez taratyp alyńdar, — dep komanda berdi Panferov, kireshiler arbaǵa aradaı jabylǵanda, arbakeshke burylyp: — Arbańdy joldan shyǵar da, attaryńdy doǵaryp al, — dedi.

Dıvızıa túni boıy shegindi. Tún ortasynda izge túsken jaýdyń qarqyny báseńdedi. Biraz bólimder dushpannan qarasyn úzip ketkendeı boldy. General kónimpaz vıllıstiń ústinde túnimen selkildedi. Loblyǵan úmit pen jan qanaǵan kúızelis birin-biri aýystyrady. Keı polktardan uzaq ýaqyt habar ala almaı dal boldy. Anaý keıinde qalǵan okopta jatyp jaýǵa tótep bergende dıvızıa tutas kúsh edi. Az bolsyn, kóp bolsyn áıteýir qoldan kelgenshe ámir etip, dármenine qaraı qaırat qylatyn. Endi sol kúsh jaý balǵasynyń soqqysynan ýatylyp, shashyrap ormanǵa, dalaǵa sińip ketti. Rasıamen bezildep áýe tolqynyn qarmap bir polktan habar alsa, ekinshisinen kóz jazyp qalady. Kóp uzamaı taýyp alǵan polkyn qaıta joǵaltady.

Dıvızıanyń óz qaraýyndaǵy usaq bólimshelerdiń birsypyrasynyń aǵyp-tamyp qaıda júrgeni belgisiz. Nemister qaıda? Alda ma? Artta ma? İlgerili-keıindi ár tustan atys estilip qalady. Qarańǵyda qos kórinip ózderi men ózderi atysyp júrgender joq pa eken? Qaptaı umtylǵan jaýǵa tótep berip, jalǵyz adam qalǵansha qarysyp soǵysý qıyn. Jaýǵan oqqa qarsy lap berip, jaý bekinisin alý da qıyn. Biraq bárinen de, arnasynan jańa atqyp shyqqan tasqyn sıaqty jaý shabýylyn toqtatý qıyn. Osy aýyr oı Panferovtyń janyn jegideı jedi. Qansha áreket etip, iske berilip ketse de, aýyq-aýyq tis aýrýyndaı syzdap qoıa beredi.

Ala bulttyń tasasynan órmelep shyqqan aıdyń býaldyr kúlgin sáýlesi dala men ormannyń, aspan men jerdiń jigin ashyp berdi. Keń jazyqtyń bar aýmaǵyn túgel qubyltyp shyq jyltyraıdy. Jan-jaqta alys-jaqyn qara kók munartyp ormandar tur. Túngi salqynnan boıy muzdap qalǵan jer bolar-bolmas býsanyp jaı ǵapa tynys alady. Panferov shtabyn ilgeri jiberdi de, ózi polktardy kórgisi kelip keıinirek qaldy. Qoly bosap ketse mashınasyn áýreleıtin Fedá qolyna shúberek alyp mashınanyń kapotyn súrtkilep jatyr. Denesi uıyp qalǵan general boı jazyp júr. Eki qolyn silkip, jer tepkilep qasyna adútanty keldi.

— Tún salqyndap ketti-aý, — dedi jigit manadan únsiz generaldy sózge shaqyryp.

— Nege salqyndamasyn. Qys jaqyndady ǵoı.

— Orys qysy nemisterdiń ákesin tanytar áli, — dedi adútant generaldyń tilge kelgenine kóńildenip. (Keıingi kezde gazet betinde «orys qysy» kóbirek sóz bola bastap edi).

General «pá-á» deı saldy.

— Kishkene júrek jalǵap alsaq qaıtedi, joldas general, — dedi adútant.

— Shydaı turarmyz.

General art jaqtan qaraýytyp kóringen kolonnany kútip túr edi. Kóp uzamaı ol da kelip qaldy. Tartylyp-sozylyp asyǵa basyp kele jatqan soldattar tusynan óte bergende:

— Bul qaı polktan? — dep daýystady adútant.

— Egorov polkynan.

Toptan bólinip Panferovtyń qasyna Murat keldi. Jaqyndaı bere, qolyn shekesine aparyp sálem berdi. General onyń baıandaı bastaǵan sózin jutqyzyp qolyn aldy. Kapıtannyń totyǵyp ashań tartqan júzine, qatyńqy qabaǵyna úńile qarap az turdy. Jalǵyzsyraǵan qıyn kezinde jaqyn adamyn kórgende Panferovtyń kóńili jibip ketti..

— Sheginip barasyń ba?

— Iá, sheginip baramyz.

— Joǵaltyp alǵan bólimsheleriń joq pa?

— Túgelmiz, joldas general. Bir pýnktti kórsetip edi, soǵan tezirek jetip jerge súńgimekke asyǵyp baramyz.

Panferov Muratty ertip joldan oqshaýlaý aqyryn aıańdap kele jatty. İrkile berip qolyn Murattyń ıyǵyna saldy.

— Aıtshy, batalón qalaı soǵysty?

Murat osyndaı dos qoldyń mundaı kezde kóńildi bosańsytyp jiberetinin sezip, aqyryn ǵana ıyǵyn tartyp aldy.

— Bastamaǵa jaman emes, joldas general. Jaman soǵysty dep aıta almaımyn. Biraq... minekeı qashyp baramyz, — dep kúrsindi Murat.

— Sen oǵan qapalanba!

— Batyr soǵystan jaýyngerlerim bar. Erekshe kózge túsken jigitter. Men sizge aıtýǵa tıispin: polıtrýk Kýskov erekshe erlik kórsetti. Naǵyz qıyn kezde qol ushyn berdi.

— Tiri me?

— Kolonnada kele jatyr.

— Ózge batalóndar qaıda?

— Birinshi keıinde kele jatyr. Úshinshini bilmedim. Ol da bir jerde kele jatqan shyǵar. Maǵan ruqsat etseńiz, joldas general.

— Sátin tileımin, — dedi general Murattyń qolyn qysyp.

— Biz áli talaı soǵysarmyz, joldas general.

Kóńil túbinde túni boıǵy ishteı mazalaǵan oı umyt bolaıyn dedi. Qarańǵydan jalt ete qalǵandaı ár jerden bir daýys berip, tirshilik belgisin bildirip, ile qaıta úzilin beıhabar ketip sergeldeńge salǵan bólimderdiń qarasy kórinip, dıvızıanyń alasapyran, beımaǵlum hali tunǵan sýdaı anyqtalyp kele jatqan sıaqty boldy. Minekeı Arystanov batalóny ketip barady. Qaırat qylar dármeni bar qarýly kúsh. Artynda birinshi batalón keldi. Ózge polktar da osy sıaqty soǵys belgilep bergen ornynda kele jatqan bolar. Polıtrýk Kýskov... Panferov ony esine túsire almady. Múmkin talaı ret kórgen de bolar, biraq dıvızıadaǵy kóp komandırler arasynan ajyratyp ala almady. Iá, qıyn kezde batalóndy qaterden saqtap qalý... Anaý uzap bara jatqan kolonnanyń ishinde eleýsiz ketip bara jatqan bireý ǵoı ol. Ondaılar az da bolmas. «Iá-a, qarıa, sabyr kerek, ózgelerge de senimiń molyraq bolý kerek. Vse obernetsá?» — dedi ishinen general, bir túrli jany jaı taýyp.

5

— Raýshan, meniń ózińe aıtqym kelgen bir sózim bar edi, — Erjan Raýshannyń óńine móldireı qaraǵan úlken kózin taıdyryp áketti. Aýzynan shyqqan sózin topas kórin, qysylyp qalsa da, zorlanyp ezý tartty. Ekeýi qalyń aǵashtyń ishinde del-sal aıańdap kele jatqan. Raýshan Erjanǵa ańyra buryldy da:

— Aıtyńyz, — dedi.

Myna qyzdyń eshteńe kútpegen beıqam kóńili, qapersiz ajary Erjannyń ystyń sezimin salqyndatyp tastady. Qapelimde túrshigip qalǵan Erjan óziniń kóńil kúıine az da bolsa úndestik izdegisi kelip, Raýshannyń betine qaıta qarady. Aıdyń kúlgin sáýlesi jumsartqan qyz óńi, dóńgelengen móldir qara kózi tym alańsyz. Kelesi sátte baryp «Erjan nege úndemeıdi» degen suraq raıy endi óńine. Osydan keıin Erjannyń keńili medeý tapqandaı boldy, biraq sheshile almaı, tuıyq qaldy.

— Jaı nárse edi. Keıin aıtarmyn.

Býlyqpaı, dirilsiz shyqsa da, ishinde tegeýrini, tolqýy bar jigit daýsy qyz júregin lyp etkizdi. Beıtanys sezimniń tolqynyn sezgen qyz sekem alyp qaldy. Endi Erjannyń júzine batyp qaraı almaı, onyń jaqyndyǵyn tek shyntaǵymen sezip, únsiz keledi. Ár jerinde usaq bult shoǵyrlanǵan aspannyń tósine qaraı órmelep bara jatqan aı shókimdeı bultqa súńgip ketti. Kenet qarakóleńke tartqannan tiksinip qalǵan Raýshan Erjanǵa qarady. O da buǵan buryldy. Aı bulttan qaıta shyǵa kelgende Erjan kózi Raýshannyń óńindegi tolqýdy birden ańǵardy. Ekeýi tańǵy samalǵa názik únin qosqan aq qaıyńnyń túbine toqtady. Sırekteý ósken aq qaıyńnyń surǵylt-móldir japyraqtary balyq qabyrshaǵyndaı tutasa jarqyraıdy. Sansyz kúmis teńgelikter sónip-janyp, jarq etip óship, ásem qubylyp, syldyrlap aǵashtan aǵashqa ketip barady. Minekeı názik samal bir jelpip ótip edi, saý etip bári tógildi, Osy ásem kórinisti únsiz baqylap turǵan Raýshan:

— Netken tamasha! — dedi elige sóılep.

Juqa qyzǵylt tepsinip turatyn qońyrqaı júzi, aı sáýlesinen aqshyldanyp, munarlanyp tur. Osy kúńgirt munar áli de qulpyra qoımaı, búrin jańa asha bastaǵan gúldeı qatqyldaý qyz óńin jumsartyp, úlken qara kózin aıqyndaı túsedi. Oıy tolqyp turǵan Erjan týra qaraýǵa júreksingendeı, birde qyz belin qapsyra qysqan jez toǵaly qaıys belbeýge, birde jińishke qyz saýsaqtary kórinip turǵan sur shıneldiń jeń ushyna qaraıdy.

Kenet oǵan kesheden bergi qandy-qyrǵyn aıqas, ólip bara jatqan soldattyń jan ushyrǵan ashshy aıqaıy, kisiniń boıyndaǵy bar qaıratyn syǵyp alyp, qorǵansyz qumyrsqadaı músápir etken jaý tankteri, kózdi qan basyp, ózge dúnıeni umyttyra elirtken soǵys qyzýy — qorqynyshty tús sıaqty kórindi. Minekeı aıly tańda, názik tynyshtyqqa uıyp, Erjan qyz qasynda tur. Júregi belgisiz qýanyshqa talpynady.

— Nege úndemeısiń, Erjan?

Erjan selt etip Raýshanǵa qarady.

— Oılanyp qalyppyn.

— I-á.

Raýshan kúrsingendeı boldy. Erjan endi ańǵardy, jańa aldamshy aı jaryǵy men júrek dirili baıqatpapty, Raýshannyń óńi solǵyn tartyp, júdep qalypty, kózin taıdyrmaı Erjanǵa qadala qaraǵan, biraq ony kórip turǵan joq. Osy kózder shapshyǵan qan men ajaldy kórdi. Erjan tiksinip qalyp Raýshandy osy bir halden sergitkisi keldi.

— Júr bylaı oralyp qaıtaıyq.

— Uzaq ketpeımiz be? — dedi Raýshan eleń etip.

— Joq, uzamaımyz.

Ekeýi taǵy da úndespeı aqyryn aıańdap keledi. Erjannyń jańaǵy jyly sezimine soǵystyń yzǵary kirip barady.

Erjan keshegi soǵys kezinde Raýshandy umytyp ketip edi. Qym-qıǵash taban tiresken keskileste onyń boıyndaǵy qyzba qazaqtyń ystyq qany oıanyp qorqýdy da, tipti ózin de umytty. Biraq qorǵan bolǵan okoptan japyryla sheginip, jaý ókshelep kele jatqanda, onyń bar qyzýy basylyp qaldy. Jaý kúshiniń tym basym ekenin, taban tiregen qamalynan julynyp shyqqanyn sonda ǵapa sezip, boıyn qorqynysh bıledi. kóz aldyna ólgen jaýyngerler, Baısarın elestedi... Okoptarda, jol ústinde jansyz deneler shashylyp jatyr, olardy taptap jaý keldi. Ókshelep kele jatqan ajal mynaý kóp butalardyń biriniń túbine Erjandy da shalqasynan jyǵa salady... Osy kezde Erjannyń esine Raýshan tústi. Óli me, tiri me? Álde ol da anaý keıinde qaldy ma? Joq, múmkin emes. Ol taǵy da ózin umytyp, Raýshandy oılady. Beıhabarlyqqa shydaı almaı.

— Sanvzvodty taýyp al... Sondaǵylar aman ba eken, bilip kel, — dep Bóribaıdy jumsady.

Tún ortasy aýa, ózge bólimderden tosqaýyl qoıylyp, batalón jaýdan qarasyn úzgen kezde eki nemis tankisi qýyp jetti. Jurt japyrylyp jol shetindegi ormanǵa qaraı qashty. Aldyńǵy jaqta oboz, sanvzvod bar edi. Erjan «Toqta!» dep aıqaı salyp, granatyn oqtalyp, jol ezýine jata qaldy. Oń jaǵynan ony qalqalaı jatqan Bondarenko aldyńǵy tankti PTR myltyǵymen atyp toqtatty. Jarqyldap granatalar jarylýda.

Eń jaqyn adamyna qaýip tónse, kisi óz basyndaǵy odan eki ese qaterdi umytyp ketedi. Erjan ózi baıqamasa da, dál osy halge tústi. Raýshandy barlyq apattan aman saqtaıtyn ózi ekenin sezdi. Eger qasynda súıikti jar bolsa, Erjan da ólmeıdi. Ol endi Raýshanǵa bar syryn aqtarmasa bolmaıtynyn bildi. Sóıtip osy prıvalda barlyq qysylý, ımený degennen ada bolyp, Raýshandy ońasha shyǵaryp alyp ketti.

Biraq ońasha shyqqasyn bar batylynan aırylyp, aıtar sózi kómeıine tirelip qaldy. Onyń ústine Raýshannyń júdeýligi taǵy da tildi matady.

— Júr, Erjan, qaıtaıyq. Komandır izdep júrer, — dedi Raýshan Erjannyń shyntaǵynan ustap.

«Joq, joq, endi aıtpaı bolmaıdy» — dep oılady Erjan.

Jáne Raýshandy mynaý jalǵyzsyraǵan júdeý qalpynda qalaı eshnárse demeı jibere alady. Erjan tez burylyp, qyzdyń eki shyntaǵynan qysyp ustap aldy. Tebirenip az býlyǵyp turdy da:

— Raýshan, sen... sen meniń sózimdi tyńdashy, — dedi.

Raýshan jigittiń tosyn minezine eleń etip, tańyrqaı qarady. Jeńin qysyp ustaǵan jigit saýsaǵynyń dirilin, Erjan óńindegi tolqýdy anyq sezdi. Osy ystyq lep boıyna daryp, Raýshannyń júregi lúpildep qoıa berdi. Ózin baýrap bara jatqan jigit seziminen boıyn tarta almady. Kóz sharasy úlkeıip, Erjanǵa úrpıe qarady.

— Erjan...

— Raýshan... Men seni jaqsy kóremin. Sen úshin janymdy aıamaımyn.

Raýshan sóz maǵynasyn uqpaǵandaı úndemedi. Kózin taıdyryp áketti. Eriksiz kúsh ıip ákelgendeı, Erjan eńkeıe jaqyndap, oń qolymen qyz jaýyrynyn synyp ketetin shynydaı aqyryn eppen qushaqtap, eminip baryp súıip aldy. Sodan keıin qapsyra qushaqtap taǵy súıdi.

— Po mestam!

Erjan Raýshannyń saýsaǵynan ustaı alyp júgire jóneldi. Bylaı shyǵa bere qyz aqyryn ǵana qolyn bosatyp, jaıymen júrdi. Erjan sál aqyryn onyń betine qarady da, áldeqandaı bir uıat qamshylaǵandaı qaıta júgirdi.

Uzaq prıvalda biraz myzǵyp alǵan soldattar tońazı qurystaǵan denelerin jazyp sapqa turyp jatyr. Kolonnanyń aldyńǵy jaǵynda komandırler jınalyp, shoǵyrlana bastady. Toptan eki qadam turǵan Murat:

— Komandırler tegis jınaldy ma? — dedi qasyna kelgen shtab bastyǵyna burylyp.

— Tegis jınaldy, joldas kapıtan.

Uıqylaryn asha almaı esinep turǵan komandırler, lezde boılaryn jınap, sergek qalypqa keldi. Murat uıyqtamaǵan tárizdi, daýsy shıraq, syrtqy túri de jınaqty; tek úlken qara kózi ǵana kirtıip kishireıe túsken.

— Jaǵdaı mynadaı, joldastar. Aldyńǵy jaqqa jaý otrády ótip ketken. Barlaýshylardyń bergen habaryna qaraǵanda, shamasy eki rota. Biz oǵan ataka jasaýǵa buıryq aldyq. Birinshi rotanyń mindeti...

Erjan bir uıat istep, qýysty bolyp qalǵandaı, jurt kózine túsýden ımenip, qaǵaberis shetirek turǵan. Áli de bolsa óz oıymen álektenip, myna buıryqtyń mánin de, salmaǵyn da eksheı almady.

— Tórtinshi rota sol jaq flańiden ataka jasaıdy.

Iá, ıá sol jaq flańiden... Bizdiń vzvod sol jaq qanatta bolady, — dep oılady ol. — Raýshan qaı rotanyń mańynda bolar eken?»

Bir shaqyrym júrgennen keıin kolonna ydyraı qanat jaıyp, urys tártibine kóshti. Azdan keıin aldaǵy jaǵdaıdy anyqtap alǵansha jata turýǵa buıryq keldi. Búksheńdep vzvodtan rotaǵa, rotadan batalón komandırine shabarmandar júgirdi.

Erjan syzdy jerge etpetinen jatyp, aldyńǵy jaqqa kóz jiberdi. Sırek butalardyń ar jaǵynan beldeýlengen qara jolaqty kórdi. «Á, jyra bolar». Sodan ári kishkene shoǵyr sırek qaıyń. Qaıyń basyndaǵy aqshyl aı sáýlesi kúńgirttene semip barady. Tań jaqyn qalǵan. Osy bir tynystap turǵan jym-jyrt dúnıe Erjan oıyn qaıtadan tutatty. Raýshan shashynyń názik ısin, súıgende dir ete qalǵan oımaqtaı ásem erniniń qyzýyn taǵy da sezgendeı boldy. «Súıemin» degen sózdi aıtqanda Raýshan buǵan áldeqandaı jalynyshty pishinmen, ótine, telmire qarady. Eń jaqyn adamyna arqa súıeıtin balanyń kózqarasy emes pe sol? Biraq sońynan úrikken balapandaı kóz sharasy nege úlkeıip ketti? Erjan súıýge umtylǵanda nege tartynshaqtap úreılene qarady. Ol ózin tejeı almady. Qyzǵa qıanat jasamady ma eken? «Qap, ózi yńǵaısyzdaý boldy- aý. Kishkene kidire turmaı».

Erjan tańǵy salqynnan tyjyrynyp qoıdy. Aldyńǵy jaqtaǵy jyranyń aıqyn kóleńkesi qońyrlanyp, jigi óship barady. «Tereń saı bolmasa ıgi edi?» Dushpan ázirge dybys shyǵaryp syr ashqan joq. Erjan jaýdyń ne jyranyń arǵy qabaǵyna, ne qaıyń irgesine bekingenin ańǵara almady. Bul aranyń jeri bir-birine qandaı uqsas. Jańa ǵana Raýshan ekeýi serýendegen, súıengen qaıyńdardan aýmaıdy. Shynymen-aq sol qaıyń ishinde nemis bolǵany ma? «Raýshan qaıda júr eken?» Jada bir ázirde kolonna qozǵalǵanda Ýálı ekeýi qatar kele jatyr edi.

— Joldas leıtenant! Joldas leıtenant!

Erjan selt etip, qasyna kelip júreleı otyrǵan Bóribaıǵa aqyra qarady.

— Svıstok bergen kezde vzvod qozǵalsyn, solǵa taman oıysqany maqul, — dedi komrot. — Erjannan ruqsat alyp Bóribaı rota komandırine qaraı búksheńdeı júgirdi.

Dushpan ázirge dybys bergen joq. Jaýyngerler eńkeıe túsip, aıańdap keledi. Tań sáridegi tátti uıqy qushaǵyna engen tabıǵat tynyshtyǵyn buzýǵa adamnyń dáti jetpeıtin sıaqty da kórinedi. Kenet bir myltyq, oǵan ilese taǵy biri tars ete qaldy. Tarsyl tańǵy aýamen jumsaryp, aıbarsyz estildi. Biraq lezde-aq tunyp turǵan tynyshtyqty pytyrlaı atylǵan myltyq, tarydaı shashyraǵan avtomat daýsy, pýlemettiń zildi dúrsili astan-kesten sapyryp. áketti. Erteńgi kúńgirt sáýlege ajal reńi engendeı tóńirek sustana tústi. Dári ısi ańqydy.

Jyraǵa júz elý metr shamasy qalǵanda, oq ábden jıilep, shep jata bastady. Mańdaıdan jasaǵan shabýyldyń zor shyǵynǵa ushyratatynyn Erjan seze qoıdy. Kenet rota komandıriniń «solǵa taman oıyssyn» degen eskertýi esine tústi. Jaý oǵynyń sheti Erjan vzvodynyń týra aldynan jarqyldaıdy. Endeshe dál osy aradan nemis bekinisiniń sheti tuıyqtalsa kerek. Erjan otdelenıe komandırine týra solǵa burylýǵa ámir etti. Sáti túskende, aldyńǵy úlken jyranyń júlgesi bolýy kerek, kishkene taıyz jyra paıda bola ketti.

Buǵa júgirip bara jatqan soldattar arasynan álde bireýdiń tulǵasy Erjannyń nazaryn tarta berdi. Qımylynda ózge jaýyngerlerge uqsamaıtyn bir sypaıy qozǵalys baıqalady. Jańa kóz jazyp qalyp edi, minekeı jaý jaqty sholyp alǵysy kelip, jyra erneýindegi yzǵarly qatty kesekterge alaqanyn tireı berip taǵy kózi shalyp qaldy. Erjan selk ete tústi. Qýanǵany, ne sekem alǵany belgisiz. Alǵa qaraı qozǵala bergende álgi jaýyngerdiń qaltasyndaǵy tyrsıǵan úlken sýmkasy aýytqyp ketti de, qaraýytyp qyzyl kresi kórinip qaldy. «Raýshan!»

Jaýǵan oń sheńberinen shyǵyp ketken jaýyngerler júrisin tezdetip solǵa qaraı tym oıysyp ketken eken. Erjan endi olardy ońǵa buryp, nemisterdi búıirinen oraǵyta bastady. Osy burylysta jańaǵy ózi shyramytqan «erekshe» jaýyngerden taǵy da kóz jazyp qaldy. Biraq jebeýshisi qasynda qanatymen qoryp kele jatqanyn sezip, kóńili ábden ornyǵyp, oıy saralanyp, isteıtin áreketteriniń bári aıqyndala tústi. Nemisterdi deńgeıinen óte oralyp, art jaǵynan qıǵashtaı soqty.

— V ataký! Vpered!

Tý syrtynan kelip qalǵan kúshti ańǵarmaǵan dushpan qatty sasty. Qaıda qashýdyń amalyn taba almaı, úrikken qoıdaı ersili-qarsyly dúrligip alasurdy. Biraq bir nemis qol pýlemetin keıin qaraı buryp, vzvodty atqylaı bastady. Tutqıyldan bastalǵan ójet atakanyń qarqyny qaıtaıyn dedi. Shabýyldyń ystyǵyn sýytyp almaı, lap bere soqqysy kelgen Erjan jaýǵan oqqa qaramastan, jaýyngerlerin sońynan eliktire júgire berdi. Kenet ántek ozyńqyraı bastaǵan manaǵy qyzyl kresi sýmkany kórip qaldy. Ol da buǵan kóz tastaǵandaı boldy. «Sanıtarkanyń alǵa túsýge qandaı haqy bar? Qap! Toqtatý kerek». Erjan eń bolmaǵanda óz yǵyna alyp qalqalaǵysy kelip, qyzben deńgeılese bergende, súrinip ketip, ushyp tústi. Basyn endi kótergende onyń ústine qyz tónip eńkeıe berip edi, kenet maıysyp baryp qýlap tústi. Aldyńǵy jaqtan ýralaǵan daýys jaqyndaı berdi. Erjan moınynan qushaqtaı demep, qyzdyń basyn kótere berip turǵyzbaq boldy.

— Siz... Erjan... amansyz ba? — dedi Kúlánda kózin ashyp. Sodan keıin áldeneden qysylyp, kózin aqyryn juma berdi.

— Qaı jerińizden tıdi? Aýyr emes pe?

— Joq. Jáı... Qarymnan tıgen sıaqty. — Qaltasyn qarmana bastaǵan Erjanǵa, — bógelmeńiz, ózim-aq tańamyn ǵoı, — dedi Kúlánda.

6

Soldattar tań atqansha okop qazdy. Bólimder alǵashqy soqqydan esin jıyp, endi shegine soǵysýǵa mashyqtanyp keledi. Alǵashqy kúnderdegideı emes qazir aıaq ilikken jerge taban tirep, jıi-jıi jaýǵa qarsylyq etedi. Dedektep zymyrap ketpeı, tistesip, qyrqysyp sheginedi. Talaı kúnder bel sheshpegen soldattar túzde, maıdanda júrgen adamnyń susty, saýys beınesine endi: balshyq sińip siresken shınelder qara qaıystaı jaltyraıdy, qoldy kús basyp, jel qaǵyp totyqqan betterinde daýlap saqal ósken. Erjan da ańqaý ǵoı: qasyndaǵy Bóribaıdyń kóse ekenin osy kezde ǵana baıqady: ań quba beti nasybaı salǵan jarǵaqtaı qaraýytyp ketken, tek ıek astynda japyryla sırek ósken azǵana sarǵysh qylshyq bar. Erjannyń ózi de saqalǵa jaryp turǵan joq: byltyr ǵana ustara tıgen júzinde jaıyla ósken túbit saqal óte sırek, qyrynbaǵanyn sezdirmeı totyqqan óńin qaraýyta túsedi.

Erjan shuqyrdy keýdege deıin qazyp boldy da, qarańǵyda anyq kórmese de túbindegi topyraqty qyrnap tazartty. Bóribaı qushaqtap qaraǵaı butaǵyn ákeldi. Sekirip shuqyrdyń ishine tústi...

— Oı, tereńdetip jiberipsiz ǵoı, — dedi Bóribaı keńirdeginen asqan shuqyrdan áreń syǵalap kórip. — Mynadan men eshnárse kóre almaımyn ǵoı.

— Seniń boıyńa shaqtasam, maǵan belýardan qazý kerek qoı, — dep kúldi Erjan.

Bóribaı aıaǵynyń ushyna kóterilip, qolyn sozyp erneýdegi qylqandy jumsaq butaqtardy alyp jerge tósedi. Erjan ekeýi shuqyrdyń túbine otyryp temeki tartty.

— Bul bir saıly oryn boldy. Anadan týǵaly mundaı jumsaq tósek kórsemshi. Qane, jatyp kóz shyrymyn alyńyz, joldas leıtenant. Boıyńyz tońazyp qalar, men baryp taǵy bir qushaq jas butaq ákelip ústińizden jaýyp tastaıyn.

— Vzvodty qaıtemin? — deıdi Erjan.

— E, men she? Vzvodty men basqara turmaımyn ba? — dedi Bóribaı Erjanǵa tańyrqaǵandaı adyraıa qarap. — Sózdi qoıyp jatyńyz qazir.

— Seni tyńdaı ma olar? — dep kúldi Erjan.

— Á-áı, munda ózińiz aıtqandaı áskerı qýlyq kerek qoı. Men sizdi uıyqtap jatyr deı me ekem. Men óz sózimdi siz aıtty dep jetkizem ǵoı olarǵa. Bizdiń aýylda Doǵalbek deıtin dóı basqarma boldy, — dedi Bóribaı temekisiniń tuqylyn saýsaǵyn kúıdirgenshe sora túsip. — Álgi anada jaralanyp ketetin Shońmurynov Dáýren bar ǵoı, ózi de sondaı bir shombal edi. Gújildep aqyra keletin jaryqtyq. — Bóribaı Erjanǵa uıyqta dese de áńgimege qumartqan túri bar, uzyn sonarǵa túsip barady, — Sonyń betinde bir shókim eti joq, qatyp qalǵan jarǵaqtaı juqa Jaǵalbek degen sary inisi bolatyn. Apyrmaı deseńshi, bir áke, bir shesheden týǵan eki adamnyń bir-birine osynshama uqsamaýy, tipti soraqy. Sirá, osy bizdiń qazaq qatyndary da sharıǵatqa berik emes-aý deımin. Sol Jaǵalbek bizdiń birǵadirimiz edi. Óz pirkazynyń ótpeıtinin biledi ǵoı deımin, onyń shegirtkedeı shyryldaǵanyn kim eleń qylsyn, bizge ylǵı «basekeń aıtty» dep keletin. Álgi baıǵus bizdi ylǵı Doǵalbektiń susymen úrkitetin ǵoı. Sodan ózi de «Basekeń aıtty» atanyp ketti. Meniń sol Jaǵalbekten úırengen ónerim bar. Anaý Dorboshkin degenderdi qańbaqtaı úıirem.

Erjannyń denesi aýyrlap, uıyp qalǵan eken. Ornynan turyp, kerilip aldy:

— Ondaı ónerińdi sen keıin paıdalanarsyń, ázirge ózim basqara turaıyn, — dedi ol.

Erjan shuqyrdan yrǵyp shyqty. İshteı qatynasatyn transheıa qazylmaǵan. Ony qazýǵa ál keletin emes, mursat ta qalmas. Eki kúnnen beri soldattar bir saǵat tynym kórgen joq. Keshe birneshe saǵatqa sozylǵan soǵystan keıin óksheleı qýǵan jaýdan polk túnde ǵana qarasyn úzip ketti. Sodan beri jurt jer qazýda. Tań jaqyndap qalǵan, tún salqyn. Aspandy dymqyl qara qońyr bult torlap alǵan. Keıingi jaqtaǵy dóńestiń jıegi sál kúlgin tartqan aspan reńkinen bólinip qaraýytyp kórinedi. Aldyńǵy jaq qoqyrlana buldyrap baryp qoıý qarańǵylyqqa, belgisiz tuńǵıyqqa ulasyp ketken. Topyraqqa borpyldap tıgen kúrektiń jumsaq daýsy, áldekimderdiń qaqyrynǵany estiledi. Bireýler kúbirlep til qatysyp qoıady. Keıingi jaqtan da arba syqyry, at dúbiri, talmaýsyraǵan dybys estiledi. Mynaý ulpalap tútken túbitteı qoıý, qońyr qarańǵylyqta — urys aldynda qumyrsqadaı tyrbanyp jatqan jurt.

Erjan shuqyrdan bir-eki attap shyqty da, túnniń baıaý, maıda tynysyna qulaq tigip turyp qaldy. Tómende ózimen ózi sóıleskendeı bir nárse dep kúbirlep jatqan Bóribaı sózin de uqqan joq. Basqa ýaqyt tappaǵandaı osy tynys tynysh saǵatta óz boıyndaǵy bir uıaty esine túsip, janyn ýdaı ashytty. Biraq sol bir oqıǵanyń ańdıtyny da dál osyndaı isten qoly bosap ketken sáti bolatyn. Urysqa kirgenniń ekinshi kúni edi. Qyrqada asyǵa okop qazyp rota ekpindep kele jatqan jaýdyń aldyn tosty. Erjan Bóribaı ekeýi tez qımyldap júrelep otyrarlyq eki shuqyr qazyp aldy. Alda on bes-jıyrma qadam jerde bastary qyltıyp soldattar otyr. Aldynda jańbyr jaýyp, jer balshyq bolatyn. Erjan ózi oqtalatyn myltyǵyna jabysqan balshyqty butaq synyǵymen túrtkilep tazalap otyrdy.

— Nemister kele jatyr! — degen ashshy daýys estildi.

Erjan alǵashqy ret estigendeı «Nemister!» degen daýystan túrshigip, selt etip aldyńǵy jaqqa qarady. Kishileý tóbeshikte seldirep turǵan tórt-bes jas qaıyńnyń arǵy jaǵynan uzyn kolonna qaraýytyp shyǵa berdi. Ońǵa taman taǵy bir úlken top kórindi. Esh nárseden alady joq, bergi oıpatqa empeńdep qulap keledi. Dóńestiń ar jaǵynan sýyrylyp shyǵyp jatqan quıryǵy taýsylar emes.

— Tipti basynyp ketken eken ıtter! Aldyna dozor salmaı keledi, — dep daýystady Zelenın.

«Iá, ıá basynyp ketken» dep oılady Erjan jaýdan kóz almaı. Nemister aldynda jaý baryn beınebir ıiskep bilgendeı tez ydyrap shepke jaıyldy. Júrisin irikpesten, esh kúıbeleńsiz avtomat, vıntovkalaryn kezep aldy. Erjan myltyqty qysyp ustaǵan qolyna diril engenin baıqady. Ol jaý aıbatynan shoshyp qalyp edi. Óz daýsyn ózi tanymaı:

— Ogon! — dep sharyldaı aıqaılady.

Tasyr-tusyr myltyq atyldy. Bir jerden pýlemet dúrsildedi. Qaı sát ekeni esinde joq, bir sátte «myna aryny qatty jaýdyń tabanynyń astynda qalam-aý» degen ap-anyq oı tula boıyn qaryp ótti. Esik-terezeden kirgen ysqyryq jeldeı tamyr-tamyryn jıirkenishti qorqynysh jaılap bara jatty. Anaý aryndy aıbarly jaýǵa qaraǵanda myna myltyq atyp jatqan seldir top, qorǵansyz, músápir kórindi. Atystyń da berekesi qasha bastady. Birde tasyrlap jıi atylsa, birde sırep baryp jalǵyz oq tars etedi. Pýlemet te jıi qaqalady. Sol jaqtaǵy bireý okobynan eńbektep shyqty da artyna jaltaqtap bir-eki qarap, búkshıip júgire jóneldi. Oǵan ere taǵy bir-ekeý qashty. Ornynan kóterilip, qashýǵa yńǵaılana bergen bireý arqasynan oq tıip, jan ushyra aıqaılap jiberip, ıile qulady. Sol daýysqa eleń ete qalǵandar qashyp bara jatqandardy kórip, tura júgiristi. Belgisiz bir kúsh Erjandy da okoptan sýyryp alyp, keıin qaraı súıreı jóneldi. Ol endi ózge dúnıeni umytyp, bar armany anaý sırek ormanǵa tyǵylý, jan saqtaý bolyp, keıbireýlerden basyp ozyp zytyp barady. Ormanǵa endi jetemiz-aý degen kezde, qarsy aldynan bizdiń áskerler shyǵa keldi. Áldeqaıdan «toqta!» degen Murat daýsy sańq etti. Sol ekpinmen júgirip bara jatqan Erjan «toqta!» degen sóz qaıta zyńq etip, qulaq shekesine shegedeı qadalǵanda baryp, esin jıdy.

Osynysy esine túskende Erjan páktiginen aırylǵan qyzdaı qınalady. Murat kórdi me, kórmedi me? Ony osy kúnge deıin bile almaı dal bolady. Eger ol Erjannyń sol masqara halin kórse ne dep oılamaq? Endi Raýshannyń betine qalaı qaramaq. Qudaı ońdap ol da sodan keıin júzbe-júz kezdese qoıǵan joq. Eki-úsh kún jaýyngerlerinen qatty uıalyp júrdi. Reti kelgende, kúıip ketkende zekirip, aıqaılaıyn dese de bata almady. Ras sodan keıin ózin-ózi qamshylap berik bola bastady. Eki ret onyń vzvody ózgelerdiń sońynan, al ózi jurttyń eń sońynan shegindi, kimniń basynda ondaı bolmaıdy. Zelenın bolsa: «Oı bizdiń sondaǵy ókshemiz jaltyrap zytqanymyz-aı» — dep qarqyldap kúlip qoıady. Qarapaıym, qaltqysy joq, jaqsy jigit Zelenın. Iá, sol bir oqıǵanyń umyt bolatyn ýaqyty jetken sıaqty edi. Biraq qurǵyr áli de bolsa esebin taýyp, Erjandy bir shaǵyp alady. Erjan qapelimde tap bolǵan jıirkenishti áserden arylǵysy kep taǵy da kerile berip bir silkindi de, ilgeri qaraı júrdi.

Okoptyń ústine qorbıtyp plash-palatka jaýyp qoıypty. Ashyqtaý shetinen bolmashy sáýle jyltyrap baryp basyldy.

— Bul kim? — dep daýystady Erjan.

Plash-palatkany qaýdyratyp túre kótergen eki soldattyń basy kórindi.

— Temeki tartýǵa otyryp edik, — dedi Bondarenko okoptan shyǵyp jatyp.

Onyń artynan Zemsov shyqty.

— Jumystaryń qalaı?

— Jer qatty eken qurǵyr! Keýdeden okop qazyp aldyq, árıne, — dedi Zemsov jyldam sóılep. — Kishkene dem alǵasyn taǵy da qaza túsemiz ǵoı. Bylaı bir, temeki tartyp alaıyq dep... qaza túsemiz ǵoı árıne.

Orta boıly, shıkil sary jas jigit Zemsov joqtan ózgeden qysylyp qalatyn jáne qysylǵanda qıpalaqtap berekesiz kóp sóılep ketetin. Bul ádetinen áskerge alynǵan úsh-tórt aıdan beri aryla almaı qoıǵan-dy. Soǵysqa kirgeli de ózgermepti. Erjan ony soǵysta da qalbańdap, sasqalaq bolar dep oılap edi. Biraq aldyńǵy kúni komandırin tań qaldyrdy. Tosqaýylda qalǵan vzvod atysyn, aqyryn sheginip bara jatqan. Júzden artyq nemis soldattary bastyrmalatyp tónip qaldy. Jaýyngerlerin qyryp alam ba dep qoryqqan Erjan sheginýge ámir berdi de, eki-úsh adammen ózi jaýdy bógep qaldy. Sol bir qıyp saǵatta qasynda jatqan Zemsov buǵan burylyp:

— Siz ketińiz joldas leıtenant, men bógeı turam ǵoı, — dep edi. Daýsy sabyrly da, ámirli de shyqqan. Endi qıpalaqtap turǵany mynaý. Erjan qarańǵy bolsa da onyń qysqa kirpikti shúńirek shegir kóziniń jypylyqtap turǵanyn kórgendeı boldy.

— Sharshaǵan shyǵarsyńdar, biriń jumys istegende, biriń kóz shyrymyn alyńdar, — dedi Erjan.

— Shydaı turamyz ǵoı. Esh nárse etpes, — dedi Zemsov, — Tek uıqy degen qıyn eken, árıne. Biraq jumys istegende uıqy ashylyp ketedi. Al, kishkene tize búkseń boldy qalǵyp ketesiń. Biraq, árıne shydaımyz ǵoı.

— Dońǵalaǵy tasqa sekirgen arbadaı saldyrlaısyń da jónelesiń sen-aq, — dep keıidi Bondarenko.

— Men nege saldyrlaımyn. Tek sóz retine aıtqanym ǵoı árıne... Bolmasa...

— Árıne... árıne, — dep qaǵytty ony Bondarenko. — Kishkene kóz shyrymyn alǵan bóten bolmas edi. Nemister maza berer deımisiń. Tań sáriden-aq umtylar-aý.

— Múmkin olar da sharshaǵan shyǵar... Kim biledi, — dedi Zemsov.

— Túrine qaraǵanda olar sharshaı qoıǵan joq, — dedi Erjan oılanyp, daýsy aqyryn, salmaqty shyqty. — Endeshe bizdiń de sharshaýǵa haqymyz joq. Iá, ıá, haqymyz joq.

Eki soldat komandır sózinen kúrsinis estigendeı bolyp sál irkilip qaldy.

— Gazet kelgen joq pa, joldas leıtenant, — dep surady Bondarenko oraǵytyp. — Basqa maıdandardyń hal-ahýaly qalaı eken?

— Biz sıaqty. Azdap sheginip barady.

— Árıne istiń jónin bastyqtar kóbirek biledi ǵoı, — dedi Zemsov. — Eh, toqtaý kerek edi.

— Joldas leıtenant, pochtalon kelgen joq, pa? — dep surady Bondarenko.

— Joq.

Hat ala almaı qoıdyq úıimizden. Meniń qatynym, álgi Dýsány aıtam, hatqa júırik bolmaǵanmen shımaılap kún ara densaýlyǵyn bildirip qoıýshy edi. Urysqa kirgeli hat bolmaı ketti. Ol qatynǵa saıtan da bolmas-aý, týǵaly qyńq dep aýyryp kórgen joq. Al biraq bizdiń pochtalondy aıtam-aý, urys bastalǵaly tumsyǵyn kórsetken joq. Myltyq atqan jerge kelýge qorqatyn bolsa hattardy bir aǵashtyń butaǵyna baılap ketpeı me, joldan ózimiz taýyp alar edik, — dep kúldi Bondarenko. Onyń kisini sózge shymshymdap tartatyn áńgime qumar ekenin Erjan bilýshi edi. — Soǵys degen oıynshyq emes. Úı-ishiniń habaryn bilmeı jazataıym bolsaq obal ǵoı.

— Dádá Vaná opát lásy tochıt, — dep Zelenın sóıleı keldi.

Jumysymdy tyndyrdym, joldas serjant. Al áńgime degen adamǵa tynys, — dep qarsylasty Bondarenko.

Okopty aralap kele jatyp Zelenın Erjanǵa oıynda júrgen kúdigin aıtty.

— Serjant Dobrýshkınge men senbeıtin bolyp baram. Jaǵdaıdyń qıyn ekenin sezbeıtin sıaqty quzǵyn. Álde sezgisi kelmeıdi. Jaqa da okop qazdyrýdyń ornyna qoryldap uıyqtap jatyr. Esh nárseden alańy joq. — Zelenın Erjandy qolynan ustap toqtatyp, shińkildep, ótkir daýsyna diril enip, kúbirleı sóıledi. — Esińizde me? Anada bip otdelenıesimen orman ishinde adasyp ketti ǵoı. Men baryp taýyp ákeldim. Quzǵyn sonda ótirik adasty. Asyǵy, sasý joq, aǵashtyń arasynda demalyp otyr. Sonysy tegin emes. Sodan beri sol quzǵynnyń jelkesinen kóz aıyrmaıtyn boldym. Ol meni adastyra almaıdy.

— Iá, jumbaq adam, tegin emes sıaqty, — dedi Erjan.

— Sonyń ózin otdelenıe komandırliginen alsaq qaıtedi? Týra sý ishkizgendeı otyrǵyzyp ketedi.

Erjan oılanyp qaldy. Dobrýshkınge senbeıtini ras, biraq ony ornynan alýǵa ázirge dáleli jetkiliksiz. Ol biraz qobaljysa da batyl baılamǵa kele almady.

— Ázir faktymyz joq. Qoıa turalyq.

Zelenın onsha qarsylasqan joq.

— Men ol quzǵyndy kózimnen tasa qylmaımyn. Ol meni adastyra almaıdy, — dedi de qoıdy.

Ekeýi azǵana júrgennen keıin Zelenın taǵy da sóz bastady.

— Siz ana Ahmetbekovpen sóılesip kórińizshi. Ózi bylaı jaman jaýynger emes edi, bilesiz ǵoı. Biraq jigitke obal. Mana qasynda az otyryp qalyp edim, qaıdaǵy bir sandyraqty soǵady. — Zelenın oılanǵandaı sál irkildi, — jaýǵa degen óshpendilikten aırylǵan eken jigit. Ólgen nemisti aıap soǵyp otyr. Jáne ózi kisini eljiretip aıtady quzǵyn. Joq, olaı bolsa bolmaıdy. Jigitke obal ǵoı. Siz bylaı sóılesip túsindirińizshi. Aıaýshylyq degendi órteý kerek qoı.

Kákibaı Ahmetbekov jaman jaýynger emes edi. Sáti kelgende júzine qubylmaly ótkir shabyt oınap shyǵatyn, ánshi jigitti Erjan ózgelerinen góri ish tartatyn. Keń jaýryndy, iri deneli qaǵilez jaýynger soǵys aýyrtpalyǵyna tózimdi, bireý qurly erligi de bar. Erjan Zelenın sózinen jóndi esh nárse uǵyna alǵan joq. Reti kelse sóılesip kórermin, anyqtarmyn deı saldy. Qarańǵyda qumyrsqadaı qybyrlap jer qazyp jatqan soldattardy jaǵalap, árqaısysymen qysqa til qatysyp kele jatyp Kákibaıdyń ústinen shyqty. Qarýly jigit jumysyn óndirip tastaǵan eken. Qasynda mıtyńdap Kójek te bir kádege jaraǵan bop júr. Kákibaı Erjanǵa kóp qaırylmaı jumysymen áýre bola berdi. Kúrekti jerge qadap, bir túrli kijinip topyraqty kerile laqtyrady. Azdan soń kúregin jerge shanshyp, jeńimen mańdaıyn súrtip Erjanǵa buryldy. Onyń janynan Kójek shyǵyp:

— Okopty qazyp aldyq, joldas leıtenant. Kisi ekeýlese qoımaıdy eken, — dedi.

— Iá, shirkin, ógiz ben esekti parlap jekse qandaı rahat, — dedi Kákibaı yzaly mysqylmen. — Ana erneýdegi topyraqty jaı.

Tereń shuqyrdan tyrbanyp shyǵa almaı jatqan Kójekti Kákibaı balasha kóterip alyp okoptyń erneýine mingizdi. Erjan Kákibaıdyń baıypsyz aptyqpa qımylynan yza men mysqyl aralas daýsynan jigit kóńiline bir ózgeris engenin sezdi. Ol áldenege Kákibaıdyń mańynan kete almaı, qalaı sóz bastaýdyń da retin tappaı osyndaıda aýyzǵa túsetin maǵynasyz sóz aıtty.

— Haliń qalaı, Kákibaı?

— Hal nashar, joldas leıtenant.

Sóz oraıyna saı «hal jaman emes» degen sıaqty beıtarap jaýap kútken Erjan yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Óziń kóńilsizsiń ǵoı. Ýaqasy joq. Seniń daýsyńdy estimegeli de kóp boldy. Tylǵa shyqsaq dombyrańdy alyp bir shyrqatar edik.

— Dombyra sorly qıramady deısiń be?! — dedi Kákibaı. — Joq, endi ánnen qalǵan shyǵarmyn.

— Saǵan ne bolǵan, Kákibaı? — dedi Erjan kenet ózgerip, shyn janashyrlyq yqylaspen. — Bir jamanat bolǵannan saý ma?

Kákibaı aýyr qozǵalyp Erjannyń qasyna otyrdy. Ystyq meıirimnen ishtegi qyrtysy jazylǵandaı syrlasatyn raı bildirdi. Ár sózdi alqymynan áreń syǵyn shyǵarǵandaı kúrmele sóıledi.

— Adam keıde... ǵajap. Joq, kisiniń aqyly jetpeıdi.

Sumdyq keshe... ózińiz bilesiz ǵoı. Anaý álgi tylǵa ótip ketken nemisterdi joıdyq qoı... Áli kóz aldymda. Jaqyndap qalǵanda tiri qalǵandary qol kóterdi ǵoı. Meniń aldymda Qartbaı júgirip baratyr edi. Aldynan bir nemis qol kóterdi, Qartbaı tusynan óte berip qaıryldy da basyp saldy. Artynda kak ras men kelem. Qartbaıdyń oǵy maǵan tıe me dep qorqyp kettim. «Beri qaraı nege atasyń» dep aıqaılap, boqtap jiberdim. Álgi nemis maıysyp baryp sylq ete tústi. Bir-eki ret aıaq seripkendeı boldy. Jaqyndaı bere denesinde yshqynǵan usaq diril baryn kórip, álgini aıap kettim. Qartbaı dáldep ata almaǵan eken, bıshara bir-eki saǵat azap shegip óledi-aý, dáldep atyp azabyn qysqartaıynshy dep oıladym. Myltyǵymdy yńǵaılap qasyna kelgende kózine kózim túsip ketip edi... Tóbe quıqam shymyrlap qoıa berdi. — Kákibaı daýsy qaltyrap, kúbirleı sóıledi. Keıde býlyǵyp qalady. — Siz ólip baratqan adamnyń kózin kórip ne edińiz? Meniń bir aǵaıym ólgen. Sońǵy saǵatynda sonyń qasynda otyryp em. Adamnyń jaryq dúnıemen qoshtasar saǵatyndaǵy kózqarasyna kisi tóze almaıdy eken. Keshegi nemis sony esime saldy. Qara tory tereń ájimdi, egdeleý eken. Kózi kókshildeý. Solyn baratqan janary bir túrli shyńyltyr ótkir sáýle shyǵarady. Keýdeńnen ótip týra júregińe qadalǵandaı. Sonshalyq bir qımastyq, taýsylmas arman, qasiret bar. Týra álgi qaıtys bolǵan aǵamnyń kózqarasynan aýmaıdy. Eń jaqyny mendeı, sońǵy syryn maǵan shaqqandaı aıtyp jetkisiz jalynyshpen qarady. Júıem bosap, saı súıegim syrqyrap ketti. Dátim shydamady. Júgire jóneldim.

Kákibaıdyń sózi, ystyq demimen úzilip shyqqan aıanyshty daýsy Erjandy edáýir tolqytty. Baısarınniń sońǵy sátin elestetip qatty shimirkendirdi. Kisi óltirmek túgil Erjan bireýge zaqym keltirýdi jek kóretin. Endi ol bireý emes, birneshe kisi óltirdi. Olaı etpeske amaly joq.

Erjan kókireginde óshpendilik bar.

— Senińshe nemene, olardy óltirmeý kerek pe?

— Joq, olaı demeımin. Biraq meniń ózim bir túrli bop kettim.

— Sen bizdiń joldastardyń ólgenin kórdiń be? — dedi Erjan qyzynyp.

— Kórdim ǵoı. Biraq jańaǵydaı kózine kózim túsken joq edi. Ólimniń nesi jaqsy bolsyn.

— Men Baısarın qaza tapqanda basyn súıep otyrdym. Sonda qınalmady ǵoı deımisiń?! Seniń kórgenińdi kórmeppin be!? Sen kimdi aıaýdy bilmeıdi ekensiń!

— Áńgime aıaýda emes, — dedi Kákibaı. Erjan sózi áser etpegendeı, tómen qaran salbyrap otyr. — Biraq qıyn eken. Áıteýir meniń mıym jetpeıdi buǵan. Bylaı túsinem ǵoı. Biraq kóńilimniń tiregi synyp ketkendeı oıym jetetin emes.

— Júregiń bos eken seniń. Qazir eljireıtin ýaqyt emes. Júregińdi bekit, bildiń be! Tizginińdi qolyńa al.

— Túsinem ǵoı, árıne, — dep Kákibaı ornynan turyp, kúregin qolyna aldy.

Mazamdy almasyn dep, sózden qashyp quptaı saldy ol. Sezimtal jigit qoı. Sol bir aqyrǵy ret telmirgen aıanyshty kózqaras júregine qanjardaı qadalǵan eken. Áli de talaı kóz aldyna elestep janyn qınaıtyn bolar. Erjan Kákibaı kóńilin ornyqtyra almaǵanyn bildi. Ondaı jan kúızelisine kisiniń óz qaıraty bolmasa ózgeniń sózi em bolmaıdy. Erjan kenet mynaý qarańǵyda saýys qoldarymen jer qazyp tyrbanyp jatqan otyzǵa jýyq soldatyn túp-túgel kórgendeı boldy. Olardyń árqaısysynyń qalaı soǵysqanyn biledi. Anaý qımyly oralymsyzdaý Bondarenko nemistiń tankin órtedi. Osy Kákibaıdyń ózi alǵashqy soǵysta úlken qaırat kórsetip edi. Az da bolsa árqaısynyń soǵystyq ómirbaıany bar. Báriniń isi de, túr-túsi de Erjannyń kóz aldynda. Biraq balshyqqa battasyp siresken súr shınelderdiń astynda talaı syrlar jatqanyn bilmeıdi eken. Birge júrgen jaýyngerlerinen óziniń bólektigin sezdi.

Erjan jurtpen syrlasýǵa qumar emes-ti, qolynan kelgeninshe júregin tas bekitip alǵan. Tek bir adamǵa ǵana sáýlege talpynǵandaı umtyla beredi — ol Raýshan. Anadaǵy alǵashqy ret súıgen qyz erniniń ystyǵy erninde áli tur. Sol esine túskende raqattanyp kúlimsireıdi. Urys kezinde umyt bolsa da osyndaı tynysh saǵatynda Raýshan oıyna orala beredi. Keıde Raýshan mahabbaty ózine buıyrmaıtyn artyq baqyttaı kórinip kúızelip qalady. Bir kishkene oqıǵa júregin shymshyp esine túse beredi. Vzvod demalyp jatqan. Erjan qalǵyńqyrap ketken eken, kózin ashyp alǵanda ótip bara jatqan Raýshandy kózi shaldy.

— Bizdiń komandırdiń ǵashyǵy, — dedi Zemsovtyń daýsy qasyndaǵy bireýge.

— Vzvod komandıri sıaqty usaq-túıekke tym semiz bolyp keter ondaı nárse. Úlkenirek komandırler bar, — degen Dobrýshkınniń daýsy estildi.

7

Maıdan dalasy tynystap, sulyq jatyr. Aryldap-gúrildep, bulqynyp biraz týlady da tyna qaldy. Batalón shtabyn tóńirektep, oqtan yqtasyn jerdi panalaǵan sanıtar vzvody jaralylardy jóneltip úlgirdi. Shań-topyraqtan qaraýytqan kústi qoldaryna qan qatqan sanıtarlar aýyrlaǵan deneleri sırek saıabyrda raqat tynyshtyqqa uıyp, arba ústinde, jerde shyntaqtap jatyr. Erinip, samarqaý, jáı áńgimelesedi.

— Endi keshke deıin shabýyl bolmas.

— Iá, túnde nemisterdi shabýylǵa arqanmen súırep shyǵararsyń.

— Túnde de shabýylǵa shyǵýy múmkin.

— Iá, shyǵady atasynyń basy. Ákel, besti, qaı jaǵymnan orys kelip qalady dep, kózi adyraıyp tań atqansha bir vagon raketa jaqpasa ma?!

— Nege, túnde de shabýylǵa shyǵyp júrgen joq pa!

— Solardyń raketasy ne degen kóp, jigitter.

— Germanıanyń jarty óndirisi osy raketa shyǵar.

— Soldatynyń syry ıesine málim ǵoı.

Oqshaýlaý otyrǵan Raýshan áńgimege qulaq tosty, Korostylevtiń qara nandy qomaǵaılana jep otyrǵanyn kórdi. Nandy súıirlep, uzyn etip tilip alypty da, eń shetine barmaq basyndaı sur maı qoıypty. Muny ol «armánsha jeý» dep ataıtyn. Onsyz da ortasy oıys murny qaıqaıyp, nan shetindegi súr maıǵa jetkenshe asyǵyp, qara nandy opyryp, jalmap barady. Raýshan kúlip jiberdi. Korostylev jalt qarap, tisi aqsıa kúldi de, tez tomsyraıa qalyp:

— Minekeı, appetıtimdi bólip jiberdiń, — dedi.

— Sizdiń appetıtińiz bóline qoımas. Tym kúshti sıaqty, — dep, qaljyńǵa oraı jaýap qaıyrdy Raýshan.

— Qudaıǵa shúkir, ol jaǵynan kende emespin.

Korostylev ornynan turegelip, ústin qaǵyp, arbaǵa qaraı, bettedi.

— Osy saıabyrda múlgip alǵan jón bolar. Uıqy men tamaqty janym súıedi. Raýshan, sen de demal.

Korostylev arbaǵa qarǵyp mindi de, ondaǵy jigitti yǵystyryp, kósilip shalqasynan jatty.

Raýshan azǵana ýaqyt oǵan qarap otyrdy. Korostylev sasý, qysylý degendi bilmeıdi. Soǵystaǵy aýyr qyzmetin atqarady da, reti kelse, esh alańsyz demalady. Jurtpen qaljyńdasady. «Men nege osyndaı bolmadym eken!». Raýshan kóz shyrymyn alýǵa jatqan eki sanıtarǵa qarady. Olar da raqattanyp, kósilip jatyr. Erkekterdiń kóńilinde alań joq, qyzdardyń hali qıyn eken. Myna soǵys oılaǵannan góri qıynyraq soqty. Kınodan kórgende, kók tútin ishinde eńbektep bara jatqan sanıtarka, oq tıgen jaýyngerdiń jaraqatyn tańyp, ot ishinen alyp shyǵatyn sanıtarka eliktirýshi edi. Sol soǵys kartınalarynda, nege ekeni belgisiz ólgen adam kórinbeıtin. Rabaıda bireýi óle-qalsa, óte ádemi óletin, tipti ózińniń de solaı ólgiń kelip ketetin. Iá, alǵashqy kúni-aq, alǵash shapshyǵan qanmen, ólim halindegi soldattyń jan azabymen soǵys romantıkasy bitti.

Kóńildegi jel osylaı basyldy, biraq áli tózimdi, qaıyspas erlik kelgen joq. Alyp soǵystyń aýyr salmaǵy basyp barady. Silkinip kóterile ala ma qyz? Onyń ústine kóńil de ornynda emes. Qoıý qara qasty, oıly júzdi, balǵyn jigit kezdesti. Alǵashqy kórgende-aq qyz júregin bir búlk etkizdi ol. Biraq keıingi minezderi túsiniksiz bolyp ketti. Birde jaıdary, júzi nurlanyp qulpyryp keledi. Osyndaı kezde balbul janyp, kózinen kóńildi ushqyn shashyrap turǵan dóńgelek júzdi ásem jigit Raýshanǵa qatty unaıtyn. Al qaısy bir kezde sóıleýge sóz tappaı, túnerip uzaq otyrady. Ar jaǵynda aıtýǵa aýyr, úlken bir nárse jatqandaı, tyǵylyp qalady. Onyń ne ekenin Raýshan bilmeıdi, seskenedi de. Ekeýi úpsiz otyryp taraıdy. İńǵaısyz halin sezgendeı, tek keterinde ǵana ezý tartyp jymıady. Sol kezde manadan bergi susty jigit, kináli, bala pishinine enedi. Keıingi kezde Raýshannan alshaqtap bara jatqan sıaqty edi, jýyrda kelip, eki urystyń arasynda, túıeden túskendeı: — «Súıemin», — dedi. Dýlat jıi kelýshi edi, soǵysqa kirgeli joly túıiskende, qysqa ǵana kezdesetin boldy. Dýlatpen birge bolatyn saǵattary jaımashýaq, jaıdary kún sıaqty. Kúlkiden ezýin alǵyzbaıdy. Barlaýshy jigit qyz janynyń tereńine barmaıtyn. Soǵysqa kirgeli Moldabaev Ýálı qyzdyń bos ýaqytyn qapy jibermeýge tyrysatyn boldy. Bastapqyda kóp jymıatyn osy bir bujyr, qara súr egde jigitti qyz unatpaı qaldy. Kishkene kúlim kózi suǵanaqtanyp, tulǵasyn tintip ótkende, osy kúnge deıin tynysh jatqan qyz namysy qatty týlady. Ashýǵa býlyqsa da, ataǵy men jasy úlken adamnyń aldynda sypaıylyq etip, sabyr tutty. Biraq keıin ondaı minezin baıqamady, ylǵı sypaıy izetti qalpynda ǵana kórdi. Múmkin, Raýshan orynsyz sekem alǵan shyǵar. Óz minezi de tik qoı. Bilimi de, mádenıeti de artyq ómirden kórgeni kóp adam Raýshan ǵurly sypaıylyqty biletin shyǵar.

— Sálamatsyz ba, qaryndas.

Kúle qarap, ıile qol sozyp Raýshannyń aldynda Ýálı tur. Qyz oıynyń dál ústinen shyqty; Raýshan samsatyp aldyna jaıyp qoıǵan syryn qymtaı almaı sasyp qaldy. Tesile qaraǵan kishkene kózimen qyz kóńiliniń ár túkpirin túgel kórip turǵandaı, Ýálı jymıa túsedi. Raýshan aqyryn baryp qol berdi, eki beti dýyldap janyp barady. Tosyn daýystan oıanǵan Korostylev basyn kóterip, Moldabaevqa tomsyraıa qarady da, qaıtadan qoryldady.

— Nege qysyldyńyz, qaryndas?

«Iá, ıá... Ákki adam. Barlyǵyn bilip tur». Raýshan tipti ornynan túregeldi.

— Munyńyz qalaı, qaryndas! Meniń aldymda áskerı tártip saqtamaı-aq qoıyńyz dep talaı ótinip em ǵoı.

Ýálı sypaıy qımylmen Raýshannyń eki ıyǵynan aqyryn ǵana nuqyp, qaıta otyrǵyzdy. Áli de ózin bıleı almaı turǵan Raýshan:

— Siz, komandırsiz ǵoı, — dedi.

— Komandırlikti qaıtesiz. Men eń kem degende sizge aǵa bolýǵa jaraı alsam...

Raýshan úndemeı, tómen qarady. Qyzdyń osy bir ajaryn mundaı iste ózin suńǵyla sanaıtyn Ýálı ishteı jaqsylyqqa jorydy. Óz arýaǵynyń asqanyna kóńili tolyp, sheshilip sýyryla sóıledi. Jattyqqan til múdirer emes.

— Soǵys degen talaı adamnyń bolashaǵyna bóget boldy ǵoı. Osy kúnderi ǵoı siz Almatyda konservatorıada oqyp júrer edińiz. Shyn oıyńyz sol emes pe?

Ýálı Raýshannyń kózine kúlimdeı, úńile qarady. Taǵy da qyzdyń júrek túkpirinde jatqan qupıasyn bilip qoıdy. Raýshannyń konservatorıaǵa túspek te oıy bolatyn. Biraq qyz minezine salyp, jaltaryp jaýap berdi.

— Joq, konservatorıaǵa túsýdi oılaǵan da emespin.

— Onyńyz qate bolǵan, — dedi Ýálı áldenege ókingendeı.

Kishkene kózimen keýdesine úńgip kirip, kókeıindeginiń bárin kóre qoıatyn ákki jigitti izden shatastyrǵanyna rıza bolyp, Raýshan ishteı myrs etti. Biraq ol da óz oıyn qazbalaı berdi.

— Men sizdiń konservatorıa zalynda án shyrqap turǵanyńyzdy kórsem dep edim. Iskýsstvony janym súıedi.

— Iskýsstvony kim jaqsy kórmeıdi deısiz, — dedi Raýshan, kenet áldeneni armandaǵandaı.

— Men ǵylym jolyn qýǵan adammyn, — dedi Ýálı, — Biraq barlyq ǵylymı ataqty myńdaǵan adamdy esinen tandyra qol shapalaqtatqan artısiń bir kúngi qýanyshyna aıyrbastar edim. Amal qansha ondaı talantym joq.

— Siz ǵylymı ataǵyńyzdy arzan satpańyz, — dep kúldi Raýshan.

— Barlyǵyn qurban etetin nárseler bolady, — Ýálı tereńge oı júgirtkendeı az múdirdi. — Iá... Iskýsstvo — mahabbat. — Qyz júregi sekem alyp qaldy. Myna jigit kútpegen jaǵynan kelip shyqty, biraq oraǵytyp ketti. — Meniń óz qolymnan ıskýsstvo kelmeıdi. Eń jaqyn adamymdy ónerdiń shyńynda kórsem degen arman ǵoı.

— Endeshe, ataqty aktrısaǵa úılenersiz, — dep kúldi Raýshan. Osy sózimen jańaǵy bir jaqyndap qalǵan áńgimeni alystatqysy kelip, odan saıyn jaqyndata túskenin qyz sezbedi.

— Ol bolmaıtyn sharýa ǵoı, — dedi Ýálı áldenege muńaıyp, — onyń ústine talantty óz qolyńnan mápelegen jaqsy emes ne? Astanadaǵy barlyq bedelimdi soǵan jumsasam.

— Jumsańyz.

Ýálı ornynan turdy.

— Maıdan saıabyr eken. Azǵana qydyraıyq.

— Jaraıdy, — dep, Raýshan da túregeldi.

Ekeýi ormanǵa baryp kiretin kishileý jyranyń ishimen aıańdap ketti. Bular qozǵala bergende, manadan qoryldap jatqan Korostylev taǵy da oıanyp:

— Raýshan, kóp uzap ketpe, — dep, qaıta qısaıdy.

Raýshan esh alańsyz aqyryn aıańdap keledi. Jańa ǵana eńsesin basqan aýyr oılar serpilip, qyz kóńili sergip qaldy. Azynaǵan kúzgi dalada úrpıgen balapandaı elegizip otyrǵan qyzǵa myna jigit alysta qalǵan ómirdiń sándi armanyn kóldeneń tartty. Sózi tátti sharaptaı shymshymdap daryp, basty aınaldyryp barady. Samsaǵan lústralardyń mol shańqan sáýlesine malynǵan Raýshan, yntyǵa kútken halyq konsert bastalǵanyna taǵat etpeı, qol shapalaqtaıdy. Minekeı zalda sham sónip, shymyldyq ashyldy. Endi projektorlar shuǵylasyna malynyp, sahnada jalǵyz Raýshan tur. Jurttyń kózi sonda. Ústinde aqqýdyń mamyǵyndaı appaq gaz kóılek... Joq, uzyn kók jıek kóılek... Raýshan óz ústindegi sur shıneline kózi túsip, kúlip jiberdi. Tym alysqa shyrqapty.

— Nege kúldińiz, qaryndas?

— Jáı... Bir kúlkili oqıǵa esime túsip ketkeni.

Raýshannyń kóz janarynda oınaqy ushqyn jyltyldap, kúlki nurlandyrǵan betinde eki shuqyr paıda bolǵan. Ýálı kóziniń astymen qyz ajaryn sholyp ótti. Kúlkige túrilgen jup-juqa názik ernin kórgende, eriksiz tamsandy. Osydan keıin-aq alǵashqy minezinen aırylyp, tynyshy qasha bastady.

Aýyr oıdan arylǵan Raýshan endi kóńildenip sheshile sóıledi; onyń esesine, manadan erkin sóılep kele jatqan Ýálıdiń bar sózi kómeıine keptelip qalǵandaı.

— Bizdiń onynshy klastyń balalary bıyl emtıhan tapsyryp bolǵan soń, pıknık jasap edik. Sol kúni soǵys bastalyp ketti, — dedi Raýshan.

— Dál kelýin qaraı ǵoı.

— Bárimiz on bes somnan aqsha jınadyq. Aqsha ortaǵa túskende azyq-túlikti satyp alýdy kimge tapsyramyz dep talastyq. Qyzdar: «Balalar tamaqtyń jaıyn bilmeıdi, qyzdarǵa tapsyrý kerek», — dedi. Balalar turyp: «Qyzdar astyń jaıyn bilýshi me edi, ylǵı konfet pen balmuzdaq alyp, ishimizdi keptiredi», — dep daý soqty. Aqyry eki jaǵyn da jumsadyq.

— Ie, sodan, — dedi Ýálı, áıteýir áńgimeni qostaý úshin. Ol daǵdaryp qaldy. Manadan beri qyz dep, syzylyp kele jatqany balanyń sózin aıtyp ketti. Munyń jasy on segizden asqan, qazaq qyzy on tórtte-aq boıjetpeýshi me edi?

— Bárimiz avtobýsqa tıelip taýǵa bardyq. Sondaı kóńildi bop edi.

— Prodýktyny qaısylaryńyz jaqsy tańdadyńyzdar? — dep surady Ýálı.

— Árıne, qyzdar da, — dedi de, Raýshan kúlip jiberdi. — Balalar qyzyq qyldy.

— Iá? — dedi Ýálı eleń etip.

— Kógalǵa dastarqan jaıyp dóńgelene otyrǵan kezde Qaısar deıtin bala túregelip sóz sóıledi. Kádimgi bir úlken ákim sıaqty mańǵazdanyp aldy da: «Joldastar, bizder endi erjettik. Balalyqty tastaý kerek. Sondyqtan mundaı jıyndy ınabatty adamdardyń dástúrimen ótkizemiz», — dedi. Sóıtti de, Shaǵyr deıtin bir qatpa bala bar edi, soǵan: «Áı, Shaǵyrmaq, sen boıyńnyń kishkeneligi sebepti, ázirge qosshy bala bolasyń, káne kórset ónerińdi», — dep ámir ótti, — Raýshan taǵy da kúlip aldy. — Shaǵyrmaq qý bolatyn. Qup taýmuryn taqsyr dep, qolyn keýdesine basyp taǵzym etti de, chemodannan stakandardy alyp dastarqanǵa qoıdy. Sodan keıin teris qarap aýzyn kúbirletip úshkirdi de, eki býtylka sharapty jyp etkizip shyǵara qoıdy. Qyzdar kúlip, sharyldap oryndarynan tura-tura qashty.

— Odan nesine qoryqtyńyzdar, — dedi Ýálı Raýshannyń betine jymıa qarap.

— Buryn kim iship kórgen. Shyn qorqyp kettik. Qaısar bárimizdi úgittep batyrsynyp bir stakanyn iship salǵan. Sodan keıin basy aınalyp jaman boldy. Shaǵyrmaq onyń basyn bulaqqa batyryp áreń túzep aldy.

— Shirkin jastyq dáýren-aı!

— Sol kúni sondaı kóńildi bolyp edi. Kimniń qandaı ınstıtýtqa túsetinin aqyldastyq. Balalardyń bári maǵan konservatorıaǵa tús, ánshi bol dep edi. Jańa siz aıtqasyn, esime túsip ketti. Instıtýtqa barar aldynda emtıhanǵa birigip daıyndalmaq bolyp ýádelestik. Úıge qaıtyp kelsek, soǵys bastalypty.

Raýshan muńaıyp tómen qarady. Ýálı de az kidirip qaldy.

— Iá, soǵys degen árkimniń de ómirin buzdy ǵoı, — dedi ol kúrsinip, — Siz konservatorıaǵa bara almaı qaldyńyz. Men dısertasıamdy bitire almaı kettim. Qazaqtyń handarynyń ómirinen kóp materıal jınap edim. Jalpy meniń ómirimniń ózi sátsiz.

— Nege? — Raýshan tańyrqap Ýálıdiń betine bajyraıa qarady.

— Sizden jasyrmaımyn, meniń áıelim bar.

— Ony nege jasyrasyz?

— Siz bilýshi me edińiz?

— Bilgenim joq. — Raýshan endi baıqady, onyń áıeliniń bar-joǵy týraly oılamapty da.

— Raýshan, siz áli jassyz. Ómir degenniń qıly-qıly jaqtary bolatynyn siz túsinbeısiz. Men ómirde qatty súringen, jaraqatty bolǵan adammyn. Adasqan janmyn.

— Nege adastyńyz? — dedi Raýshan, sóziniń maǵynasyn uqpasa da, osy jigittiń basynda áıteýir bir úlken qasiret baryn topshylady.

— Adam balasy adaspaı tura ma? Jassyz, sizdiń de adasýyńyz múmkin. Kisiniń ómirdegi eń jaqyn joldasy jary emes pe? Sol jaryń ózińe teń, ózińdi túsinetin, mádenıeti joǵary adam bolmasa qıyn eken. Sol bir jibergen qatemnen áli kúnge ókinip, barmaǵymdy tistep kelemin. Bul da bir zor qasiret.

Raýshan úndemeı tómen qarady. Mundaı syrdy alǵashqy ret estýi edi. Ol erli-zaıyptylar arasynda mundaı qasiret bolatynyn bilgen joq-ty jáne bolady dep oılamaǵan da. Óz áke-sheshesi tatý-tátti turatyn, ekeýi birdeı Raýshandy janyndaı jaqsy kóretin. Raýshan olardy tipti eki kisi emes, bir kisige sanaıtyn. Kórshilerden de qasiret dep atarlyq esh nárse baıqamady. Áıelimen kúnara qyrqysatyn bir dombyrashy aǵaıyndary bar. Biraq olardiki de qasiret emes, erteńgi ishetin shaılaryndaı kereginiń biri sıaqty bolatyn. Al myna jigittiń qasireti tym salmaqty jatyr.

— Ózim baqytsyz bolsam da, ózgelerdiń baqytty bolǵanyn kórgim keledi. Siz baqyt úshin jaralǵan jansyz, Raýshan. — Ýálı muńaıyp, kúrsinip qoıdy. — Biraq jastyq keıde kisini adastyrady. Sizdiń bolashaǵyńyzǵa kómekshi bola alsam, aǵalyq qamqorlyq jasaı alsam, odan artyq armanym joq. Tek meniń adal nıetimdi teriske jorymaı, bezbeseńiz eken.

Ýálı Raýshanǵa telmire qarady. Raýshan bul jigittiń qandaı kómek usynatynyn bile almasa da, yqylasyn qaıtarǵysy kelmeıdi.

— Adal kómekten kisi beze me?!

— Sizge degen kóńilimniń adaldyǵyna shák keltirmeńiz. — Ýálı aýyr kúrsindi. — Úlkendi arman ete almaımyn. Eń bolmaǵanda, aǵalyq járdemim tıse.

Bular qaıtyp oralyp, sanıtar vzvody toqtaǵan jerge keldi. Korostylev arbadan basyn kóterip alyp, kózin ýqalady da, jerge qarǵyp tústi.

— Jatyp demal, Raýshan, — dedi ol, esineı kerilip.

— Uıqym kelmeı tur, — dedi Raýshan.

— Uıqy kelmeıdi degen sóz bola ma? Men shtab jaqqa baryp, jaǵdaıdy bilip qaıtaıyn, — dedi de, Raýshannyń qasynan ketkisi kelmeı turǵan Ýálıge buryldy. — Siz solaı barasyz ǵoı, leıtenant, júrińiz.

Báribir uıqy keler emes. Aspannyń kók boıaýy oqyp, qýqyl tartqan. Túıdek-túıdek qońyrqaı bulttar jyljyp barady, kún shalǵan baýyrlary aqshyl. Sonaý jup-jumsaq ulpa bulttyń ústinde kólbep jatar ma edi. Raýshan myrs etti. Ne degen qıalshyl bolyp ketken ózi. Moldabaev... Ýálı... Ózi qandaı qyzyq adam. Raýshan buıyǵy jymıyp, taǵy da aspandaǵy ala bulttarǵa qarady. Bulttardyń esh nárseden alańy joq, kúzdiń sońǵy jylýyna maýjyrap, aqyryn ketip barady. Raýshan nege bult bolyp osy ómirdiń ústinen sholyp júrmeıdi eken. Ýálı tómennen telmire qarap turar edi...

Qyz oıyn birte-birte Ýálı bılep barady. Balalyq shaqtan jańa ǵana asqan qyzben eshkim bulaı bel sheship syrlasyp kórgen joq edi. Úlken kisiler mysyqty arqadan sıpaǵandaı, kúle qarap balasynyp qana sóılesetin. Ondaılarǵa Raýshan: «Sen ǵurly men de bir nárse túsinemin, bala emespin» — dep, ishteı, ashýlanatyn. Al myna jigit ómirdi kóbirek kórgen eresektigin betke ustap bálsinbedi. Óziniń basynda úlken qasireti bar eken. Onyń tereń syryna úńgı túsip, kóńilindegi derttiń sebepterin bilý, sondaı adamǵa kómek berý qandaı qyzyq. Ol adal nıetimen Raýshanǵa dos bolmaq qoı. Biraq... Raýshan sekem alyp qaldy. Biraq ol nege kóp ýhilep, Raýshanǵa telmire qaraıdy... «Talantty óz qolyńnan mápelegen jaqsy emes pe?». Osynda bir astar bar sıaqty. «Iskýsstvo... mahabbat...» ondaı sóz bekerge aıtylmaıdy ǵoı. «Álde bul da maǵan...» Raýshan tipti jatqan ornynan aýdarylyp tústi. «Erjan she?!».

Osyndaıda Kúlánda da bolmady. Raýshannyń basyn qatyrǵan nárselerdi ol op-ońaı túsinetin. Raýshan tipti oǵan arqa súıeıtin. Biraq sońǵy kezde ol da onsha kóńildi emes-ti. Kúlándanyń Erjandy jaqsy kóretinin Raýshan qyzǵa bitken sezimtaldyqpen birden-aq baıqaǵan. Erjannyń oǵan yqylassyz ekenin de sezgen. Endi baıqasa, jaqyn qurbysynyń júdeý kóńilin jubatýdy Raýshan oılamapty da. «Áttegen-aı! Meniń ornymda Kúlánda bolsa, óıtpes edi-aý, — dep oılady ol. — Jigitter de aqylsyz bolady eken, menen júz artyq, asyl Kúlándany nege jaqsy kórmeıdi eken? Ajarsyz deı me eken. Ol tipti de ajarsyz emes. Men de sulý emespin ǵoı».

Gýildep jaqyndaı túsken daýysqa Raýshan elegzı qulaq túrdi. Alǵy shepten asyńqyrap kelip snarád jaryldy. Taǵy da aryldap kelip eki snarád jaryldy. Raýshan arbadan sekirip tústi. Shtab jaqtan búrseńdep júgirip Korostylev kele jatyr.

8

Oktábr taýsylyp keledi. Biraq dushpannyń shabýyly toqtalǵan joq. Budan on shaqty kún buryn dıvızıa soǵys bastaǵan rýbejder alysta qaldy. Barlyq maıdanmen birge Panferovtyń qazaqstandyq dıvızıasy da keıde árbir qalaǵa, dóńeske, jyraǵa, saıǵa darysa tistesip, keıde oısyraı sheginip, keıin qaraı yǵysyp barady. Barlyq maıdannyń hali osylaı sıaqty. Ońtústik maıdany kóp ýaqyt siresip, jaýdy shaptan tirep, alys ustap tur edi, sońǵy kezde ol da kóp oıysyp, ózge maıdandarmen deńgeılesip qaldy.

Ortalyq Rossıanyń jańbyrly bulyńǵyr kúzi bastaldy. Tańerteńnen túıdek-túıdek qara bult aspandy torlap, kók álemin túgel búrkep alady. Oqtyn-oqtyn jańbyr jaýady nemese uzaq ýaqyt usaq tamshy sirkireıdi. Aspan men jerdiń jigi kórinbeıdi, kúlgin qońyr tuman-bult qaraǵaı, qaıyńdardyń basyna keptelip, qýystaryn toltyryp, jerge shógedi. Kúzdiń ylǵaldy, qoıý aýasyn endi yzǵar shaldy, erteńgilik qaraǵaı qylqandaryna ańshyl qyraý týratyn boldy.

Erteńnen keshke deıin, túni boıy úlkendi-kishili joldarmen shyǵysqa qaraı qalyń ásker, bosqyn halyq aǵylady. Neshe túrli mashına, áskerı dyraý arbalar, sharýanyń kúrkeli arbasy, jaıaý ıtergen qol arbalar, sapyrylysqan adam, mal lek-legimen ketip barady. Keıde tutqıyldan nemis samoletteri ushyp keledi. Búkil halyq jol shetindegi jyrany panalaıdy, ormanǵa qaraı yǵysady. Jol ústindegi ıesiz qalǵan attar shyńǵyryp, arbany alyp qashady. Sodan keıin kerýen joldy tazartyp júrip ketkenine topyrlasyp, birin-biri bastyrmalap, kımeleı, kerildesip, aıqaı-shý azan-qazan bolady. Aqyry taǵy da loqsyp keıin qaraı aǵylady.

Jaýdyń bet alysy — Moskva. Jaý Moskvaǵa jaqyndap keledi. «Apyrmaı, tym bolmasa osy tusta toqtatar» — degen nysanalar syrǵyp keıin qalyp jatyr. Gıtlerdiń jetinshi noıabrde Moskvada parad qabyldamaq oıyn iske asyrý úshin jasalǵan oktábr shabýyly áli toqtaǵan joq. Jaǵdaı qıyndap kele jatty.

Osy bir kóńildi elegizitken qaharly kúnderi general-maıor Panferovtyń shtabyna armıa komandashysy keldi. Qasyna eki-aq adam ertip, jalǵyz «vıllıspen» júrgen general-leıtenantty eshkim baıqaı qoıǵan joq. Uzyn boıly, at jaqty, jas óńdi generaldy Panferov úıge kirip, stolǵa jaqyndaǵanda baryp tanyp, ornynan turyp sálem berdi. General-leıtenant oınaqy qımylmen jyldam basyn kelip Panferovtyń qolyn aldy.

— Otyra berińiz, Ivan Vasılevıch, — dedi ol, tegeýrindi qońyr daýyspen, — Al, hal-jaǵdaılaryńyz qalaı? — General-leıtenanttyń qabaq astyna tereń uıalaǵan kishileý ótkir kózi Panferovty bastan-aıaq tez sholyp ótti.

— Halimiz jaman emes, Konstantın Konstantınovıch, tek shegingenimiz jaraspaı tur, — dep Panferov jymıa jaýap qaıyrdy.

— Iá, ol endi qaı-qaısymyz da maqtanarlyq nárse emes. Panferov kóp jyldyq ómir tájirıbesi daǵdylandyrǵan ádetimen sóz arasynda qabaq astymen. general-leıtenantty sholyp ótti. Jas shamasy ózinen kishi. Uzyn boıly symbatty tulǵasynda áli jumsalyp bolmaǵan mol qaırat jatyr. Sóz oraıyna qaraı oqta-tekte jumyryǵyn túıgende, ne stoldy shertkende baıqady — salaly aq saýsaqty, taramys qoly da qarýly.

— Endi kóp shegine bermespiz, — dedi general-leıtenant.

— Aldaryńyzdaǵy dushpannyń kúshi qalaı?

— Eki jaıaý ásker dıvızıasy, tank polky jáne aýyr artılerıanyń eki polky bar.

— Aıtpaqshy, ol maǵlumattar bizde bar edi. Meniń suraǵym kelgeni: olardyń qımyly, qarqyny qalaı?

Panferov endi baıqady: general-leıtenant ta muny baǵyp, jiti kózben ólshep otyr. Suraǵyna kútken jaýaby da jaı taktıkalyq málimetten góri áregirek jatqan sıaqty. Panferov oılanyp jaýap berdi.

— Alǵashqy aılarǵa qaraǵanda dushpannyń shabýyl qarqyny báseńsigeni ózińizge málim ǵoı. Biraq áli beti qaıtqan joq. Nysanaǵa jaqyndaǵanda ólgenine qaramaı umtylatyn bolar.

— Iá, durys aıtasyz, — dedi general-leıtenant oılanyp, — Mine sol ólermen kezinde qansyrata soqsaq...

General-leıtenant jumyryǵyn túıip, únsiz oılanyp qaldy. Panferov ta óz oıyna berilip, úndemedi.

— Árıne, qansyrata soǵamyz, — dedi komandashy jigerli únmen. Sodan keıin sál bógeldi de, ózimen ózi keńeskendeı kúbirlep jaı sóıledi. — Biraq tym alysqa jiberip aldyq. Óte alysqa jiberip aldyq. Halyq bizden muny kútken joq edi. Onyń oıy basqa edi ǵoı...

General-leıtenant, júzin muń shalyp, Panferovqa tereńdeı qarady. Óńi surlanyp, tómen qarap otyrǵan Panferov basyn kóterip, komandashyǵa baısaldy kóz tastady.

— Durys aıtasyz. Halyq qazirde eleńdep, bizden kún saıyn jaqsylyq habar kútedi. Sol habardy keshiktirip turmyz ǵoı. Budan bir jeti buryn meniń shtabym anaý keıin qalǵan derevnálardyń birinde turdy, — dedi general-leıtenant ótken bir isti esine alyp, — Kolhozdyń ba, selsovettiń be bireýiniń keńsesine ornalasqanbyz. Syrtqa shyǵyp kele jatsam, aldymda bir kempir men shal tur eken. Bas ızep óte berip edim, kempir adútanttyń «ne sharýańyz bar, bógemeńiz» degenin eleń etpeı, aldymnan kóldeneń tura qaldy. Ózi de joıqyn kempir eken. — Komandashy myrs etti. «Maǵan naǵyz generaldyń ózi kerek, sol senbisiń?» — dedi. Iá, men edim», — dedim. «Endeshe aıtshy, myna shalǵa, qaraǵym. Týǵan jerden kóshemiz dep mazamdy aldy. Nemisterdi toqtatasyńdar ǵoı, sonyńdy aıtshy myna keshshege, týǵanym» dep oryssha myqynyn taıanyp turyp aldy. Betine qarasam baıǵus kempirdiń meniń maquldap jaýap bererime esh kúmáni joq eken. Qatty qysylsam da, biraq «kóshkenderińiz jón bolar» demeske sharam bolmady. Kempir «deniń saý ma?» degendeı maǵan tańyrqaı qarady. «Sonda qaıda barasyńdar? Eki attasań artyńda Moskva turǵan joq pa?! — dedi zekip. — General-leıtenant túıilip tómen qarap, az irkilip, saýsaǵymen stoldy shertti. — Vot takıe delo.

— Halyqqa jaýap berý ońaı emes, biraq jaýap bermeı jaltara da almaısyń, — dedi Panferov kúrsingendeı bolyp, — Jaý osal emes. Kári Evropa anaý qaýsap túsken. Árıne, olardyń ózderi aıypty oǵan. Biz shydarmyz da jeńermiz. Biraq erterek qamdanǵanda... Múmkin... qurbandyq azyraq bolar ma edi? Konstantın Konstantınovıch, siz ben biz kári komandırmiz ǵoı, maǵan keıde sondaı oı keledi.

— Ia... múmkin... — dedi general-leıtenant oılanyp. — Qate degen bolady ǵoı. Biraq keıbir qatelerdi jibermeýge de bolatyn edi.

Osydan keıin eki general árqaısysy óz oılaryna úńilip, az ýaqyt únsiz qaldy. Shyn syrlasyp, kóńilderi jaqyndasqan bastyq pen baǵynyshty qyzmet babyndaǵy qurǵaq sózge birden aýysyp kete almaı, sál yńǵaısyzdyq sezingendeı. Komandashy ornynan turyp, aqyryn teńsele basyp árli-berli júre bastady. Onyń symbatty uzyn boıy alasa sharýa úıiniń tóbesine az-aq jetpeı tur. Panferovqa oqys burylyp, jańaǵy bir kóńildi tolqytqan oıdy silkip tastaǵandaı daýsy sergip til qatty:

— Sóıtip, nemister keshe keshten beri kóp mazalamaı tur ǵoı, á?

— Mazalamaı tur. Biraq olardy meniń mazalaǵym kelip tur.

— Oǵan qarsylyǵym joq.

Eki general kartaǵa úńilip, taktıkalyq jaǵdaıdy uzaq sóılesti. Komandashy tıisti ámirin berip, ózindegi bar maǵlumattarǵa súıenip, nemisterdiń oıyn bilgenin ańǵartty.

— Dıvızıanyń qorǵanys shebi tym úlken. Kúsh kemistik etip tur, — dedi Panferov, komandashyǵa kómeıin ańǵartyp.

— Iá, ıá... solaı eken, — dedi general-leıtenant. — Shynynda da qıyn eken. Biraq ázirge kómek kútpe. Bere almaımyn.

Ol ketýge yńǵaılanyp:

— Soldattaryńnyń kóńil kúıi qalaı? — dep surady da, jaýap kútpesten: — ony kózben kórgen durys bolar, — dep ornynan turdy.

Panferov te boıyn túzep túregeldi.

— Men de alǵy shepti aralamaq edim, joldas general-leıtenant.

— Endeshe tipti jaqsy. Siz qaı polkke barmaq edińiz, Ivan Vasılevıch?

— Egorov polkyna.

— Oǵan jalǵas qaı polk?

— Karpov polky.

— Endeshe men soǵan baraıyn, — dedi general-leıtenant. — Ekeýmiz eki polkty aralaǵanymyz ónimdi bolar.

Eki general dıvızıa shtaby janynan aırylysty. Shtab alǵy shepke jaqyn edi, jaıaý ketýge týra keldi.

— Májiliske shaqyra berýge jaǵdaı kótermeıdi. Osylaı, ózim kelip mazalap turarmyn, — dedi general-leıtenant qol alysyp.

Bul eki general tulǵasy bolsyn, minezi bolsyn bir-birine uqsamaıtyn adamdar edi. Ekeýiniń taǵdyry da eki bólek. Biri juldyzy janyp, azǵana jylda ásker dańqynyń aspanyna jarqyrap shyqpaq bolsa, birin az ýaqytta elý jyldyq qarapaıym, adal, eńbekshi ómirin ózine laıyq abyroımen aıaqtaýǵa jazǵan edi.

Panferov alǵy shepke kele jatqanda general-leıtenanttyń bitimi, qımyly kóz aldyna elesteı berdi. «Symbatty sulý tulǵasyna shıraq ásem qımyly jarasqan naǵyz áskerı adam-aý, — dep oılady ol. — Minezi qandaı ashyq. Keıde jibekteı jumsaq bolyp, kisini ishke tartyp ala qoısa, reti kelgende aıazdaı qysyp jiberedi». Ondaǵy bar ózinde joq, ondaǵy aıqyn ózinde kómeski sıaqty kórinedi Panferovqa.

Dıvızıadaǵy bir ofıser «bizdiń generaldyń general sıaǵy joq» degen eken Panferov jaıynda. Osy sózde az da bolsa shyndyq bar edi. Panferovta aıbat ta, sándi symbat ta joq. Jumyr denesine qarttyq kirip, eńkish tarta bastaǵan, orta boıly, jasy elýge kelgen mosqal adam. Beti qalyń qyrtystanyp, óńi eskirip qalǵan, kishkene ótkir kózin qıǵash japqan qalyń qabaǵy, shyǵyńqy jaq súıegi ony shyǵys adamyna uqsatady. Bıik dóńes murnynyń astynda eki jebesin qyrǵan kishkene murty bar.

Panferovta sharýa urpaǵynyń sabyrly aýyr minezi, qýatty iskerligi bar. Onyń osy qasıetin budan jıyrma shaqty jyl buryn bir-birine uqsamaıtyn eki túrli adam birden ańǵaryp edi.

Azamat soǵysy jyldarynda Panferov Chapaev dıvızıasynda eskadron komandıri boldy. Ýfa túbindegi soǵysta Aq Edilden eń aldymen ótip, qyrǵyn urysta tapjylmaı, jaǵalaýdaǵy plasdarmdy ustap turdy. Qalaǵa da birinshi bolyp kirdi. Ýfaǵa buǵan ilese kirgen Vıhrov deıtin kazak, eskadron komandıri ekeýin Chapaevqa shaqyrtty. Chapaev jáne ernin jymqyryp, keń mańdaıynyń astynan súze qaraıtyn jas jigit komısar Fýrmanov at ústinde bularǵa qarsy jolyqty, Chapaevqa eliktep murtyn shıratyp, basyna shalqaıta papaha kıip júretin Vıhrov atyn tejep, nachdıvke óziniń batyr eskadronynyń erligi jaıynda baıandady.

— Sonymen arǵy betke aldymen ótken qaısyń? — dep surady Chapaev basyn qısaıtyp, kózinde qýaqy ushqyn oınap. Vıhrov múdirip qaldy, — A, nege úndemeısiń, joıqyn kazak? — dedi Chapaev ashshy daýsy sańq etip.

Fýrmanov qabań astynan kúlimdep, Panferovqa mıyǵymen ym qaqty.

— Meniń eskadronym edi, joldas nachdıv, — dedi Panferov Vıhrovtyń tasasynan shyǵyp.

— Chapaev bolam dep murtyńdy shıratyp, bórkińdi shalqaıtypsyń, — dep keketti Chapaev Vıhrovty. Sodan keıin Panferovqa buryldy. — Minekeı Chapaevqa murtymen emes, isimen uqsaıdy.

— Bul jaı bassa da myǵym basady, — dedi Fýrmanov ezý tartyp.

Tájirıbesi, bilimi tolysyp, dárejesi joǵarylaǵany bolmasa Panferov sol kezdegi qalpynan ózgere qoıǵan joq.

— Mynaý Arystanov batalónynyń aýdany, — dedi manadan únsiz kele jatqan adútant.

Panferov oıynan tez serpilip, tóńirekke kóz jiberdi. Áskerı adamnyń jiti kózi kúzgi qońyrqaı jer reńinde tereń baıqalatyn, jaqsy tasalanǵan zeńbirekterdi baıqady. Zeńbirekter mańynda snarád salǵan jáshikterdi shuqyrǵa tasyp, býsol qoıyp artıllerıster júr. Qımyldary baısaldy, sabyrly. Alǵash urys aldynda soldattardyń dáıek tutpaı, abyrjyǵan kezderi tústi generaldyń esine. Iá, odan beri dıvızıa biraz shyǵynǵa ushyrap, san jaǵynan kemigenimen, býyny bekip nyǵaıyp qalǵan sıaqty. Dıvızıanyń jaýyngerlik tarıhyna jan-jaqtan quıǵan bulaqtaı erlik ister qosylyp keledi, kóp uzamaı ol úlken, arnaly dástúrge aınalady. Polıtrýk Jandosov on jaýyngermen Pronıno derevnásy shetinde saraıǵa bekindi. Oǵan qarsy dushpannyń eki rotasy shabýyl jasady. Eki saǵat boıy Jandosov dushpandy jýytpady. Aqyrynda elýden artyq adamynan aırylǵan nemister saraıdy qorshady. Bul kezde Jandosovtyń qasynda tiri qalǵan eki-aq jaýynger bar-dy. Úsh azamat saraıdyń úsh qabyrǵasyn panalap, dushpanǵa oq ata berdi. Bulardy tirileı qolǵa túsire almaıtynyn bilgen nemister saraıdy órtedi. Lapyldap janyp jatqan saraıdyń, qasyna bir top fashıser jaqyndap kelip:

— Rýs, kapýt, beril! — dep aıqaılady.

Sol kezde ústi-basyn jalyn qushqan Jandosov ot ishinen fakeldeı laýlap shyǵa kelip:

— Rýster berilmeıdi! — dep, sońǵy granatymen bir top dushpandy jaıpap baryp qulady.

Pýlemetshi Efremov, kómekshisimen ekeýi dushpannyń batalónyna qarsy úsh saǵat soǵysty. Kómekshisi qaza tapqannan keıin de batyr pýlemetshi dushpandy jaıpaı berdi.

Osyndaı ójet qımyl, erlik isterdiń kún sanap kóbeıip kele jatqanyn general kóńiline toq sanaıtyn.

General ormannyń shyǵa berisine ornalasqan alǵy shepke keldi. Qasynda kele jatqan adútant sál irkilip qaldy.

— Osy aradan alǵy shep bastalady, joldas general.

— Kórip turmyn.

— Transheıaǵa túseıik, — dedi adútant.

— Maqul, — dedi Panferov únsiz ezý tartty. Adútant degender komandırge qansha baǵynyshty bolǵanmen, osyndaı jaǵdaıda olarǵa shákirtinshe tártip úıretetin ádeti jáne olardyń tilin almaýǵa da bolmaıdy.

— Jaraıdy ózderi, bir kúnniń ishinde kókirekten transheıa qazyp tastapty, — dedi adútant rıza bolyp.

Panferov jańbyrǵa, kúzgi dymqyl aýaǵa bókken okoptyń ishine tústi. Solǵan shóptiń, balshyqtyń ısi keledi. Okop erneýindegi úıindi topyraq shóppen tasalanǵan. «Táýir-aq bekingen eken. Uqypty istegen. Shamasy shegingileri kelmeıdi ǵoı» dep jorydy general.

— Stoı, kto ıdet! — dep daýystady, alasa boıly, murtty, egde tartqan jaýynger, vıntovkasyn kezep. Biraq generaldy tanyp, vıntovkasyn jınap ala qoıdy; kózi alaqtap sasyp qaldy da, sálden keıin qolyn shekesine qoıdy. General qasyna kelgende, burynǵydan beter abyrjyp:

— Shó... shó... jaýynger Shójebaev, — dedi.

— Sálamatsyń ba, jaýynger Shójebaev, — dep general qolyn usyndy.

Shójebaev tańyrqaǵandaı az ańyryp turdy da, kenet yrjıyp qolyn sozdy. General da jymıyp kúldi.

— Jańylmasam, biz ekeýmiz bir kezdesken sıaqtymyz ǵoı, Shójebaev, á? — dedi general onyń júzine úńile qarap.

— Kezdestik, joldas general. Soǵysqa kiretin kúni kezdestik.

— Báse. Murtyńnan tanyp turmyn.

Kójek jymıyp, murtyn sıpady, kenet saýsaǵy otqa tıgendeı qolyn julyp alyp, siresip tartyla qoıdy. Úlken bastyqtyń aldyn kóp kórmegen Kójek tym sasýly edi,

— Siz qysylmańyz, — dedi general. Qaltasynan papırosyn alyp Kójekke usyndy, ózi de aldy. — Generaldardyń bári birdeı qaharly bola bermeıdi.

Kójek endi ǵana sabasyna tústi. «Myna kisiniń aldy keń eken, ózi de kelbeti kelgen adam ǵoı» dep túıdi. General jańbyrly aspannyń astynda qaraýytyp sulyq jatqan dalaǵa kóz jiberdi. Eshqandaı qımyl-tirlik belgisi sezilmeıdi. Tek talyp jetken motor úninen, emis dybystan sonaý jazyq dala betinen isikteı qampıa kóterilgen dóńestiń ar jaǵynda dushpan baryn, tasada kúsh jınap taǵy da bir umtylýǵa ázirlenip jatqanyn tanydy. Generaldyń kózi taǵy da Kejekke tústi. Sońyra qas dushpan snarádymen jerdi omyryp, ajal susty qara bolat tankterin alǵa salyp, qaptaı umtylǵanda, tótep beretin jaýyngerdiń biri ǵoı bul da. Kishkene tulǵasynan shaqar kúsh taýyp, qarysyp qarsy tura ala ma, álde jaý seli qaharly ekpinimen qaıystyryp jibere me muny! Ýaqyt tyǵyz bolsa da, general osy soldatpen áńgimeleskisi keldi; ózi de ebelek qaqqan sózsheń, syrshyl bolar dep topshylady.

— Al, jaǵdaıyń qalaı, Shójebaev joldas?

Kójek jymıyp, ile jaýap qaıyrdy:

— Jaman emes, joldas general.

— Soǵysqa deıin qaıda istediń?

— Kolhozda aǵa shopan bolǵanmyn. Bizdiń kolhozda qoı kop, joldas general. Bes otar malymyz boldy. Eń úlkeni meniń otarym edi. Meniń ózim jasymnan qoı baqtym. Panferov kózin syǵyraıtyp, Kójekke kúlimdeı qarady. Ol endi alǵashqy qysylýdan aıyǵyp, elige sóılep barady.

— Endeshe maldyń jaıyn biledi ekensiń ǵoı, — dedi Panferov jymıa túsip.

— O, bilgende qandaı. Talaı qatty qystan jutatpaı alyp shyqqanmyn. Tek qazir mal kári-qurtań shaldardyń qolynda qaldy ǵoı, — dep Kójek kúrsinip qoıdy. — Kári adamnyń kórgeni, bilgeni kóp bolǵanmen, qaıraty, dármeni az ǵoı, tegi.

— Elden hat kelip tura ma, jaǵdaılary qalaı eken?

— Hat kelip turady, joldas general. Jaǵdaılarymyz jaqsy degen bolady. Áı, qaıdan jaqsy bolsyn, er azamat ketkesin olarǵa da qıyn ǵoı, tegi.

— Iá, qıyn ekeni ras, qazir jaǵdaı solaı. Bárimizge de ońaı emes qoı, joldas Shójebaev,

— Árıne, kimge ońaı bolsyn. Biraq bizder áıteýir salt basty, sabaý qamshy degendeı... — Kójek az múdirip qaldy. Ózin kópten tolqytyp júrgen bir jaǵdaıdy osyndaı sátte kezinde surap alǵysy keldi. — Joldas general, sizden suraıyn degen bir nársem bar edi.

Kójek yńǵaısyzdanyp ezý tartty. Panferov ol ne nárse degendeı qabaǵyn kóterdi. Kójek qupıa syrlasqysy kelgendeı ilgeri umsynyp, kúbirleı sóıledi.

— Bizdiń jigitter aıtady, Moskva jaqyn qaldy deıdi...

Kójek sóziniń ar jaǵyn aıtpaı, generaldan jaýap tosty. Panferov ile jaýap qaıyrmaı, oıly, tereń keskinmen Kójek júzine synaı qarady, «óziń qalaı oılaısyń?» — dep turǵan túri bar.

— Týrasyn aıtqanda, olarǵa Moskvany kórý joq, — dedi Panferov.

— Biz de solaı oılap ek, — dedi Kójek yrjıyp, jelkesin qasyp.

— Solaı oılaǵandaryń óte jaqsy, Shójebaev joldas, biraq fashıserdi Moskvaǵa ótkizbeıtin de biz ekenińizdi esten shyǵarmaý kerek.

— Tegi solaı ǵoı. Biraq bizge bylaı... kómek keletin shyǵar.

— Sol kómekti suramasaq qaıtedi, á? — dedi Panferov jymıyp.

— Tegi solaı ǵoı. Biraq... analardyń kúshi basym bolyp tur ǵoı.

— Toqtatýyn biz toqtatýymyz kerek. Al qaıta qýýǵa kelgende bizge kómek beredi. Úlken kómek beredi. Sonda bizdiń kúsh basym bolady. Soǵystyń tásili solaı, joldas Shójebaev.

— Árıne, tegi, solaı ǵoı, — dedi Kójek.

— Shamasy qıyndaý soqqan-aý ózińe, — dep general kúle tústi de, qaıtadan baısaldy qalpyna endi. — Árıne, qıyn ekeni de ras. Ońaı sapar emesin elden shyqqanda-aq bilgen shyǵarsyń. Al bizge budan da aýyr soǵatyn kezi bolady. Jaraly, yzaly jyrtqyshtyń sońǵy kúshin jıyp atylatyn shaǵy bolady. — Panferov óńi sýyp, jigerlene tústi. — Ol áli alda. Biz soǵan daıyndalýymyz kerek. Jaý kúshi basym dep moıymaı, qaıratymyzdy shyńdasaq... tótep beremiz. Al sodan keıin dushpandy qýatyn da biz bolamyz. Erteńgini de umytpaý kerek, Shójebaev joldas. — Kójek bas ızedi. Panferovtyń kózine oınaqy ushqyn uıalady, — Sen generaldan suraısyń, jaýdy qashan toqtatamyz dep. Al meniń sony senen suraǵym kelip edi. Soldat bolmasa, generaldyń óz basy ne bitiredi.

— Joǵa, — dep Kójek yrjıyp kúldi. — Qolbasysyz bolmaıdy ǵoı tegi. Jaqsy komandırsiz jaýdy jeńý qıyn.

— Jaqsy komandırge jaqsy soldat kerek. Gáp sonda, Shójebaev joldas. Al jaýdy jeńý jaǵyn birigip oılaýymyz kerek. Aqyl kópte degen emes pe?!

General Kójekpen edáýir sóılesti. Áńgimeniń aıaǵynda Kójektiń áıeli, balasy baryn bildi.

— Áıelińiz saǵynbaı ma? — dedi Panferov sóziniń aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyryp. Kójek ile jaýap bere almaı, jelkesin qası berdi. Yrjıyp kúldi. — Meniń de áıelim bar. Saǵyndym dep jazypty. Maýqy basylmaǵan jas emes, sonda da saǵynady, á?

Panferov kúlip jiberdi, ilese Kójek te kúldi.

— Al áıelińe, balańa menen sálem aıt jáne hatty jıi jazyp tur, — dedi general Kójektiń qolyn alyp.

— Aıtamyn, joldas general, — dedi Kójek júzi jaınap.

— Al jolyqqansha saý bolyńyz, Shójebaev joldas. Taǵy da kezdesemiz ǵoı.

Erjan men Ýálı entige basyp, generaldyń aldyna kep toqtaı qaldy.

— Vzvod komandıri leıtenant Qaısarov.

— Aǵa leıtenant Moldabaev.

Panferov Ýálıdi birden tanydy. Ol soǵysqa alǵashqy kirgen kúni óziniń janynda baılanys ofıseri bolǵan leıtenant. Al vzvod komandıri buryn da birdi-ekili kórgen ofıseri sıaqty, biraq esine anyq túse qoımady. Óńin jel qaǵyp, qaraýytqanmen, tym jastyǵy kórinip-aq tur. Jas komandırlerdiń alǵashqy kózge ańǵarylatyn eki túri bolatyn. Biri aıryqsha pysyq keledi. Kıimdi de erekshe sánmen kıedi. Bar qımyly lypyldap, ókshesin ızep baryp sart soǵyp, qolyn julyp alyp, shekesine jyp etkize kóteredi, úlken aldynda boı túzegende de, ishin tartyp, ushyp keterdeı bop turady. Ondaılar aýyzdan shyqqan sózdi qaǵyp alyp, zamatynda jaýabyn da sart etkizedi. Endi biri baısaldy, jaılaý keledi. Áskerı daǵdyǵa ábden ysylyp bolmaǵan qımylynan, bıden jańylǵandaı, ebedeısizdik sezilip qala beredi. Ondaılar jaýapty da birden qaıyrmaıdy biraq oılanyp qaıyrady. Generaldyń jiti kózi alǵashqy qımylynan-aq Erjandy osy sońǵy topqa jatqyzdy.

— Ný chto j, bekinisińdi kórset, joldas leıtenant, — dedi general.

General ketkesin, Kójek oıyn tolqytqan bir sezimdi qalaı syrtqa shyǵarýdyń retin taba almaı, ózinen ózi kúle berdi. Birde balasha jaınańdap máz bolsa, birde kókiregin maqtanysh kernep, qabaǵyn túksıtip, tomsyraıyp, baısaldana qalady. Kójektiń qasyna Qartbaı, oǵan ilese Bóribaı keldi. Bóribaı Kójekti asa úlken qupıa syrdyń ıesindeı kórip, qurmetpen yntyǵa qaraıdy.

— Biz jańa batyp kele almadyq, general senimen kóp sóılesti ǵoı. Ne deıdi? Bizdi tylǵa shyǵaryp, demalys bere me eken?

— Kavkazǵa kýrortqa jiberetin kórinedi, — dep Qartbaı Bóribaıǵa keıip tastady. — Onan da Moskvaǵa jaqyndap kelemiz, myna nemisterdi qashan toqtatady ekemiz, sol jaǵyn suradyń ba, sony aıtshy.

Kejek entelegen eki joldasyna qapelimde ne dep jaýap bererin bilmeı, múdirip qaldy.

— Nemisti deısiń be?.. Ie, ıe... Suradym. Tipti jýyrda toqtatamyz dedi. Aıtpaqshy toqtatamyz degen joq-aý, qaıtadan qýamyz dedi. Ázi de biletin kisi eken.

— E, bilmese general bola ma? — dep Bóribaı sózge qystyryldy.

— Qalaı, keıinde kúsh kóp pe eken? — dep surady Qartbaı.

— Kúsh degeniń sumdyq kórinedi. — Kójek sál oılanyp qaldy. — Biraq Berlınge baratyn myqty senderdiń ózderińsińder dedi.

— Bizge senedi eken ǵoı.

— Árıne.

— Kúlkilerińe qaraǵanda, Kójek, sen óziń generalmen biraz qaljyńdasyp aldyń ǵoı deımin, — dedi Bóribaı.

— Ulyq bolsań kishik bol degen emes pe! Úı-ishimniń jaǵdaıyn surap, Balqıa men Erkinjanyma sálem aıtty. — Kójek tamsanyp qoıdy. — Shirkin, bizdiń aýdannyń bastyqtary nege osyndaı bolmaıdy eken.

General Panferov vzvodtyń bekinisin túgel aralap shyqty. Árbir jaýyngerdiń atys uıasyn, pýlemet oryndaryn qadaǵalap ózi tekserdi. Bir jerde atys uıasynan eńkeıe syǵalap kórdi de, jaratpaǵan pishinmen: «Bul nege taıyz?» — dep artyna buryldy. «Bul meniń ornym edi, joldas general», — dep Bóribaı jaýap berdi. Jaýyngerdiń bákene shymyr tulǵasyn qysqa sholyp ótti de, general myrs etti. «Olaı bolsa ǵafý et. Boıyna qaraı shekpeni».

Alǵy shepke Murat keldi. Panferov úsh komandırdi oqshaýlap alyp, bolashaq operasıanyń jaǵdaıyn keńesti. Dıvızıa aýyr urystarmen sheginip kele jatty da, kesheden beri osy araǵa taban tiredi. Dıvızıanyń orta shenine ornalasqan Murat batalónynyń aldyndaǵy bıik dóńes jaýdyń qolynda qaldy. Murattyń oıy sol bıikti alyp, bekinis kindigine aınaldyrmaq-ty. Osy arada bekinis jasap turyp qala almasa da, eń bolmaǵanda, biraz kún qorǵanys urysyn júrgizý oıy bar-dy. Sol oımen kartada 175 degen sıfrmen belgilengen osy tóbeni, onyń ar jań baýraıyndaǵy Sokolovo derevnásyn alýǵa Murat generaldan ruqsat suraǵan. Shabýyldy jeńildetetin bir jaǵdaı — búgin tańerteń polktyń Dýlat bastaǵan barlaýshylarynyń alyp kelgen habaryna qaraǵanda, nemister júıeli bekinis shebin jasamapty. Biraq shabýyldyń kúdik týǵyzatyn qıyn da jaǵy bar. General sony, ásirese qadaǵalap tapsyrdy.

— Jaý bekinisin buzyp ótý asa qıyndyqqa túspeıdi. Ol úshin tek tez qımyldap, qapyda tıý kerek, — dedi Panferov. — Al eń qıyny ol mańda dushpannyń kúshi mol. Alǵashqy úreıden aıyqqasyn-aq olar kontratakaǵa shyǵady. Tankteri de bar sıaqty.

General az múdirip, komandırlerin synaǵandaı, baǵdarlaı qarady. Bastyq aıtqan kúdikke jaýap izdegendeı úsh komandır de úndemeı tur.

— Sokolovoǵa bir kirip alsaq, onda tózýge bolar edi, — dedi Murat.

— Esterińde bolatyn nárse — tóbeniń basynda sál de bolsa aıaldap, tartynshaqtap qala kórmeńder. Sol bir demmen Sokolovony da alyńdar. Onyń arǵy shetine tyrnaqtaryń ilikse, odan artyń bekinis taba almaısyńdar. Eń keregi shapshańdyq. — Ol Muratqa buryldy. — Qaraýyńa berilgen artılerıa bastyqtarymen baılanystyń ǵoı.

— Habarlastym, joldas general.

Panferov Moldabaevqa buryldy.

— Jańylmasam, aǵa leıtenant, siz polkta pe-ensha edińiz ǵoı!

— Iá, joldas general, — dep Ýálı ile jaýap berdi. — Shtab bastyǵynan ruqsat alyp, búgingi urysta Qaısarov vzvodynda bolmaqshy edim.

— Óte jaqsy, — dedi general, — Leıtenantqa paıdańyz tıer.

Panferov ketýge yńǵaılandy da, az oılanyp turyp, sońǵy tapsyrmasyn aıtty.

— Bul operasıanyń taktıkalyq mańyzy zor ekeni ózderińe málim. Al eń mańyzdysy bul operasıa bizdiń jaýyngerlik rýhymyzǵa syn. Eger operasıa iske aspaı qalsa, osyndaı qıyn kezeńde talaı moıynǵa sý quıylady. Sátti tyndyrsańdar, dıvızıanyń jeńiske degen senimin qanattandyrasyńdar. Igi talapqa batyl baryńdar, dostarym, bárimizdiń úmit kózimiz senderde. — Ol úsh ofıserdiń árqaısysymen qol alysyp qoshtasty. Erjannyń qolyn ala berip onyń júzine sál kóz toqtatty, — Sizdiń vzvodyńyz ýdarnyı topta toı?

— Iá, joldas general.

— Uıatqa qaldyrmassyńdar dep senem.

Erjan symdaı tartylyp, qolyn shekesine qoıdy.

— Joq, joldas general, uıatqa qaldyrmaımyz.

Jas jigittiń sál dirili bar tolqyndy daýsy — baryn aıamaıtyn daıyndyǵyn tanytty. General quptap bas ızedi.

Soǵysqa kirgeli sheginýmen kele jatqan dıvızıanyń naqtyly mindetpen qarsy shabýylǵa kóshkeni birinshi ret. Sondyqtan da bul túngi ataka jaýyngerlerge de, komandırlerge de alǵashqy soǵysqa kirgen kúngideı qyzý áser etti. Batalón, polk, tipti dıvızıa shtabynan ártúrli ókilder qaptap ketti. Ataka, taǵdyryn protıvogaz sheshetindeı-aq hımıa bólim bastyǵy da ebelek qaǵady. Tún qarańǵy. Bult torlaǵan qara qoshqyl aspannyń ár jerinen kómeski juldyz syǵalaıdy. Jalǵyzdyǵynan uıalǵandaı ol da lezde bultqa tasalanady. Túngi salqynmen jer tońazyp, qatyp qalǵan. Árli-berli júrgen soldat qadamynan dúńk-dúńk etedi.

Erjan vzvodyna kerek jabdyǵyn ábden qamdap aldy.

Endi Ýálı ekeýi ózge ister is bolmaǵasyn okopty aralap júr. Ýálı kóp sóılep, osyndaıda óz oıyna tereńdeı beretin jas jigittiń kóńilin alań etti. Onyń kóterińki kóńil kúıi Erjanǵa da aýysty.

— Menińshe bizder okopqa eń aldymen jetýimiz kerek. Mundaıda saspaı tez qımyldaǵan jón. Ózi qalaı, jigitteriń tartynshaq emes pe? — Ýálı sabyr tappaı Erjannyń júzine tesile qarady; biraq lezde kózin taıdyryp áketti. — Ózimiz úlgi kórsetsek.

— Jigitterge senýge bolady.

— Endeshe tipti jaqsy. Al biz ekeýmiz tize qosqanda, búgingi shabýyldyń abyroıyn basqa bireý alyp ketse, tipti uıat bolar.

Ýálıdiń lapyldaǵan otty sózi Erjandy da eliktirip áketti.

— Joq, biz artta qala qoımaspyz, — dedi ol Ýálıdi qostap.

Bul ekeýi okop ishinde Kýskovqa jolyqty. Qarańǵyda eki komandırdi júzinen emes, tulǵasynan, qımylynan tanyn, Kýskov qol alysyp amandasty.

— Alǵashqy shabýylmen quttyqtaımyn, joldastar, — dedi ol, kúńgirt júzinde sál aǵaryp tisi kórindi. Kúlimsirep tur.

— Iá, dıvızıada az da bolsa tuńǵysh shabýyl jasaý baqyty bizge tıdi, — dedi Ýálı, — Jeńiske jetermiz dep senem, polıtrýk.

Kýskov qarańǵyda Ýálıdiń júzin aıqynyraq kórgisi kelip úńile qarap aldy.

— Ázirge shabýyl emes, jaı barlaý desek. te bolar. Biraq báribir jeńý kerek. Siz osy vzvodta bolasyz ǵoı, leıtenant?

Moldabaev bas ızedi. Kýskov Erjanǵa burylyp, onyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Men búgingi shabýylda senimen. birge bolmaq edim. Seniń jigitteriń jaqsy. Biraq endi... leıtenant bolsa... meniń keregim bolmas. Frolovqa baraıyn, — Ol eki jigitke kezek qarap qosh aıtysty. — Al Sokolovoda jolyǵamyz ǵoı.

Azǵana artılerıa atysynan keıin vzvod, rotalar okoptan shyǵyp, ilgeri qaraı bettedi. Uzynnan uzaqqa sozylǵan batalón shebi qarańǵy túnge súńgip ketti. Aldyńǵy jaqta jaý shebinde jarylǵan snarádtar tutasqan túnekti borshalaı jyrtady.

Osy qara maqpal tún kórpesin jamylyp jaýyngerler asyǵa basyp ilgerilep keledi. Dushpan bul artılerıa atysyn atakanyń bastamasy dep oılaǵan joq, biraq orystardyń biz bilmeıtin taǵy bir tosyn minezi bolar dep ádettegisinshe raketa da atpady. Erjannyń vzvody dushpan shebine elý metrdeı jer qalǵanda jatty. Osy rýbejden kombattyń sıgnaly boıynsha atakaǵa umtylmaq.

Vzvodtyń orta shenin ala jatqan Erjanǵa, manadan odan qarasyp jazbaı kele jatqan Ýálı keldi. Kóńili alyp-ushyp bara ma, álde alqynyn qalǵan ba, eki ıininen dem alady. Buǵa eńbektep kelip Erjanmen ıin tirese jatty.

— Qazir atys basylady, tez atakaǵa kótereıik, — dedi ol Erjannyń qulaǵyn ystyq demimen sharpyp.

— Kombattyń sıgnalyn kúteıik.

— Alda bolamyz dep ek qoı... Jurttan buryn qımyldaıyq.

Ýálı ornynan kóterile berip:

— Alǵa, alǵa! — dep sharyldaǵan ashshy daýyspen aıqaı saldy.

Jaýyngerler oryndarynan kóterilip ilgeri júgirdi. Erjan da tolqynǵa ilesip alǵa qaraı umtyldy. Jańa ǵana tyna qalǵan qara túndi zalppen atylǵan myltyq daýsy ustaradaı tilip ótti. On bes qadam júgirmeı jatyp qardaı boraǵan oqtan vzvodtyń beti qaıtyp qaldy. Jurt jata bastady. Vzvodtyń aldynan shyqqan atys eki jaǵyna qanat jaıyp údeı tústi. Biri shoshysa, bári úrpıetin qoraly qoıdaı búkil nemis shebi dúrlikti. Eń qıyny endi bastaldy. Asyǵys qımyldaǵan vzvod atakanyń jubyn buzyp, berekesin qashyrǵanyn Erjan seze qoıdy. Biraq endi amal joq. Sońǵy qaıratyn jıyp, Erjan jaýyp turǵan oqqa qarsy taǵy umtyldy. Osy kezde oń jaqtan bastalyp búkil shepke taraǵan aıbarly «Ýra!» qudiretti kúshimen onyń vzvodyn da kóterip áketti. Erjan okopqa jete bere dúrlige qashqan nemisterdi baıqap qaldy. Buryn jetken jaýyngerler okopqa qarǵyp túse bastady.

Erjannyń oıyna generaldyń kúndizgi aıtqan sózi sap etti.

— Toqtamańdar! Alǵa! Otan úshin alǵa!

Osy únniń demeýimen vzvod tóbeniń basyna kóterilip qaldy. Zelenın Erjanmen qatarlasa berip:

— Okopta da biraz nemis qalyp qoımady ma eken? — dedi.

— Ol chepýha! — dedi Erjan, — Osy betpen tarta ber.

Ataka qyzýy boıyn kernep ketse de, Erjan aldyńǵy jaqty baǵyp keledi. Uılyǵa qashqan jaýdyń aldy Sokolovoǵa kirdi. Derevnáda da. úlken ábiger bastaldy. Qapelimde tutana almaı, úzilip-úzilip, býlyǵa gúrildegen mashına daýsy, arba saldyry, aıqaı-shý estiledi. Derevná shetin kómkergen qarańǵyny jelpip ot jalpyldady. Ár jerden jamyrap avtomat myltyq atyldy. Biraq ekpindep kele jatqan batalón berekesiz, shashyrandy oqtan qaımyqpaı, derevnáǵa irkilmesten kirdi. Vzvod derevnányń shetine shyǵa toqtady. Erjan vzvodyn qorǵanys shebine ornalastyryp, jaýyngerlerin túgendeýge kiriskende, tań saz berip qalǵan. Tórt jaýynger joq bolyp shyqty. Ekeýi jaraly bolǵanyn jurt kóripti, Qartbaı men Bondarenkonyń qandaı halge ushyraǵanyn eshkim bilmeıdi, Tek áıteýir derevnáǵa kirgende bar ekenderi anyqtaldy.

— Olar meniń oń jaǵymda kele jatyr edi, — dedi Zemsov, onyń aralyǵy jaqyn qabaǵy ylǵı búrisip turǵandyqtan bir qaraǵanda ashýly adam sıaqty kórinetin. — Oń jaqtaǵy bir úıdiń tóbesinen myltyq atyldy. Men oǵan qaırylmaı ilgeri júgire berdim. Sodan keıin olardy kórmedim. — Ol shúıirińki kózi jypylyqtap jan-jaǵyna qaraı berdi. — Sodan keıin kórmedim, — dedi taǵy da aıypty pishinmen. — Jazataıym... Men izdep kelsem qaıtedi?

— Kishkene sabyr eteıik... Biraq túbinde izdeý kerek... — dedi Erjan.

— Ós kajıs nash vzvodnyı.

Erjan da, ózgeleri de tanys daýysqa jalt qarady. Olar Bondarenko men Qartbaıdy birden tanydy. Ekeýi shamasy jaraly bolý kerek, bulǵańdaǵan bireýdi qoltyqtap demep keledi.

— Ánekı, solar, — dedi qýanyp ketken Zemsov. — Jaraly bireýdi ákele jatyr.

— Jaralyny munda nege ákeledi?! — den tańdandy Zelenın.

Biraq osy sátte jurt istiń jaıyn túsine qoıdy. Eki jaýyngerdiń ákele jatqany tutqyn eken.

— Mynaý quzǵyn ofıser ǵoı! — dep daýystap jiberdi Zelenın olar jaqyndaı bergende.

Toptyń qasyna kelgensin Bondarenko bylǵańdaǵan nemisti Qartbaıdyń ıyǵyna súıeı saldy da, boıyn túzep:

— Tutqyn ákeldik, joldas leıtenant, — dep baıandady. Sodan keıin denesin bosatyp, jeńimen mańdaıyn súrtti. — Fý, sharshatty-aý ońbaǵan.

Qatty rıza bolyp ketken Erjan alǵys aıtýdy da umytyp:

— Muny qaıdan iliktirdińder? — dep surady.

Bondarenkonyń ózi de mundaı úlken oqıǵany ishine syıǵyza almaı kele jatqan bolý kerek, birden sheshilip sóılep ketti.

— Kósheni boılap júgirip kele jatyr ek, úıdiń tóbesinen bir frıs oqty jaýdyryp qoıa bergeni. Men jalma-jan úıdiń irgesine jabysa qaldym. Qartbaı da sonda toqtapty, frıs atýyn toqtatar emes. Ekinshi vzvodtyń bir top jaýyngerleri de uılyǵyp oq astynda qaldy. Qartbaı aıtty «mynanyń kózin qurtaıyq» dedi. Sodan ekeýmiz, úıge jalǵas kishkene saraı bar eken, sol arqyly tóbege shyqtyq. Tóbege shyqsaq bir frıs kóshege qarap atyp jatyr. Qartbaı ekeýmiz jelkesinen jetip kelsek te qaırylar emes. «Kýrt, patron!» dep aıqaılaıdy. Biraq áldeneni sezdi me, bizge jalt qarady da shoshyp ketti. «Maın got!» deıdi. Qartbaı «má saǵan maın got!» dep óńmennen myltyqtyń dúmimen perip jiberdi. Ózi názik neme eken talyp tústi. Qartbaı endi shekeden soǵaıyn dep jatqanda qolyn toqtata qoıdym. Óziniń tegin frıs emes ekenin ishim sezgen shyǵar deımin. Basyn kóterip, úńilip qarasam solardyń komandıri sıaqty. Sosyn men aıttym. «Toqta, Qartbaı, bul vajnyı fashıs, muny leıtenantqa aparamyz» dedim. Sodan basyn kótere almaǵasyn, álpeshtep arqalap kele jatyr edim. Biraq ta esin jıyp ıyǵymnan tistep alǵany ońbaǵannyń. Syılaǵandy bile me, bular. Tisi ýdaı eken, baqyryp jibergenim. Sodan Qartbaı muny ıyǵymnan julyp alyp, laqtyryp jiberdi. Jan tapsyra jazdaǵany sóıtip.

Bondarenkonyń áńgimesiniń tusynda, tutqyn áli kirip, boıyn túzep aldy. Áńgimeniń ózi týraly ekenin tanyp jáne ol áńgime óziniń abyroıyn kótermeıtinin sezip, qalǵan namysyn bergisi kelmeı kekshıe tústi.

Erjan eleń-alańda anyq ajyrata almaı, nemistiń pogonyna úńile qarady. Kenet óńi jaınap ketti.

— Maıor eken!

Jurttyń bári qýana tańdanysty. Nemis jurttyń óz ataǵyn tanyǵanyn sezip mańǵazdana tústi.

— Ras pa, joldas leıtenant! — dedi Bondarenko kózi adyraıyp.

— Árıne, ras, — dep Zelenın jaýap berdi.

Bondarenko qýaqy kózi kúlimdep Qartbaıǵa qarady.

— Shıshka, — dedi ol masattanyp. — Aıtpap pa edim, vajnyı fashıs.

Kenet orys tilin búldirip, kúrmelgen tilin sozǵysy kelgendeı, qolyn erbeńdetip, tutqyn sóılep ketti.

— Ih... ıa... otpýstı. Ia Maskaý prıdet, fas jalet býdet... Ýbıbat ne býdet.

— Molchat! — dep aıqaılap jiberdi Erjan.

Nemis shoshyp ketip, sireıip tartyla qaldy. Jaýyngerler de ashýǵa býlyǵyp siresip tur. Tyna qalǵan tynyshtyqty Zemsov buzdy.

— Tym arsyz ekensiń, quzǵyn, — dedi ol nemistiń betine túıile qarap.

— Itterdiń pıǵylyn qaraı gór! — dedi manadan únsiz turǵan Qartbaı.

Taldyrmash deneli, jyly júzdi Zelenın sazaryp, temirdeı qataıyp alǵan. Jerdi oıyp jibererdeı nyq basyp, tutqynnyń qasyna taıap keldi de, basyn shalqaq kóterip, kózimen alyp tistene sóıledi.

— Esińde bolsyn, quzǵyn. My vyshıbem ız vasheı dýrnoı bashkı etot bred. Kak pıt dat.

— Jazdym, jańyldym degenińe qaramaspyz, — dedi Qartbaı shamyrqanyp.

— Qazir-aq jeligi basylady, — dedi Erjan. Ol Qartbaı men Bondarenkoǵa buryldy, — Raqmet, sizderge. Úlken is istedińizder. Arystanovqa ózderiń aparyp tapsyryńdar.

Bondarenko vıntovkasyn kezep, tutqynǵa buryldy.

— A ný marsh. Endi arqalar jaıym joq. Óziń-aq dedektersiń. Qartbaıdyń jumyryǵyn tanydyń ǵoı. — Ol qolymen Qartbaıdy nusqap kórsetip, judyryǵyn túıdi.

Jurt dý kúldi.

Erjan Zelenın ekeýi vzvodty jaıǵastyryp, derevnányń shetindegi jalǵyz tas úıdi komanda pýnktine aınaldyrdy. Tynym alyp temeki tartyp otyrǵanda Zelenın:

— Osy bizdiń leıtenantymyz qaıda? Qaıtyp ketti me? — dedi.

— Joq, aıtpaqshy ol qaıda? — dedi Erjan. — Tipti umytyp ta ketippin-aý, — dep ókindi ol. — Mana alǵashqy atakaǵa kótergen sol bolatyn. Sodan keıin soǵys alańymen kóz jazyp qaldym. Saý bolsa ıgi edi.

— Kim bilipti, soǵys qoı.

Erjan shynynda da qatty abyrjydy. Urysqa ózimen birge kirgen joldasyna kóz qyryn salmaǵany bylaı tursyn, tipti onyń taǵdyryn da umytyp ketkenine nazalandy. Ol tez Zelenınge buryldy:

— İzdeýge kisi jiber. Bizdiń kelgen jolymyzben izdesin. Sanvzvodtan da surasyn, jaralanbady ma eken?

— Maqul, — dedi Zelenın.

Ekeýi syrtqa shyqty. Osy kezde bulardyń ústinen zýyldap ushyp, derevná ortasyna baryp eki-úsh snarád qatar jaryldy. Taǵy da údeı zýyldaǵan snarád únine kýlak, túrip, Zelenın:

— Nemister tynyshtalar emes-aý, — dedi.

— Iá, ıá. Biraq sen tez kisi jiber. — Alǵa úńile qarap turǵan Erjan kilt toqtaı qaldy. — Nemister Shabýylǵa shyqty. Ah, saıtan-aı! Po mestam!

Joǵalyp ketken Ýálı tús qaıta ózi keldi. Dushpannyń tank qatysqan ekinshi atakasy toıtarylǵannan keıin Erjan «neshe ólermen bolsań da, búginge tynyshtalǵan shyǵarsyń» degen oımen baıaǵy kirpish úıdiń podvalyna qaıtyp kelgen. Bul úıdiń snarádtan ábden silimtigi shyqqan, tipti podvaldyń da bir múıisi opyrylǵan. Ýálı kelgende Erjan men Zelenın batalón kýhnásynan tamaq ákelýge ketken Bóribaıdy kútip, qısaıyp temeki tartyp jatqan. Ýálı úıge dabyrlaı kirdi.

— O, batyrlar, mynda ekensińder ǵoı. Senderdi izdep tabanymnan sarsyldym ǵoı.

Erjan basyn kóterip aldy.

— Aý tirimisiń, aman saý barmysyń? — Ol qýanǵanynan ózge sóz tappaı, Ýálıge qarap yrjıa berdi, — Biz seni joǵaltyp aldyq qoı.

— Meni tipti óldige sanap qoıǵansyńdar ma sender? — dedi Ýálı betinde kúlki jyltyrap. — Joq, ázir tirimin. Nemisterdi qyryp bolǵanym joq. Sender tipti úıge qara qaǵaz jiberip masqara qylǵan joqsyńdar ma?!

Ýálı qıqyldap kúldi. Soǵys qyzýy basylmasa kerek, ol sur júzi kúreńitip, kishkene kózi jyltyrap, lypyldap tur.

— Qaǵaz jibere qoıǵan joqpyz. Biraq endi jibereıik dep jatyr edik, — dep Erjan qaljyńǵa oraı jaýap qaıyrdy. — Shynynda da biz seni kóp ýaıymdadyq. İzdeıik dep edik shabýyl bastalyp ketkeni. Qaıda boldyń?

— Oı, meniń bolǵan jerimdi surama. Senderden adasyp qalyp, kómegim basqalarǵa tıdi. — Ýálı belindegi kıiz qaptaǵan qutysyn bosatyp alyp, shaıqap-shaıqap qoıdy. — Trofeı. Kel, jaýdan túsirgen oljamnan aýyz tı.

Qorqatyn esh nársesi joq, synnan ótken.

Ash ózekke ishken araq qanǵa daryp, súıekti býsandyrdy. Birte-birte qara kóleńke, usqynsyz las podvaldyń ishine óń kirip, kóńilge belgisiz bir úmit, qýanysh ene bastady. Erjanǵa Zelenın de, Ýálı de ystyq tartyp barady. Ýálıdiń sóz ekpini burynǵydan da údeı tústi.

— Men urys arasynda esebin taýyp shtabqa da baryp qaıttym, dedi ol. — Maıor Kýpsıanovpen áńgimelestim. Kóp nárseler aıtty. Ol ekeýmiz syrlaspyz ǵoı. Komandırler bizdiń búgingi qımylymyzǵa qatty rıza bolyp jatyr eken. Kýpsıanovqa bizdiń vzvodtyń derevnáǵa aldymen kirgenin, atakaǵa da buryn kóterilgenin aıttym. Erjan seni Kýpsıanov qatty maqtady.

Soǵysqa kirgeli erlik, batyrlyq kórsetem degen oıdy Erjan umyta bastaǵan. Onyń qıalyndaǵy qandy qyrǵyn soǵys ózi qatysyp júrgen urystardan áldeqaıda qıyn da, erler munyń týra ákesindeı kórinetin. Bir kezde ózi qıaldaǵan tamasha erlikterin iske asyra almaǵanyna ókinetin. Ásirese sońǵy kezde ózgelerden kem jatqanyn sezip, ózin qamshylaı beretin. Óz kóńilin bosqa aldarqatpaıtyn jas jigittiń shyn syry osy edi. Endi baıqasa, ózi kózge kórinip, ataqqa ilinip qalǵan sıaqty. Oı túkpirinde buǵan biraz shági bolsa da Ýálıdiń sózine sene bergisi keledi. Ondaı jaqsy jigit beker aıtpaıdy ǵoı. Zelenın ornynan turyp, syrtqa bettedi. Osyndaı jaıly orynnan, jaqsy kompanıadan Zelenınniń ketkenin unatpaı Erjan:

— Sen qaıda kettiń? — dedi.

— Jigitterge baryp keleıin.

Zelenınniń túrine qarap, «unatpaı ketti me, qalaı?» — dep Erjan qynjylyp qaldy. Qyzyp alǵan Ýálı áńgimeni qyz jaǵyna aýdardy.

— Soǵystan orden taǵyp, aman qaıtsaq talaı nárkes kózderdiń basyn aınaldyramyz ǵoı. Sen sıaqty jap-jas ordendi komandırge qandaı qyz qyzyqpaıdy!

— Qaıdaǵy orden? — dedi Erjan.

— Den saý bolsa, orden bolady ǵoı. Al biraq soǵysta da batyrlar qarap júrmeýi kerek. Meniń sanvzvodta bir qyzym bar. Sol arqyly seni de bir qyzben tanystyraıyn, — dedi Ýálı jymyńdap.

Erjannyń qulaǵy eleń ete qaldy.

— Ol kim?

— Sen ony biletin shyǵarsyń Raýshan deıtin qyz. Ózi bylaı táp-táýir. Saǵan da bir sulýdy taýyp bereıin. Nege úndemeısiń!

Tómen qarap otyrǵan Erjan basyn kótermesten:

— Joq, maǵan keregi joq, — dedi.

Ýálı Erjannyń terisine ázer syıyp, biraq sabyr tutyp otyrǵanyn tanymaı, óz sóziniń ekpinimen kete berdi.

— Soǵysta júrgen adamdarmyz. Búgin bar, erteń joq. Ómirdiń qyzyǵyn kórip qalý kerek. Mundaǵylardy báribir áıel etip almaısyń.

Erjannyń adal asyna ıt tıgendeı boldy. Biraq aıypty Raýshannyń ózi emes pe? Syrty qyzaryp albyrap turǵan almanyń ishi qurt bolǵany ma? Aýyr oıǵa býlyqqan Erjanǵa Ýálı sóziniń yzyńy ǵana jetedi. Óz oıymen álek bolyp, onyń sózin bólmedi.

— Elge aman-esen barsaq, meniń bir sulý qaryndasym bar, bıyl ınstıtýtqa tústi, ózińdi soǵan úılendirem.

— Úılenbeımin, — dedi Erjan, áldeneden túńilgendeı.

— Mine, qyzyq, Seniń óziń monah bolǵyń keledi ǵoı deımin. Árıne, jalpy asyqpaǵanyń jón. Ataq-abyroıyń bolsa, qaı qyz senen qashady deısiń. — Ýálı endi qysyr qaljyńdy qoıyp baısaldy sózge kóshti. — Erjan, senimen aqyldasaıyn degen sharýam bar edi.

Ózi toıtarýdyń esebin taba almaı otyrǵanda, myna unamsyz áńgimeniń tez bitkenine boıy jeńildep, Erjan ile jaýap qaıyrdy.

— Iá, aıtyńyz.

— Qazaqtyń at tóbelindeı oqyǵan jigitteri bir-birimizge qamqor bolýymyz kerek qoı. Birimizdiń abyroıymyzdy birimiz arttyra júrgenimiz jaqsy. Mana men de Kýpsıanovpen sóıleskende, seniń maqtaýyńdy kelistirdim. Shamasy ordenge usynatyn túri bar sıaqty. — Ýálı kúbirleı sóıledi. Daýsy barǵan saıyn báseńdep, urlanyp ishke kirip barady. Júgirip turatyn kishkene kózi de bul joly dáıek tutyp, Erjanǵa kóbirek qadalady. — Áıteýir, men qolymnan kelgen jaqsylyǵymdy senen aıap jatqanym joq. Senen bir ótinishim, búgingi meniń istegen erlikterimdi reti kelgende ana Arystanovtyń, polk komandıriniń qulaǵyna sal. Osynda dıvızıa gazetiniń tilshisi keledi, soǵan da aıtarsyń. Sosyn Kýpsıanovtyń atyna osy erlikterimdi sýrettep, qaǵaz jazyp, qol qoıyp bere salshy.

Erjan Ýálıdiń sózine qulaq assa da oıy Raýshanda otyrǵan. Birde Raýshandy aıyptasa, birde sol adal, pák jandy myna otyrǵan qara sur jigit aramǵa, lasqa ıtermelegen sıaqty kórindi. Endi baqsa, bul jigit, ózin de sondaı bir las, jıirkenishti iske bastap barady. Onyń betindegi emeksigen jylymshy kúlkisine, jyltyraǵan kishkene kózine qarap, tula boıy tyjyrynyp qaldy.

— Jobasyn men jazyp edim, — Ýálı qaltasynan búkteýli qaǵaz aldy. — Sen tek óz qolyńmen kóshirip, qol qoıa sal.

Erjan túsine qoıdy. «Bizdi otqa ıtere salyp, óziń osyny jazýǵa zytqan ekensiń ǵoı». Ýálıdiń qolynan alǵan qaǵazyn usaqtap jyrta berdi.

— Munyń qalaı? — dedi Ýálı, jylan shaǵyp alǵandaı.

Erjan ashýǵa býlyǵyp dirildep ketti.

— Joǵal!

— Munyń qalaı?

— Solaı!

— Áı, sen ózi kózińdi ashyp qara! — Ýálı kenet ashýǵa minip, kókpeńbek bolyp dirildep ketti. — Ákeńdi tanytarmyn men seniń.

— Aman-esenińde ket!

— Nemene, urasyń ba! — dep shap ete qaldy Ýálı.

— Uryp ta jiberem.

— Al, endeshe, ur, urshy káne! — dep Ýálı betin tosa qoıdy.

Erjan qolyndaǵy ýmajdap turǵan qaǵaz jyrtyndysyn Ýálıdiń betine shashyp jiberdi,

— Ataǵy úlken komandırge qol jumsadyń! Ákeńdi tanytarmyn! — dep bajyldap, Ýálı úıden shyǵa jóneldi.

Erjan áli de biraz ýaqyt ashýyn basa almaı, tistenip úıdi kezip júrdi.

— Ruqsat pa, joldas leıtenant? — dep esikten Qartbaı syǵalady. — Patron alaıyn dep edim.

Qartbaı ishke kirgesin, patron salǵan jáshikterdi unatpaǵan bazarshydaı, árli-berli qozǵap-qozǵap, tez kete qoımady. Sodan keıin temeki tartýǵa ruqsat surady.

Temekini sora túsip Erjanǵa kóziniń astymen qarap qoıady.

— Siz ashýly sıaqtysyz ǵoı, joldas leıtenant, — dedi ol bir kezde.

— Jáı, ásheıin, — dedi Erjan, syr aldyrǵysy kelmeı.

— Shamasy, álgi Ýálımen kerisip qalǵansyz-aý, — den bolmady Qartbaı. — Álginde esik aldynda daýystaryńyzdy estidim de, batyp kire almadym. Tegi ondaı adamnan boıdy aýlaq ustaǵan jaqsy. Ózi bir jymysqy jigit.

Erjan komandırlerdiń arasyna túskeni úshin toıtaryp tastaıyn dep jalt qarap edi, biraq Qartbaıdyń júzindegi shyn janashyrlyq meıirin kórip, úndemedi.

9

Murat kishkene dalańnyń ormanǵa tirelgen jerinde tamaq iship otyr. Syrtynyń qara qoshqyl syry shatynap túse bastaǵan sopaq koteloktan tanaýdy qytyqtap maıly sorpanyń býy burqyraıdy. Mashtaı kózi adyraıyp, orynsyz ebelek qaǵyp oǵan birde nan, birde týraǵan kolbasa usynady. Qolynan góri aýzy kóbirek qımyldap, tilin tisteı salpyldap sóılep otyr.

— Qarnyńyz asqan syǵar, zoldas kombat. Myna bireý ózi maıly kolbasa eken. Dosevskııdiń arbasyn tintip zúrip taýyp aldym. Ózi bir ońbaǵan qý saıtan. Qolymnan sap berip ustaı alyp edi, kóneıin be! Ózim zeıdi deısiń be, kombatqa aparam, degende zym bolǵany. «Ózim de sol kisige saqtap edim» deıdi, zúzi zanbaıdy.

Mashtaıdyń Doshevskıımen ylǵı ustasyp júretinin, ananyń kombatqa ózi ákelgisi kelgen «dámdisin» burynyraq qaǵyp ketetinin, sóıtip Mashtaıdyń Doshevskııdi kombat yqylasynan ylǵı kende qaldyryp júretinin Murat baıqaýshy edi. Endi myna Mashtaı sózinen Doshevskııdiń qolyndaǵy kózirinen aırylyp qalǵanda dyzalaqtap, kúıip-pisken keıpin kózine elestetti. Myrs etip kúlemin dep shashalyp qaldy.

— Onyń aıtqany ras shyǵar, — dedi ol jutynyp.

— Muqa, ol ne degenińiz. (Kombat kóńildi bolsa, ol «Muqa» dep erkindeý sóıleıtin). Ol ylǵı ótirik zalbaqtaıdy.

— Iá, ondaıy bar.

Mashtaı áldeneden sekem alǵandaı, kombattyń qolyndaǵy kolbasaǵa kóz qyryn salyp qoıdy.

— Muqa, osy kolbasa tym semiz eken... Osynyń ózi neniń maıy?

— Shoshqanyń maıy ǵoı.

— Oınap aıtatyn syǵarsyz.

Mashtaı sener-senbesin bilmeı, kolbasaǵa úrpıe qarady. Sodan keıin óz qylyǵyn oǵash kórip, eriksiz ezý tartty.

Dedekteı basyp aǵa adútant kele jatyr. Jaqyndaǵanda tipti shaqyraqtaı júgirdi. Murat koteloktan basyn kóterip, onyń yqsham shymyr tulǵasyn qysqa sholyp ótti de, kúlki ushqyny shashyrap ketkeli turǵan kishkene bujyr júzine kóz toqtatty. Ol ádetinshe ıek astynan tireý qoıǵandaı, basyn bura, shalqaıta ustap tur. Murat ta oǵan jymıa qarady.

— Bıleńiz, joldas kapıtan!

Aǵa adútant bir orynda tura almaı tyqyrshyp, artyna jasyrǵan qolyn áreń ustap tur. Murattyń júzi jaınap sala berdi.

— Mýzyka joq qoı.

Murat júzindegi qýanyshty kórip, onyń ózinen beter qýanǵan adútant, shydaı almaı bara jatsa da, buldana tústi.

— Joq, ońaı qutyla almaısyz. — Biraq budan ári tejeýge óziniń de demi jetpeı, jyp etkizip hatty usyna berdi.

Hat syrtyna úńilgen Murattyń júzin bir sátke kirbeń shalyp ótti. Biraq ol lezde jadyrap, konvert shetin asyǵa jyrtty.

Kók konvert ishinen shyǵa kelgen kishkene paraq qaǵaz sonaý artta qalǵan ómirdiń kózindeı jalt etti. Ot basy, úı ishiniń jylylyǵyn ákelgendeı, ystyq tartyp ta ketti. Hat basyndaǵy jattandy amanshylyqtan bolsa da Shernıazdyń densaýlyǵyn estip qýanyp qalyp edi, biraq hat ortasyna barmaı jatyp, júzin kóleńke shaldy, tipti túnere de berdi. Kombattyń yńǵaıyn baqqan aǵa adútanttyń da manadan beri betinde jyltyrap turǵan kúlkisi sónip qaldy; ol endi qýanyshqa ortaq bola almaıtynyn sezip, jylystap taıyp turdy. Mashtaı da qapshyǵyn býyp-túıip oboz jaqqa ketti.

Hat Hadıshadan kelgen. Úırenshikti amandyqtan keıin-aq, áıeli kúıleriniń nasharlyǵyn aıtyp zarlana bastapty. Bazar qymbatshylyq, atestatpen alatyn aqshamyz jetpeıdi. Bizge qosymsha paek bermeıdi. Shernıazdyń da ústi tozdy, júdeý depti. Osy arada Murat júregi qysylyp, alqynyp qaldy. Qyzmetten qaıtqanda tompańdaǵan alty jasar balasy júgirip kelip, moınyna asylýshy edi. Moınynan qushaqtap: «Papa, shokolad ákeldiń be?» — dep, úırenshikti daǵdysymen ákesiniń qaltasyna qolyn salatyn. Iá, ıá... jaǵdaı qıyn. Jaý Moskvaǵa jaqyndap keledi. Kimge ońaı deısiń. Murat titirkenip qoıdy. Domalaq sergek qımyldy kishkene Shernıazyn «shıyrshyq» ataǵan. «Óziniń qarqyny kúshti, ylǵı shıyrshyq atyp turady, shıyrshyq» dep kúletin. «Júdeý deıdi. Iá... ıá... Tıisti oryndarǵa hat jazyp jiberý kerek. Kómek etsin».

Murat hatqa qaıta úńildi. Endi oı toqtatarlyq eshnárse taba almaı júgirte oqydy. Áıeli kúıeýin kinalaı jazypty. Tıisti oryndarǵa aryz-hat jazǵan, tanystaryna qolqa aıtqan áskerdegi keıbir kúıeýlerdi úlgi etip, týra aıtpasa da, Murattyń úı ishine, ásirese bir jandy jeri balasyna jany ashymaıtynyn ańǵartqan. Murat tiksinip qaldy. Qandy maıdannyń yzǵaryn jibiterlik jyly esh nárse joq eken bul hatta. Biraz jyl bir uıada ómir súrgen erli-zaıypty adamnyń saǵynyshy bolsaıshy eń bolmasa. Bul qaıratty er júrek kádimgi janashyrlyq, jyly meıirimge de qushtar edi.

Murat óziniń semályq ómirin «sátsiz», «baqytsyz» dep atap kórgen joq-ty. Biraq erli-zaıyptylardyń arasynyń qıýy qashty da, kelisimi, jarastyǵy bolmady. Hadıshamen ekeýiniń arasyndaǵy sýynysýdyń qaı mezgilde bastalǵany da Murattyń esinde joq. Shamasy, qabaq shytys, usaq qaqtyǵystar erterek bastalsa kerek. Biraq Murat ondaı nárseni kek tuta qoımaıtyn. Elemedi. Ekeýiniń arasyndaǵy alǵashqy eleýli renjisi úılengennen eki-úsh jyldan keıin bastaldy.

Murat áskerde tórt jyl qyzmet etip, komandırlik ataq alǵan-dy. Sodan keıin voenkomat qyzmetine aýystyryldy. Almatyǵa kelip ornalasty. Basynda biraz jyl shette júrip, eldi saǵynyp, bul qyzmetke shyn rızalyǵymen kelip edi. Biraq birer jyl turyp, maýqy basylǵannan keıin, voenkomattyń qalpynan aýmaıtyn bir saryndy qyzmeti, kúnde belgili bir mezgilde kelip otyratyn úırenshikti stoly men jazatyn úırenshikti qaǵazdardan ábden zerigip, boıyndaǵy jastyq qaıratyn mol jumsaı alatyn ábigerli jumysty ańsady. Buryn ózi kórmegen tosyn jerlerge barǵysy kelip, alys shekaralarǵa eń bolmasa áskerı bólimderge jiberýdi ótinip, voenkomǵa raport jazdy. Óziniń osy áreketin Hadıshaǵa kelip aıtty.

Óz oıyna eligip qyzyna sóılegen Murat alǵashqyda óz sóziniń Hadıshaǵa qalaı áser etkenin ańǵarmaı qaldy. Bastapqy qarqynmen oıyn damyta berdi.

— Sonaý alysyraq shekaraǵa jiberse, tipti jaqsy bolar edi. Ondaǵy ómir qyzyq qoı...

Hadıshanyń túnere qalǵanyn oqys baıqap, irkilip qaldy.

— Hadısha, saǵan ne bolǵan?

— Shekarańa óziń bararsyń!

— Úı-ishin áketýge ruqsat etedi ǵoı.

— Joq, men eshqaıda da barmaımyn. Jolyń ashyq!

Murat ań-tań daǵdaryp daldy. Áıeli munyń oı-armanyna, úmitine ortaq bolady degenge ol shák keltirmeıtin. Minekeı kútpegen jerden basqa jaǵynan kelip shyqty. Endi ańǵarsa áıeliniń beti bezerip, qatyp qalǵan eken. Sózi emes, osy qatal, doly túrinen shoshyndy. Mahabbat pen jaqyndyqtyń izi de qalmapty. Áıeliniń bul minezi aıaýly, kórikti gúl dep, alaqanyna salyp mápelegeni kenet ashshy tikenegimen qaryp alǵandaı kórindi. Murat til qatpastan túnergen qalpy úıden shyǵyp ketti.

Kelesi kúni Muratty voenkom shaqyrdy. Ol ózi uzaq jyldar voenkomatta istep kele jatqan, asyqpaıtyn, saspaıtyn, ásirese aqyl aıtýǵa jany qumar adam edi. Hadısha buǵan kelip kúıeýimdi eshqaıda jibermeseńiz dep aryz aıtqan eken. Ózi de Muratty qolynan shyǵarǵysy kelmegen voenkomǵa áıel sózi óte durys kórinipti. Ol sovet semásynyń tatýlyǵy jaıynda, erli-zaıyptylar arasyndaǵy yntymaq jaıynda, olardyń bir-birimen aqyldasyp turýy maqul ekeni jaıynda uzaq aqyl aıtty. Sodan keıin «komandır ataýly shekaraǵa, ásker bólimderine ketse, mundaǵy jumysty kim atqarady» dep Muratty uıalta kelip, voenkomat qyzmetiniń mańyzynan da biraz málimetter berip ótti.

Sóz saptaýynan-aq bul ýaǵyzdyń nemen tynatynyn sezgen Murat onyń mazmunyna oı júgirtpeı, voenkomnyń taýsylmas arqandaı shubatylǵan sóziniń aıaǵyn bir-aq tosyp aldy. Bastyq aqylyn sulyq qana qup alyp, shyǵyp ketti.

Osydan keıin-aq áıelimen ekeýiniń arasynda ilik-shalys aıqyndala tústi. Birine unaǵany birine unamady da, biriniń qýanǵanyna biri qýanbady. Áıeliniń barlyq orynsyz kóringen qylyqtary endi Murat kóńilinde qabattasyp jınala berdi.

Kóktemniń bir jaqsy kúni Murat áıelin ertip, joldastarymen birge taýǵa serýenge bardy. Kompanıa óte kóńildi boldy. Kóktem kúniniń jan raqatyn sebelep, boıdy uıytyp, kóńildi eliktire túsetin shapaǵatty shuǵylasy, taý qoınaýynyń qoıý qunarly aýasy, sharap qyzýy jurttyń bárin alańsyz qýanyshqa bóledi. Jas ofıserler men balǵyn kelinshekter órge qarsy júgirip aǵashqa órmelep, yldıǵa qaraı quldyrap, asyr salysty. Ushqyn shashqan shadyman kúlki úzilmedi. Tipti baısaldy, aqyldy voenkomnyń ózi de shydaı almaı, bir ret aǵashqa órmeleı jóneldi. Azdan keıin qyzyqqa elikken jurt aspanǵa tik kóterilgen naızadaı súıir shoqyǵa órmeledi. Basynda shoqyǵa bári birdeı shyqpaq bolyp umtylysyp edi, biraq azǵana tyrmysyp barǵannan keıin kebiniń basy aınalyp, júrekteri daýalamady. Komandırler arasynda álpınızm óneriniń jetkilikti qolǵa alynbaǵanyn, munyń ózi úlken kemshilik ekenin aıtyp, voenkom da jarym joldan qalyp qoıdy. Qońyr, qolań shashty, jaýdyraǵan bota kózdi Lıda deıtin qyz jurttyń bárinen myqty boldy. Qalyńǵa kirgen túlkideı, taý baýyryndaǵy aǵash arasyna súńgip ketedi, taýdyń kelesi bir múıisine shyǵyp, kóterińki keýdesin kerip, qolań buıra shashyn bir silkip qoıyp, elegizgen elikteı tómenge kóz tastaıdy. Tyrmysyp kele jatqan ofıserlerdi kórip, syńǵyrlap kúledi.

— Jaýynger komandır bolǵandaryńa! — dep qaǵytady.

Demigip qalǵan komandırler múıiske ıek arta bergende, olardyń entigin basýǵa mursha bermeı, shyńyraı kóterilgen bıikke qaraı qaıtadan eliktire jóneledi.

— Jigitter, qaısyń qýyp jetesińder, — dep erke nazben kúlip, jurttyń erkin bılep, órge súırep barady.

Ózgelerden qymqa ozyq kele jatqan Murat Lıdanyń sergek ásem qımylyn qany jibermeı baǵyp keledi. Birde tik baýraıǵa dik-dik shanshylǵan ásem, kishkene aıaǵyn, birde aǵash butaǵynan jaltarǵanda tolqı serpilgen qolań shashyn, maıysa ıilgen qypsha belin kóredi. Endi birde artyna qaıryla bergen Lıdanyń qasyna jaqyndap qalǵanda onyń júzin de aıqyn kórdi. Oınaqy kúlki ushqyndaǵan qońyr kózi, úsh jaǵy kóterińki, juqa tanaýly «tentek» murny, mańdaıynyń ústinde úrpıe shıratylǵan bir shoq shashy, tipti myqynyn taıanyp, sál shalqaıa qısaıǵan turysy da jigit sezimin qytyqtap, erkeleı qaǵytyp, eliktire shaqyryp turǵandaı. Murat qasyna kelip, qolyn soza bergende, eliktiń laǵyndaı úrkip, jalt berdi de, órge qaraı dedekteı jóneldi. Jarysqa qyzǵan Murat endi namystanyp, shoqynyń súıir basyna ozyp shyqty da, qolyn sozyp, qyzdy tartyp aldy. Erteden beri jurttyń bárinen tyń kele jatqan Lıda kenet sharshap qalǵandaı, shıyrshyq atqan qyz denesi sulyq tartyp, oınaqy ajaryn jeńil ǵana muń shalyp tur. Ushqyn shashqan qońyr kózi de uıań tartyp, munarlana dóńgelengen. Basy shalqaıa qısaıyp, názik erni túrilip, Muratqa «sharshap qaldym ǵoı, nege súıemeısiń» dep turǵandaı. Murat qarymen qapsyra oraı, onyń belinen súıemeldedi. Quryq tımegen asaýdyń jonyndaı qyz denesi dir ete qaldy. Murat qattyraq qysa, bergende, qushaǵynan sýsyp shyǵyp tómen qaraı quldyraı jóneldi. Arqan boıy tómendegende artyna qarady. Shuǵylaly kóńilin bult shalǵandaı, synyq reńmen jabyrqaı qarady.

Shoqyǵa shyqqan jigitter entige kúlisip, qaljyń aıtysty.

— Nemene, ýysyńnan shyǵaryp aldyń ba?!

— Synaptaı sýsyp, ýysta turýshy ma edi!?

— Quryq salǵyzatyn nárse emes osynyń.

Jigitter entigin basyp, temeki tartyp alyp, tómen tústi.

Qaıtarda joldaǵy demalys úıine soǵyp, sharap ishisti.

Jol boıy kóńilsizdeý bolǵan Lıda kenet qaıta kóńildenip, ózgeden erek kóp kúlip, ushqalaqtaý bolyp ketti.

— Jigitter, shampanskoe ákelmeısińder me? — dep qaǵytty.

Murat tórt býtylka shampan sharabyn aldy. Biraq Lıda syqylyqtap kúlip, ózi ishpeı, ózgelerge ishkizdi. Murattan erek Hadıshaǵa yqylas korsetti.

Murat úıge kelgesin de taýdan alǵan áserden aryla almaı, kóktem kúni oıatqan buldyr armannyń jetegine erip, kóńil tolqyp, yńyldap ándetýmen boldy. Kóbine áldeqandaı muńly áýender aýzyna túsedi. Hadıshanyń kóńil kúıi úıge kelgesin birden buzyldy. Keshki as daıyndamaı, as úıge kirip-shyǵyp aıaq-tabaǵyn shaldyrlatady. Bir aýyq túksıip dıvanǵa otyryp alady. Murat patefon oınatyp: «Kel, Hadısha, bıleıik» degende, áıeli ábden shatynap qoıa berdi.

— Óziń bıleı ber, men shegirtke emespin, maǵan úıdiń qamyn oılaý kerek.

— Onyń ne, Hadısha! Úıge nemene bolypty. Úı ornynda emes pe? — Murat aqyryp qaldy. Búgingi tátti qýanyshyna ý quıyp jibergendeı, qatty tiksindi.

— Vaza alam ba degen aqshamdy araqqa qurttyń. Ana vazaǵa syńar kerek.

Murat buryshta turǵan ádemi vazaǵa qarady.

— Kelesi jalaqydan alamyz da.

— Oǵan treláj alamyn.

— Odan keıingisinen-aq alarmyz.

— Onyń da orny bar.

— Endeshe keler jyly alarmyz, — dedi yzalanyp ketken Murat.

— Keler jyly da aqshany jumsaıtyn jer tabylady. Seniń myna shashýyńmen osy úıge shyr juǵa ma.

Murat ashýǵa býlyǵyp, osy bir kelissiz áńgimeni tez toıtarǵysy kelip:

— Jaraıdy, qoıshy endi. Ata-anamyz osyndaısyz da kún kórgen, — dedi.

— Men olaı tura almaımyn. Meniń ata-anam tárbıeli adamdar. Shoqpyt kıip ósken saǵan kerek bolmasa da, dúnıe maǵan kerek.

Bul sóz Murattyń ábden shamyna tıdi. Ol lez jaýap qatpaı, sazaryp buryshqa qarady. Jýyrda ǵana ózi súısinip unatyp alǵan vaza jeksuryn nárseniń aıǵaǵyndaı kórindi. Aıaǵyn sirese basyp kelip, dóńgelek stoldyń ústinde turǵan vazany qos qolymen qysyp kóterip aldy da, edenge qoıyp qaldy.

— Endi syńaryn satyp alýdyń keregi joq, — dedi, áıeline sustana qarap.

Vazany edenge emes, basyna soǵyp ýatqandaı Hadısha shar ete qaldy. Aıqaıdan Shernıaz shoshyp oıandy. Biraq Hadısha endi dybys shyǵarmastan bezerip otyrdy da qoıdy. Shyryldap jylaǵan balanyń qasyna barmady. Balany Murat qolyna alyp jubatty. Bir kezde qarsy aldynda sál qyryndaý otyrǵan Hadıshaǵa kózi túsip, shimirkenip qaldy. Sonaý jyldary mahabbat nury uıalap turatyn kózinde qazir tek óshpendilik qana bar.

Ádemishe, jyltyrap turatyn beti ýly yza syzattap, kógerip ketken. «Men osyny bir kezde shynymen-aq súıdim be eken?» dep te oılap qaldy Murat. Óz úıi ózine jat, qol-aıaǵyn buǵaýlaǵan tutqyn oryn sıaqty, jylýsyz azynaǵan dúnıedeı kórindi. «Bul úıde endi ómir súrýge bolmas, ómirdi qaıta bastaý kerek» dep oılady. Ákesiniń jyly qushaǵynda jubanyp, uıqysy ashylǵan Shernıaz, endi onyń tósine órmelep, murnynan tartqylady. Murat Shernıazdy kóterip betinen súıgen kezde: «Buǵan basqa jat bireý áke bolady-aý» degen oıdan shoshyp ketti. Sábıdiń aldynda úlken qylmysty bolyp, sony jasyrǵysy kelgendeı, balasyn qushyrlanyp, maýqy basylmaı súıe berdi.

Semályq ómirdiń osyndaı qaqtyǵystary bolyp turdy. Biraq aryny basylmaǵan, ystyq jigit ondaıda kórine bura tartatyn da, aıypty bop qala beretin. Daýyl ótkende yńǵaısyz jaǵdaıdy jýyp-shaıýǵa tyryspasa da, ózin kinálaıtyn. Aldymen tatýlyq izdeıtin Hadısha bolýshy edi. Hadıshanyń jaqsy qasıetteri joq emes-te. Onyń aınymas adaldyǵyn, bar oılaǵany kúıeýiniń, balasynyń qamy ekenin Murat biletin. Hadıshanyń ómirge degen belgili bir ólshemi boldy, sol ólshemnen artyq-kem ómirdi ol bilmedi, odan tys nárseni jónsiz kórdi. Biraq Murat ondaı qalypqa syımady, tarsyndy.

Birte-birte Murat orynsyz qyzbalyqtan da aryldy. Hadısha mineziniń qyrtysy da jazylǵandaı boldy. Syrt qaraǵan kisige sátimen úılesken baqytty adamdar sıaqty kórindi bular. Biraq ómirge shynaıy sán, maǵyna beretin ishki jarastyq, uǵynys bolmady.

Murat hatty búktep qaltasyna saldy da, orman shetin kezip ketti. Oıǵa qalǵanda qolyn artyna ustap aqyryn sendelip júre beretin ádeti bar-dy. Maıdanǵa attanarda Hadıshamen qoshtasqan kezi esine tústi. Murat júrýge yńǵaılanyp, betine qaraǵanda áıeli ábden muńaıyp, jabyǵyp tur eken. Aqquba júzindegi qany qashyp, óńi qýaryp, sharasy qasiretke toly qara kózi móldireı, kúıeýine telmire qaraıdy. Búkil kelbetinde qımastyq pa, álde eń asylynan aırylyp qalam degen qorqynysh pa, bir úreı bar. Osy sátte Muratty aıanysh sezimi bılep edi. Osy ózine ári jaqyn, ári jat áıeldiń ózin de, jaqyn joldasyn da, azapqa salǵan mánsiz usaq ómirin aıady. Ony jóndep úlken jarqyn jolǵa shyǵara almaǵanyna ekindi. Ras, qısyǵyn jóndeýge Hadısha kónbeıtin. Iýge kelmeı, synyp ketetin. Tepic bolsa da, ustanǵanyna kámil senetin adamdy tárbıeleý ınemen qudyq qazǵannan qıyn.

«Apyrmaý, sol shyǵaryp salardaǵy yqlasy, qımastyǵy qaıda! — dep oılady Murat qaraǵaıdyń qylqandy butaǵyna qarap turyp. — Hadıshanyń jaqsy qasıetteri joq emes edi, biraq jaqsylyǵynyń bári ótkinshi bolǵany ma, álde shyrpydaı ǵana jalyny bar da, ózgesiniń bári byqsyǵan shala bolǵany da». El qaıǵysy, ajyrasqan otbasynyń saǵynyshyn, kópke ortaq muńdastyq Hadıshanyń tar dúnıesin keńitip, kishkene maqsatyn úlkeıtse kerek edi. Myna hatyna qaraǵanda, olaı bolmapty. Qatal, úlken ómir lebin keýdesine jibermeı, ózindegi baryn qymtap, kirpideı jıyrylyp alǵan. Ras, Hadısha Shernıazdy júdetpeıdi. Baǵa biledi. Jeńil jolǵa da túspeıdi. Ony Murat jaqsy biledi. Biraq, nege ekeni belgisiz, Murat kóńili Hadıshaǵa qatty olqy. «Sirá ekeýmiz eki kóldiń baqasy shyǵarmyz». Murat myrs etti.

Syzdy jel betin qaryp ótkende Murat tiksinip, oıynan sergidi. Kúzdiń shuǵylasy az, solǵyn kúni aspan keýdesine órmelep shyǵýǵa dármeni jetpeı, endi tómendep barady. Murat batalón ornalasqan shepke qaraı aıańdady. Seńdeı qozǵalyp ketken aýyr oılar aǵyny áli toqtaı qoıǵan joq. Iá, mynaý kúzdiń solǵyn kúnindeı nursyz, jylýsyz boldy Murat ómiri. Sondaı bir júdeý shaqta kóńilin kóktemniń shapaǵatty mol shuǵylasyna bólep, onyń ómirine Aısha enip edi.

10

Ýálı eki ıininen dem alyp, júgire basyp, shtab jaqqa qaraı dedektep keledi. Órt ishinen shyqqan adamdaı. Erjanmen urysqannan keıin podvaldan júgire shyqqan ol ústemelete atylǵan jaý snarádynyń astynda qaldy. Qapelimde qatty sasyp, arly-berli júgirip alasurdy; aqyry, bir úıdiń podvalyna túsip, jan saqtady. Atys tyıylǵannan keıin ol úıdiń astynan shyǵyp, shtabqa qaraı jortty. Endi ishtegi yza kúıdirip barady. Biraq Ýálı qansha doly bolsa da, ashý ústinde basyn tasqa soǵatyn naǵyz ańǵal adýyn emes-ti. Erjan qylyǵy janyna batqan saıyn, oǵan qarsy jasar áreketi de aıqyndala tústi. Erjan Ýálıge osy ýaqytqa deıin adam balasy aıtpaǵan sóz aıtty. Bárinen batatyny — qol jumsamaq boldy. Jazyp bergen qaǵazyn jyrtyp, betine laqtyrdy. (Sol sátte seskenip qalǵany esine túsip, Ýálı ishteı titirkenip qoıdy). Onan da urǵany jaqsy edi; myqty dálel bolatyn. Biraq kýá joq, urdy deýge de bolady. Ýálı ony, boqmuryn balany, búkil polktan ala-bóle ish tartyp júrgende... Kórdiń be ózin!.. Bul kúndi kóp kórse, sazaıyn tartsyn bálem.

Shtab ornalasqan selsovettiń úlken úıiniń keń bólmesinde polk komısary Strelkov pen Kýpsıanov qyzý áńgimelesip otyr eken. Ekeýiniń aýzynda — búgin tań aldynda sátimen aıaqtalǵan qarsy ataka jaǵdaıy. Ýálı kirip kelgende Kýpsıanov ıegin bura kóterip, oǵan jyly shyraımen qarady. Ataǵy kishi ofıserdiń sálemine rızalyqpen bas ızedi de, Strelkovqa buryldy:

— Bizdiń shtab ofıserleri de urysqa qolma-qol aralasyp ketti, Maksım Fedotovıch, — dedi. — Nemis maıoryn qolǵa túsirýshilerdiń biri osy.

Ýálı qypylyqtap tómen qarady. Strelkov onyń bul qubylysyn «kishipeıildigi bolar» dep ońǵa jorydy. Osynyń aldynda aıtyp kele jatqan oıynyń yńǵaıyna dóp kelse kerek, komısar ile qyzý sóılep ketti:

— Óte jaqsy. Minekeı osyndaı qıyn kezde komandırdiń jeke basynyń úlgisi óte mańyzdy. Ol jaýyngerlerdiń rýhyn kóterýge óte qajet.

— Durys aıtasyz, Maksım Fedotovıch, — dep qostady Kýpsıanov. — Men leıtenant Moldabaevtyń qımylyna rızamyn.

— Biz qansha aıtqanmen, azamat soǵysynyń tájirıbesin umytpaýymyz kerek. Siz qaı rotada boldyńyz, leıtenant?

— Birinshi rotada, joldas komısar, — dep jaýap qaıyrdy Ýálı.

— Al jaýyngerlerdiń kóńil kúıi qalaı? — dep surady Strelkov.

— Jaqsy.

— Komandırler she?

— Jaman emes.

Úlken komandırlerdiń qoshametine kóńili jibip, ashýy jumsaıyn degen Ýálıdi sońǵy suraq qamshylaı jiberdi.

— Joldas komısar, baıandaýǵa ruqsat etińiz. Jaman jaǵdaı boldy.

Kýpsıanov pen Strelkov ekeýi birdeı ańyryp qaldy.

— Leıtenant Qaısarov maǵan qorlyq istedi. — Qaısarov atyn ataǵannan-aq sabasynan shyqqan Ýálı sóılegen saıyn órshelene tústi. — Ózi baryp turǵan buzaqy eken. Qol jumsady maǵan, meni balaǵattap qýyp shyqty. Ózinen joǵary komandırdi qorlady.

— Ne úshin? — dedi daǵdara túnergen Strelkov.

— Men joldas maıordan ruqsat alyp kómektesýge barǵanmyn. Oıymda eshteńe joq. Vzvodyn atakaǵa kóterdi. Endi soǵys tynǵasyn ket, meniń ataǵyma ortaq bolǵyń keledi dep boqtady. Maǵan onyń ataǵynyń keregi joq Meniń jazyǵym joq tipti.

Bir unatpaǵan adamyna jibı qoımaıtyn, az da bolsa unatqan adamynan tez sýynbaıtyn Strelkov aldynda ǵana Ýálıdi ish tartyp qaldy da, onyń qýystanyp aqtala sóılegenin ańǵarmady.

Komısar túnere tústi. Alǵashqy áseri — Moldabaev habary jeńistiń tátti sharabyna ý tamyzǵandaı boldy. Óz boıy sıaqty, búkil polkty da taza ustaǵysy keletin edi Strelkov. Mundaı byqsyqty tez óshirý kerek. Qaısarov...

Aha... Anada bir uıatqa qaldyryp edi, aınaldyrǵan otyz soldatyna ıe bola almaı...

Polktyń partbúro májilisi uzaqqa sozylmady. Jurt sóz surap qosarlana qol kótermeı, tartynyp ta qalmaı, baıypty, yzǵarly sóıledi. Kópten aqtalmaı, ishi qaraýyta túsken keń bólmede temeki de jıi tartyla qoıǵan joq. Keshe Strelkovtyń tapsyrýy boıynsha shataqtyń mán-jaıyn teksergen batalón komısary Jaqypov búroda bolǵan isti baıandap tur. Jumyrlana tolysqan denesin tik ustap, shúńirek kózin bir noqatqa qadap, alshaqtaý basyp, jurt aldynda nyǵyz tur. Sózi de baısaldy.

— Qaısarov komandırlikke jat is istedi. Ol eshbir dálelsiz ózinen qyzmet dárejesi joǵary ofıserdi balaǵattap, oǵan qarsy qol jumsaǵany anyqtaldy. Ne sebepti balaǵattap qol jumsadyń degende Qaısarov jóndep jaýap bere almady. Sondyqtan da ony aıypty dep qaraýymyz kerek. Mundaı tártipsiz komandır jaýyngerler arasynda saıası-tárbıe jumysyn júrgize ala ma? Joq, júrgize almaıdy.

Erjan Jaqypovtyń sózin bólgisi kelip bir oqtaldy da, biraq úndemedi. Jınalǵan jurt salqyn yzǵarmen únsiz otyr. Dál osyndaıda ózine qoshamet taba almaıtynyn ishi sezdi. Jáne bir qınaǵany májilistiń ústine Panferov kelip qaldy. Onyń kózi Panferovqa kúbirlep bir nárseni aıtyp jatqan Strelkovqa tústi. Panferov az oılanyp qaldy da, basyn ızedi: «Men týraly bir nárse aıtqan bolar», — dedi Erjan. Sodan keıin ekeýi de únsiz otyrdy. Jaqypovtyń sózine yqylas qoıǵan túrleri joq, bul áńgimege ábden qanyq, sheshimderin kesip-piship qoıǵan sıaqty. Erjan kesheden beri talaı oıǵa túsken. Ne oılasa da, saıyp kelgende, Ýálıdi aıyptaıtyn. Biraq Jaqypov teksergende urystyń shyqqan sebepterin aıtpady. Túpteı berse, osyndaı las iske Raýshannyń aty aralasar dep qoryqty. Árbir daýǵa túser adam sıaqty, kelgen kezde jurt ajarynan ózine janashyrlyq izdep edi, ondaı esh nárse taba almady. Endi baqsa, sazaryp otyrǵan myna top muny jatyrqaıdy, tipti jatsynady. Naǵyz aıypty bolǵanyn Erjan endi túsindi. Úıirinen aırylǵan taıdaı, kóńili elegizip qoıa berdi.

Jaqypov endi jigerlenip, ár sózin nyǵarlap, Erjanǵa taǵylǵan aıypty jumyryǵymen shegeleı tústi. «...Qaısarovtyń sovet komandırine jat qylyǵyna jeńil qaraýǵa bolmaıdy. Buǵan saıası mán berý kerek. Qatal qorytyndy shyǵarý kerek. Bul jaı ǵana tártip buzý emes, sondyqtan da aıaýsyz shara qoldaný kerek»... Ár «kerekti» jumyryǵymen bir uryp qoıyp, Jaqypov qyzynyp baryp toqtady. Jurt az únsiz qaldy.

Májilis basqaryp otyrǵan Strelkov:

— Sizdiń buǵan qosymsha aıtaryńyz bar ma? — dep Ýálıge buryldy.

Ýálıge istiń osy betalysy unap otyrǵan-dy, ar jaǵyn qazbalaýdy teris kórip, ornynan ushyp turyp:

— Men nesin aıta berem, — dedi ol. — Jaqypov joldas durys aıtty. Ádilin aıtty.

— Joldas Qaısarov, siz ne deısiz?

Erjan ornynan turyp, suraqqa túsinbegendeı, ańyryp qaldy. Keshe ǵana aıtatyn sózi kóp sıaqty edi. Jeme-jemge aýzyna sóz túspedi.

Strelkov Erjanǵa qadala qarady.

— Nege úndemeısiz? Jaqypov joldastyń aıtqany ras pa?

— Bilmeımin.

Kirpige mingizip qoıǵandaı qypylyqtap otyrǵan Ýálıdiń terisi keńip qaldy.

— Basqa aıtaryńyz joq pa?

— Joq.

Jurt arasynda baıqaýsyz otyrǵan Kýskov qol kóterdi.

— Suraý berýge bola ma?

Strelkov «suraıtyn nesi qaldy?» degendeı Kýskovqa bajyraıa qarady da, ruqsat etti. Kýskov ornynan turdy da, shashaýsyz turǵan tolqyndy qońyr shashyn bir sıpap qoıyp:

— Joldas komısar, — dedi. Kózinde bir yzbarly sáýle jylt etip sóndi. — İstiń mán-jaıyn uqqan sıaqtymyz. Biraq osy shataqtyń neden bastalǵany belgisiz bolyp tur ǵoı. Sony anyqtaıyq.

Keshegi oqıǵa Erjannyń kóz aldyna qaıta keldi. Raýshan jaıy. Jalǵan maqtaý qaǵaz. Ýálıdiń jylymshy, jıirkenishti kúlkisi. Óz ishinde tumshalap tastaǵan byqsyqty qaıta tútetkisi kelmedi Erjannyń. Ol úndemedi.

— Múmkin siz aıtarsyz, — dep, Strelkov Ýálıge buryldy.

Ýálıdiń eń bir taıǵaq jeri osy edi. Sondyqtan da jaýabyn erterek qamdaǵan, Erjannyń úndemeı qalǵany da oń boldy. Óz namysyna tıse de, Erjandy qozdyrmaı, jińishkelep ótti. Daýsy da jumsaq shyqty.

— Men aıttym ǵoı. Nege ekenin bilmeımin, meni qorqaq dep sókti. «Tilińdi tart» degem, sol-aq eken, túgimdi qoımady.

— Siz qorqaqtyq istep pe edińiz? — dep surady Murat.

Ýálı bul «Murattyń qaljyńy ma?» dep, jymıa jalt qarap edi, ezýindegi kúlkisin jıa almaı, ańtarylyp qaldy. Murattyń tike qadalǵan qara kózi kóńildegisin kórip turǵandaı.

— Joq, joq... Jazyqsyzbyn.

Kýpsıanov qol ushyn berdi. Iegin bura kóterip, myrs etip aldy da:

— Murat, — dedi ol. — Ańǵarsańyz, meniń bilýimshe, sizdiń batalónyńyzdy atakaǵa eń aldymen kótergen aǵa leıtenant Moldabaev qoı. Batyr dep qoshemettemesek te, qorqaq dep aıyptaýymyz obal bolar.

Kýpsıanov Muratty qatyrǵanyna rıza bolyp, ólshep qana kúlip aldy..

— Olaı bolsa, búkil shabýyldy búldire jazdady, — dedi Murat daýsy qataıyp.

Strelkov stoldy tyqyldatty.

— Joldastar, ýaqyt tyǵyz. Kóldeneń nársege aýytqymaıyq. Káne, kim sóıleıdi?

Jurt qysqa-qysqa, biraq qatal sóıledi. Keıbireýler kináni Erjan jaǵyna kóp aýdaryp, tipti túgeldeı sony aıyptady. Kýskov kináni eki jaǵyna bólip tastasa da, sonyń óziniń salmaǵy túgeldeı aıyptaýdan anaǵurlym artyq boldy. Keıingi kezde ózinshe menshiktenip, dos sanaı bastaǵan Kýskov endi Erjannan qashyqtap barady. İsh tartyp júrgen adamynan qaıystyrar aýyr sózdi Erjannyń alǵash estýi osy edi. Ekeýiniń kózi kezdesip qaldy. Kýskov kózin taıdyryp áketken joq, baıypty qatal qarady. Bul kózqarasy Erjandy kóptiń birine sanap tur. Erjan Kýskovqa yzalana bastady, «túsinetin, qıyn kezde jaqtasatyn joldas desem... belgili boldyń...» Biraq, bir ǵajaby, Erjan oǵan qansha keıise de, túńile almady. Kýskov janǵa batar qatty sózder aıtyp ózinen qashyqtaǵan saıyn, bıiktep bara jatqan sıaqty. Ózine qatar sanap júrgen adamynyń qoly jetpes alysta turǵanyn, ózine taýdaı bıiktigin ashty. Ózin qomsynyp nalydy.

— Jel turmaı, shóp basy qımyldamaıdy deıdi qazaq, — dedi Kýskov sóziniń ortasynda. — Men jalǵyz Qaısarovty ǵana aıyptamaımyn. Eki jaǵy da kináli. Biraq Qaısarov urystyń neden bastalǵanyn aıtqysy kelmeıdi. Ne de bolsa jaı qaqtyǵys emes, arǵa tıetin bir nársesi bar sıaqty. Ondaı nárseni ashyp aıtý úshin aıaýsyz erlik kerek. Qaısarov boıynan ol tabylmady. Al Moldabaev bolsa, ol suraýdyń ústin baspaı, aınalasyn sıpap ótedi. Soǵan qaraǵanda shataqtyń bas sebebin búrkeý oǵan paıdaly sıaqty. — Kýskovtyń sypaıy balǵyn tulǵasy nyǵyzdala qataıyp, aqquba, at jaqty jumsaq óńi ótkirlene tústi. Maıda kókshil kózi de qadalyp tesip barady. Keıde ishki jıirkenish sezimi óńine shyǵa keledi. — Qazir onyń bárin qazbalap jatýǵa ýaqyt joq. Biz timiskilemesek te, ol byqsyq qıyn saǵatta taǵy bir shyǵady. Al qazir biz ekeýin de aıyptaımyz. Jandy qurban etetin adaldyq pen erlik qana kerek ýaqytta mundaı qylyq jelkemizden oq atqanmen birdeı. Bul — jan aýyrtqanyna qaramaı, sylyp tastaıtyn nárse.

Murat ta uzaq sóılegen joq. Áldeqandaı oıyn búgip qalǵandaı, tek usynys jasap ótti. Ol Kýskov sózin razy tyńdap otyrdy da, ózinshe baılamǵa keldi.

— Urystyń bolǵan sebebin Ýálı aıtqan joq pa, — dedi ol, ishki kúlkisin bir ezýinen ǵana ańǵartyp. — Bári anyq. Qaısarov Moldabaevtyń namysyna tıgen. Qorqaq dep qorlaǵan. Solaı emes pe?

Ol Ýálıge qarady. Ýálı Murattyń ashyq, batyl kózqarasynan qaımyqsa da, alǵashqy et qyzýymen ile jaýap berdi.

— Ie, solaı. Aıttym ǵoı. Kisiniń namysyna tıdi.

Arystanov Panferov pen komısarǵa bir qarap alyp, tóten usynys jasady:

— Endeshe siz onyń sózin teriske shyǵaryńyz. Alǵy shepke suranyńyz. Qazir rota komandırleri jetpeıdi. — Ol taǵy bastyqtarǵa buryldy. — Menińshe Moldabaev joldastyń osy tilegin qýattaý kerek. Alǵy shepke komandırler jetpeı jatyr. Ári Ýálıdiń de kóńili tynshysyn.

— Menińshe ol áli ondaı tilek bildirgen joq qoı, — dedi Panferov.

Endi sheginýge bolmaı qaldy. Kózdi jumyp, muzdaı sýǵa kúmp bergen adamdaı, Ýálı ornynan ushyp turdy.

— Men alǵy shepke kópten suranbaqshy bolyp júr edim. Keshe de atakaǵa óz erkimmen baryp qaıttym.

— Minekeı sóz osy ǵoı, — dedi Murat, quptaǵany ne synaǵany belgisiz. — Al Qaısarovqa sharany qoldana berińizder. Ol jazalanýǵa tıis, — dedi de ornyna otyrdy.

Panferov Strelkovpen qas qaǵysty da, birden baılamǵa keldi. Sodan keıin aıtylar sózdiń aýyrtpalyǵy da, kesiler úkimniń salmaǵy da Erjanǵa qaraı oıysty.

11

Maıdan ómiri qashan da qaharly bolady. Al 1941 jyldyń maıdanynyń susy da, yzǵary da erekshe edi. Dushpannyń basym kúshi úzdiksiz shabýyl jasap kele jatty. Shegingen armıa onsha kóńildi bola qoımaıdy. Ekinshiden, soǵystyń alǵashqy kezinde áli de jaýyngerlerdiń eti ólip, surapyl urysqa boıy úırenip kete qoıǵan joq-ty. Maıdannyń ózindik turmys saltynyń da daǵdysyna túse qoımaǵan kezi. Biraq ot ishinde de adam boıǵa bitken minezinen aını bermeıdi.

Jaýdyń shabýyly irkilip, Panferov dıvızıasy eki-úsh kún tynys aldy. Daýyl aldynda ishin tartqan osy sál tynyshtyqtyń ózinde Korostylevtyń kishkentaı ǵana sanıtar vzvody bel sheship, es jıyp, bir jasap qaldy. Jas shamasy otyzdan asqan, kesek tulǵaly, qaıqy muryn qara Korostylev yjdahatty, tyndyrymdy adam bolatyn. Urys tynysymen vzvodyn derevnányń keıingi jaq shetindegi sharýanyń bóreneden qıystyrǵan myǵym bir úıine ornalastyrdy. Ózi bas bolyp, sanıtarlaryna úı artynan tereń shuqyrlar qazdyrdy da, biraq atys saıabyr kezde úı ishinde bolýǵa ruqsat etti.

Raýshan shetki bir kishkene bólmeni menshiktenip, ishin jıystyryp, yńǵaılap aldy. Sanıtar vzvodynyń táýir degen zattaryn sol bólmege túgel jınady. Marliden terezesine perde ustady. Korostylev onyń bul isin ishteı unata qoımasa da, áıel bala ǵoı, úı jylýyn ańsaǵan shyǵar, — dep úndemedi. Soǵys yzǵaryn umytqysy keldi me, álde kóńilin belgisiz sezim bıledi me, ne de bolsa, uıasyn tazalap almaı, tynysh tappaıtyn áıel zatynyń ádeti emes pe, Raýshan tipti az ýaqyt bolsa da osy bir jyly buryshqa qumartty. Óz úıindegi kishkene bólmesi esine tústi. Keń aq sháı kóılek, jeńsiz qamzol kıgen, jaǵyn qaýsyra aq oramal tartqan, qyr muryndy aq quba ajarly anasy kóz aldyna elestep júregi sýyryp qoıa berdi. «Oqýyńnan qalyp qoıarsyń, qalqam, tur» dep qasyna kelgende, Raýshan uıqysyn asha almaı, «qoıshy, apa, qazir» dep aýnaı beretin. Sonda anasy qyzynyń moınynan qushaqtap alyp, qushyrlana súıetin. Qazir Raýshan anasynyń jup-jumsaq qolynyń izin, sondaı bir súıkimdi jyly ısin sezgendeı boldy. Qara kózi dóńgelenip, kirpik astynan jas irkildi. Oıda joqta janyn tebirentken elesten aıyǵa almaı, az turdy. Kózinen jas tamyp ketti.

Jastyq qaıǵysy ótkinshi jańbyrdaı tez ótedi. Biraq Raýshan sol kúni sergı almady. Ydyrap ta ketpeı, aspandy da túgel búrkeı qoımaı, qaıtyp orala beretin ala-shoǵyr bulttaı kóńilin muń shala berdi. Qaıǵy-qasiret pe, saǵynysh pa, álde belgisiz armanǵa boı urǵan eligý me áıteýir kóńili qaıaý. Syrtqa shyǵyp, ózge sanıtarlarmen aralasyp, jumys istep alań bolǵysy keldi. Dári-dármekti rettep, júkterdi jınastyryp, sanıtarlardyń áńgimesine aralasty. Biraq aıyǵa almady.

Tulǵasy alpamsadaı, sózge sarań Korostylev syrt kózge sezimge shorqaq, ańqaý kóringenimen, úndemeı otyryp, adam mineziniń qubylysyn ańǵarympaz bolatyn. Raýshannyń áldenege alań bop, elegzı bergenin tanydy. Kelesi kúni de maıdan tynysh bolǵasyn Raýshanǵa «demalys» berdi. «Búgin jaqsylap demal, bar, uıyqta», — dedi ol.

— Joq, uıqym kelmeıdi, — dedi Raýshan.

— Uıqyń kelmese, mende bir roman bar. Sony oqysań birden uıyqtap ketesiń. Morfı ornyna paıdalanam.

Raýshan Korostylevtyń sabyrly júzine qarap, kúlip jiberdi. Dárigerlik tájirıbesinde uıqyny úlken em sanaıtyn Korostylev Raýshandy eriksiz óz bólmesine qýyp jiberdi.

Keshke jaqyn Ýálı keldi. Ásheıindegi sabyrly, sypaıy syzylyp turatyn, kóz astymen kisiniń qımylyn ańdyp, ózin ákkileý ustaıtyn Ýálı emes. Surǵylt júzi qyzara bórtip, keıde kókshil tartyp, kishkene kózi kómirdeı jyltyldaıdy. Tolyqsha denesin kúsh kernep ketkendeı qımyly tym serpindi. Búkil tulǵasynan, óńinen, qımylynan otty kúsh lebi esedi. Qyz júregi lúp ete qaldy. «Ańsaǵanym osy eken ǵoı» degen oı jalt etti. İle sol oıynan ózi shoshynyp ta qaldy. Ýálı esikten enteleı kirgen boıy Raýshannyń qolyn aldy.

— Amansyń ba, Raýshan.

Qyz qolynyń dirilin sezip, qattyraq qysty. Raýshan Ýálıdiń ystyq ýysynan qolyn áreń bosatyp, qapelimde tiline sez oralmaı, tómen qarady. Sálden keıin jigitke:

— Otyryńyz, — dedi jaı ǵana.

— Joq, kóp otyrmaımyn. Ketemin. Tek qoshtasyp shyǵaıyn dep kelip em.

Raýshan basyn kóterip alyp, Ýálıdiń betine daǵdara qarady.

— Qaıda barasyz?! Nege qoshtasasyń?!

Ýálı júregi alyp-ushyp tursa da, qyzdyń ózine degen ystyq yqylasyn tanyp qaldy. Ańǵarmaı, oı tolqynymen «sen» dep qalǵanyn da qapy jibermedi.

— Soǵys kezi... Ýaqyt tar... — den Ýálı zorlanyp kúldi. — Onyń ústine alǵy shepke bara jatyrmyn. Tanysyp qoıalyq, rota komandıri aǵa leıtenant Moldabaev.

Túrine qarap, Ýálıden úlken bir jańalyq kútken Raýshan myna sózge ne dep jaýap bererin bilmeı, ańtarylyp qaldy. Ýálı qolyn sozǵanda eriksiz bu da qolyn usyndy.

— Qaı batalónǵa barasyz? — dedi azdan keıin Raýshan.

— Úshinshi batalónǵa. Kishkene aramyz alshaqtaý bolady. Amal qansha, — Ýálı kúrsinip qoıdy. — Soǵys zańy qatal. Kisiniń bar armany oryndala bere me?

Qyz júregi Ýálıdiń kómeıin sezdi. Búgin osy jigit kóńilindegi baryn aıtatynyn da topshylady. «Aıtpasa eken, qoıa tursa eken», — dep lúpildeıdi júregi, biraq... aıtpaı ketse, ókinishi de aýyr sıaqty. Otyrsańyzshy» dep qalaı aıtqanyn ózi de bilmeı qaldy.

— Endeshe ózińiz de otyryńyz, — dep Ýálı Raýshannyń eki ıyǵynan qolynyń ushymen sypaıy demep, uzyn skameıkaǵa otyrǵyzdy. — Ádeıi kelgesin, tize búgeıin.

Ekeýi azǵana únsiz otyrdy. Raýshan Ýálı sóziniń arqaýyn ustaı almaı, áńgimege qalaı aralasýdyń retin tappaı qınaldy. Biraq qyzdyń qysylyp qalǵanyn sezgen Ýálı, ony uzaq ýaqytqa únsiz qaldyryp, qınamaı, ózi demep áketti.

— Shtab ómiri toıdyrdy. Maıdanǵa kelip turyp soǵysqa tikeleı aralaspaǵasyn bola ma? Árkimniń vzvodyna baryp soǵysyp kórip em, odan abyroı tappadym.

— Nege? — dedi Raýshan tańdanyp.

— Bilmeımin. Menen ataǵyn qyzǵanady ǵoı deımin. Óz basym ataq úshin soǵyspaımyn. Keshe ana bir Qaısarov deıtinniń vzvodyn atakaǵa bastap edim. Artynan ózimdi sógip pále qyldy. Ózi bir baryp turǵan ońbaǵan eken. Men oǵan abyroı ápersem...

— Erjan ba? Ol... ol sizdi nege sókti? — Raýshannyń daýsy qattyraq shyqty. Qara kózi dóńgelenip, Ýálıge úrpıe qarap qalypty.

— Siz ony bilýshi me edińiz? — dedi Ýálı eleń etip.

— Bilemin... Ol ondaı jigit emes edi ǵoı.

Ýálı baıqaýsyzda qyz júreginiń bir jarasyn basyp, aýyrtyp alǵanyn bildi. Biraq Erjannan Raýshandy qyzǵanǵan joq. Áldeqandaı bir ákki sezimmen endi Erjandy tikeleı jamandap kemite almaıtynyn ańǵaryp, basqasha ketti.

— Iá, ózi onsha jaman da jigit emes, — Ýálı kúlip jiberdi. — Jigit deımin-aý. Bala ǵoı. Balalyǵy bolmasa, ózine jaqsylyq istegen adamǵa qıanat jasaı ma? Basqa bireý bolǵanda ońdyrmaıtyn edi. Maǵan tap bolǵany baqyty bar eken. Keshire saldym.

Ýálı sózin yntyǵa tyńdap otyrǵan Raýshan:

— Qalaı? Tatýlastyńdar ma endi? — dedi julyp alǵandaı. Ýálı kúlip jiberdi.

— Men onymen arazdasqanym da joq. Balamen bala bolyp qaıteıin. Tek árkimge ákireńdep, dóreki bolyp ketpesin dep, biraz keıip aldym. Óıte berse... áskerdiń zańy qatty.

Raýshannyń boıy jeńildep qaldy. «Aqyry jaqsylyqpen tynǵan eken». Ýálı men Erjan arasynda kóńil qalýǵa aparatyn bir shataq bolǵanyn Raýshan sezdi. Shataqqa bas bolǵan Erjan sıaqty. Ýálı keń eken, kóńiline almaı, keshirip otyr. Óziniń bıiktigin taǵy da ańǵartty.

Erjan... Súıkimdi Erjan, jaqsy Erjan. Mineziń bala sıaqty-aý. Óziń de balasyń ǵoı. Biraq... munyń qalaı?

Áı, tentek.

Jas jigit ǵashyqtyq syryn aıtqanda, quptap jaýap bere almasa da, qyz júregi tolqyp edi. Biraq osy kúnge deıin oıanbaı kelgen tyń sezim laýlaı qoımady. Qyz sezimin baýrap, eliktirip áketýdiń ornyna Erjan óz kóńilinde tolqyǵan sezimin syrtqa shyǵara almaı, álek bolady, qysylady. Biraz boıyn bılep, sóz bastasa, qaıdaǵy bir maǵynasyz bógde áńgimelerdi aıtyp ketedi. Erjannyń osy bir keskinine Raýshannyń kúlkisi keledi. Ózinen bir-eki jasy úlken bolǵanymen, Raýshan Erjandy qatar sanap, mekteptegi kóp joldasynyń birindeı úırenisip ketti de, onyń ǵashyqtyq syryn aıtqanyn da umyta bastady.

«Jaqsy joldas qoı» deı saldy. Romandar men poemalardy kóp oqyǵan qyzdyń albyrt qıalynda shyn ǵashyq bolatyn adamy mekteptegi úırenshikti kóp balalardyń biri sıaqty emes, erekshe bolýǵa tıis. Júrek tereńinde baıqaýsyz tutanyp, aqyryn mazdap kele jatqan Erjanǵa degen sezimin Raýshan osyndaı albyrt qıalǵa jeńdirdi. Mundaı jazyǵy joq balalyq uǵym keıde arylmas ókinishke de uryndyrady.

Raýshannyń Ýálı jónindegi áseri eki udaı bolatyn. Alǵash kórgende... Aıtpaqshy qaı kezde alǵash kórgeni Raýshannyń esinde joq. Ańǵarmapty. Bir kúni eshelonmen maıdanǵa kele jatqanda bolý kerek, tolyqsha kelgen qara sur jigittiń ózine uzaǵyraq qarap qalǵanyn baıqady. Qyz eriksiz burylyp, beıtanys adamnyń óńin, tulǵasyn bir sátke kózimen sharpyp ótti. Buryn da birdi-ekili kórgen adamy. Sol bir timiski suq kózqarasyn unatpaı qatty tiksingen. Keıinirek kele osy polktaǵy, tipti dıvızıadaǵy bilimi joǵary adam ekeni, ınstıtýtta leksıa oqyǵany qyzdyń qulaǵyna jetti. Iá, dúnıede talaı myqty oqymysty adamdar bar. Bolsa qaıtsin. Biraq...

Raýshan tehnıkýmnan joǵary oqý orny joq kishkene qalada mektep bitirdi. Joǵary bilim alýdy ańsap, ınstıtýtqa túspek bolǵan jyly soǵys bastaldy. Ár túrli kitapty kóp oqyǵan, týǵaly tiri oqymystyny kórmegen qyz ǵalym degen atty áýlıe tutatyn. Sol oımen Ýálıdi ishteı qadirlep, ózinen anaǵúrlym joǵary, bıik sanady. Alǵashqy jaǵymsyz áseri de basyldy. Ýálı sol bıiginen túsin, kúnnen-kúnge jaqyndap kele jatqanyn Raýshan ishteı maqtanysh ta etetin.

— Nege oılanyp qaldyń, Raýshan?

Ýálı súısinip, qyz óńine kúlimdeı qarap otyr. Raýshan oǵan jalt qarady da, kózin buryn áketti.

— Joq, jáı, ánsheıin.

Ýálı Raýshannyń saýsaǵynan ustap, qolyn maıda sıpady. Muńaıyp býlyǵa sóıledi.

— Raýshan... Armanymdy, oıymdy ózińe túgel aıtyp edim. Ómir men ólimniń arasynda taǵdyr maǵan seni kez etti... Ańsaǵanym jalǵyz sensiń. Taǵdyrymdy óz qolyńa berdim. Tek bir aýyz jaýabyńdy aıtshy.

Ýálıdiń ystyq qoly saýsaqtan joǵary jyljyp bilegine taman baryp qaldy. Raýshan tómen qarap otyrsa da, Ýálıdiń qadalǵan kózqarasyn, úzilip shyqqan ystyq demin sezdi. Jigit yqylasy yzǵarly kúnder qurystatqan qyz boıyn jylytyp barady. Jan túkpirine qyz kózi jetip bolmaǵan jigit — jumbaq sıaqty. Seskenedi de, qyzyǵyp yntyǵady.

— Erteń qandy qyrǵyn soǵysqa kirgende aýzymda esimiń, kóz aldymda kelbetiń turar. Alǵashqy erligimdi de saǵan arnaımyn. Jebeýshim bol, sáýlem.

Raýshan kóz qarasy úlkeıip, Ýálıge móltildep qarap qalǵan. Jigit úreıi men qyzyq, raqaty aralas belgisiz jaqqa bastap barady. Sońǵy kúshin jıyp, tartynshaqtap kórdi.

— Men... Sizge ne dep jaýap bererimdi bilmeımin. Sabyr etseńizshi.

— Sezimińdi tejeme, Raýshan. Bir aýyz sózińmen meni baqytty etesiń. Bolmasa bul ómirdiń maǵan keregi joq. Keýdemdi oqqa tosam.

Ýálıdiń óńi qulpyryp, eki kózi jaınap ketken. Onyń úlken erlik úshin jaratylǵanyna, Raýshanǵa sheksiz ǵashyq ekenine, oqqa keýdesin tosatynyna osy sátte ózi de sendi, qyz da sendi.

Osydan arǵy jaǵy oń men tústiń arasyndaı býaldyr tuman bolyp ketti. Keıde áldeqaıdaǵy bir belgisiz jaqqa júıtkip bara jatqandaı, keıde jumsaq ulpa bulttyń ústinde qalyqtap bara jatqandaı da sezindi ózin. Ýálıdiń qushyrlana súıgen ystyq erni, temeki ısi aralas úzilip shyqqan jalyndy demi basyn aınaldyryp jiberdi. Birde qyzara bórtken betin, birde jyltyraǵan kózin kórip qalady, keıde kóz aldy buldyrap «sáýlem»... «janym» degen sózder talyp estiledi, bar tulǵasyn ysytyp, boıdaǵy dármenin baýrap bara jatqan erkek denesiniń qyzýyn sezedi. Ýálıdiń bir qolymen ózin qapsyra qushaqtap súıip turyp, bir qolymen esiktiń ilgeshegin salǵanyn baıqap qalyp, Raýshan shoshyp ketti. Biraq qarýly saqa jigit esin jıǵyzbaı otty sózdermen aralastyryp aýzynan, betinen, kózinen súıe berdi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Vasılıı Kýskov jaratylysynan sypaıy adam bolatyn da, syrt kózge jumsaq minezdi, keıde tipti jasyqtaý da kórinetin. Onyń uıań kózqarasy, maıda qımyly, qońyr daýsy alǵashqy kózge osyny ańǵartatyn. Biraq istes bola kelgen kisi onyń ıilse de synbaıtyn, bylqyldap tursa da julynbaıtyn beriktiń ózi ekenin tanıtyn. Kýskovpen alǵash tanys bolǵan adam ony ekinshi kórýge qushtar bolmaıtyn, tez-aq umytyp ketetin, biraq jaqyndasa kele ajyrasýǵa qımaıtyn. Burqyldap birden shyǵyp ketpeıtin sabyrly kúshi, mazdaǵan jyly meıirimi kisini aqyryn baýrap, ábden bılep alatyn.

Soǵysqa kirgeli Vasılııdiń minezi ózgerdi. Qandy qyrǵyn alyp soǵystyń bar salmaǵyn, astanaǵa qaraı sheginýdiń bar kúıinishin sezdi ol. «Qatal bolý kerek» dedi ózine. Qansyrap, sheginip kele jatqan rotany kúnnen kúnge nyǵaıtyp shyńdaı bergisi keldi. Soldattardyń da, komandırlerdiń de jibin bosatpaı berik ustaýǵa bar kúshin saldy. Vasılıı qashan da ózine-ózi qatal bolatyn. Ózgege qoıar talabyn aldymen óz boıyna ólshep alatyn: «Ózim qaıter edim? Qolymnan keler me edi?» Sondyqtan da ár isti ózinen bastap, aldymen ózin qamshylady.

Urys kezinde Vasılıı alǵy shepte aýyrtpalyq pen qaýip-qaterdi soldattarmen birdeı kóterdi. Soǵys saıabyrlap jurt demalǵan kezde alǵy shepke mezgilinde tamaq, oq-dári jetkizilýin qadaǵalady. Salaqsyǵan shalaǵaı starshınalardyń eki aıaǵyn bir etikke tyqty. Odan qoly bosaı bere bekinisti aralap, ár jaýyngermen áńgimelesedi. Rota komandırimen otyryp bolashaq urys josparyn aqyldasady. Syrt túrinde ábiger, kúıbeń bolmady, qashan da sabyrly, tap-tuınaqtaı taza júredi. Soldattar da Kýskovty shyn yqylasymen jaqsy kórip ketti. «Bizdiń polıtrýk» degende qatal óńderi jylyp qoıa beredi.

Keshegi búrodan Vasılıı kóńilsiz shyqty. Ózi sol isti tekserisýge aralasa almaı qaldy; al Jaqypov istiń ishki dániniń bárin silkip tastap syrtqy qaýashaǵyn ákelipti. Biraq ne de bolsa tyıyp tastamasa bolmaıtynyn baıqap qatal sóıledi. Anyǵyn bilmeı topshylap aıtty. Sonyń bárin qazbalap jatatyn ýaqyt pa?!

Biraq, ómirinde dúdámal, dúmbilez nárseni ıtindeı kóretin Kýskovtyń búrodan shyqqasyn kóńili kónshimedi. «Sen de jaqsy-aqsyn. Saıası basshy. Anyǵyna jetpeı aıyptadyń, úkim shyǵardyń? Jazyqsyz bolsa qaıtesiń? Árıne seniń eshnárseń ketpes-aý. Al, onyń jaǵdaıy qalaı eken, sony bildiń be?!» — dep ózin aıyptady. Jurt taraǵasyn Vasılıı Strelkovpen ońasha sóılesti.

Strelkov basynda Vasılııdiń dálelderine biraz qarsy bolyp edi, keıin qatty oılanyp qaldy.

Iá, ıá. Osynyń ar jaǵynda bir nárse bar. Shynyn aıtsam meniń de Jaqypovqa qarnym ashty. Ózi bir tym jalań adam eken. Jaǵdaıdyń túri mynaý. Táptishtep jatýǵa ýaqyt qaıda?! — Strelkov qabaǵyn shytyp az kidirdi. — Iá, ýaqyt... ýaqyt... Osy «ýaqyt, jaǵdaı» degen bizge bir myqty syltaý bolyp ketetin túri bar. — Strelkov Vasılııdiń betine qadala qarap az turdy, — Vot chto. Búronyń qaýlysy degen is emes pe? Sen Qaısarovpen jaqsylap sóıles. Túri aıtyp tur, adal jigit sıaqty. Syrlasyp sóıles. Oǵan da qıyn shyǵar. Demep jiber.

Kýskov Erjanǵa ol kúni jolyqqan joq, ońasha bolyp kóńilin bassyn dep oılady. Vzvod derevnányń shetin ala bekingen. Jaýyngerler úı irgesinen okop qazyp, keıbir úılerdiń terezesine pýlemet ornatyp tastapty. Kesheden beri dushpan aýyq-aýyq atqylap, keıde usaq atakaǵa shyǵyp turdy da, tús qaıta tynshı qaldy. Keıbir jaýyngerler okoptarynan shyǵyp úı tasasynda otyr.

— Qaısarov qaıda? — dep surady Kýskov myltyǵyn súrtkilep jatqan Bondarenkodan.

Bondarenko kúıbeńdep ornynan turyp jaýap berdi, kózi kúlimdep tur:

— Sálematsyz ba, joldas polıtrýk. Olar mynaý úıde.

Bondarenko bir shetin snarád opyryp ketken kishileý úıdi nusqady.

— Joldas polıtrýk, qarańyzshy búkil derevnáda qıramaǵan úı az. Endi bir-eki ataka bolsa cay úı qalmas.

Bondarenko Kýskovtyń aıaldaǵanyn paıdalanyp áńgimege aınaldyrǵysy kelip tur. Vasılıı qysqa jaýap berdi.

— Soǵys.

— Iá, soǵys, — dep Bondarenko basyn shaıqady. — Qansha dúnıe qırady. Qansha adam baspanasyz qaldy.

— Jaýdy jeńgesin jańadan salamyz úılerdi. Keń, bıik etip jaınatyp qoıamyz áli.

— Árıne, — dep quptady Bondarenko, — ol úıler salynyp bitkenshe osy úılerdi jóndep kire turý kerek bolar-aý.

Kýskov kúlip jiberdi. «Pálesin qara». Bondarenko áńgimege qushtar bolyp tursa kerek, sózin jalǵaı berdi:

— Bir úıge bir shirik nemis bekinip alsa, sony qýyp shyǵý úshin búkil úıdi qıratamyz. Aldyńǵy kúni osy derevnány alǵanda ana bir úıge, anaý qısaıyp tur ǵoı,— Bondarenko tóbesindegi taqtaıy qýrap ońyp ketken tórt terezeli kishkene úıdi nusqady. — On shaqty granat laqtyrdyq. Úıdiń saý-tamtyǵy qalmady. Sondaǵymyz bir shıdıgen jıren frıs eken.

Kýskov kúlip jiberdi. Bondarenko ádetinshe jymıǵan da joq, kúrsinin basyn shaıqady.

— Iá, soǵys degen sol. Endi bútindelip kele jatyr edik, qanshama qazyna qarap boldy.

Jaqyndap qalǵan qadamdy estip Vasılıı artyna buryldy. Erjan kelip sálem berdi. Betinde áli de kúlki oınap turǵan Vasılıı Erjannyń qatqyl renishti júzin kórip sál qysylyp qaldy.

— Hal qalaı?

— Hal óte jaqsy.

Erjan sál ezý tartqandaı boldy, daýsynan ashshy mysqyl sezildi. Vasılıı ádettegi baısaldy qalpyna aýysyp Erjan betine tańyrqaı qarady. Erjannyń ashyq, balǵyn óńi birden eseıip, egde tartqandaı. «Tegin emes. Ózegin órtegendeı bir nárse bar».

— Al, bekinisińdi kórsek qaıtedi?

— Bekinis degen kóz aldyńyzda emes pe! — Erjan qolymen alǵy shepti oraı nusqady. — Biraq kórgińiz kelse júrińiz. — Bondarenkony endi ǵana baıqaǵandaı keıip tastady. — Nege okobyńda otyrmaısyń!

— Men tek ásheıin... temeki tartaıyn dep...

Bondarenko búksheńdep okopqa qaraı jóneldi. Erjan bekinisti aralaımyz degen sózin, tipti Kýskovtyń qasynda ekenin umytyp, oıǵa shomyp sulq turyp qalypty. «E-e, keshegi májilistiń ǵana renishi emes qoı» den oılady Vasılıı.

— Temeki tartyp alaıyqshy. Kısetińdi ákel.

Erjan selt etip Vasılııdiń betine qarap az turdy da, qaltasynan kısetin aldy. Ekeýi únsiz otyryp temeki tartty.

— Kóńilsizsiń ǵoı óziń.

— Qýanatyn ne bar.

Vasılıı Erjannyń betine týra qarap az otyrdy. Erjannyń qasiretke toly júzi sál jyly tartty.

— Men ózim baryp turǵan aqymaq ekenmin. Kóp bilemin dep júrsem, túk bilmeıdi ekemin. Keshshe ekenmin.

— Moldabaevpen shatasýyń aqymaqtyq ekeni ras. — Vasılıı Erjanǵa jyly shyraımen qarady. — Biraq, meniń baıqaýymsha keshshe jigit sıaqty emessiń.

Vasılıı kúlip jiberdi.

— Onyń kúletin esh nársesi joq. Jurttyń bárin adal, jarqyn dep oılaýshy em. Eń bolmaǵanda soǵysta solaı shyǵar deýshi edim. Aram, eki júzdi sumyraılar da bar eken. — Erjan titirkenip qoıdy.

— Ony qaıdan bildiń? — dedi Vasılıı Erjannyń betine qarap.

Erjan qolyn silteı saldy.

— Túńildim.

Vasılıı kúle sóıledi.

— Sen óziń búkil adam balasynan túńilgennen amansyń ba?

Jańaǵy bir ázirde úndemeı tuıyqtalyp qalǵan Erjan endi ashýlana bastady. İshte tumshalanyp, tas túıin bolyp jatqan qasireti qozǵalyp ketti bilem.

— Nesine kúlesiń!? Meniń ishimde ne bolyp jatqanyn bilesiń be óziń! − dedi ol Vasılııge ejireıe qarap.

Osy sátte onyń Kýskovpen keriskisi kelip ketti.

Biraq Vasılıı ashýlanbady. Ol oınaqy kóńilden baısaldy, oıly minezge aýysty.

— Bireýge qatty kóńiliń qalǵan sıaqty ǵoı. Aıtshy. İshińde búrkeı berip qaıtesiń. Syrtqa shyǵarsań jeńil bolady.

Kýskovtyń sabyrly daýsy, dostyq keskini Erjandy jibiteıin dedi.

Nesin aıtaıyn, — dep tartynshaqtady ol. — Aıtqanmen kim túsinedi. Ózim de aqymaq ekenmin. Bir qyzǵa ǵashyq boldym. Endi minekeı...

— Qyz seni unatpaı ma? — dedi Vasılıı tańyrqap.

— Unatpaı ma?! — Erjan myrs etti. Unatpaǵany sol, ıttiń etinen jek kóredi. Men bolsam... Men... Maǵan odan asqan adam joq edi. Kúni keshege deıin ýaıymym da, qaıǵym da joq sıaqty edi. Kóńilim belgisiz bir qýanyshqa toly bolatyn. Endi qulazyǵan elsizde jalǵyz qalǵandaımyn. Eshkimge keregim de joq. Eń jaqyn degen adamyń jat bolyp shyqsa, ony eshkimniń basyna bermesin, kisiniń ómir súrgisi kelmeıdi eken.

— Jat bolǵanyna kóziń jetti me? — dedi Vasılıı julyp alǵandaı.

— Ekeýin keshe kórdim. Endi nesin jasyraıyn, bári-bir, — dedi Erjan Vasılııdiń óńindegi suraqty tanyp. — Ýálı ekeýin kórdim. Kóńilderi qosylǵan sıaqty.

— Birge júrgende ne tur, — dedi Vasılıı sengisi kelmeı.

— Jaı júris emes,— Erjan múdirip qaldy. — Keshe májilisten taıaq jep renjip shyqqasyn... ne isterimdi bilmedim. Eń jaqyn, jany ashıdy degen adamyma baryp, renishimdi tarqatqym keldi. Sanvzvodqa kelsem Ýálı ekeýi shyǵyp kele jatyr eken. Ýálıdiń maǵan meıirimi túse qaldy. Meni aıap, mańdaıdan sıpap turǵan sıaqty. Ondaı nárse kisini qorlaǵannan jaman. Ózińdi ózińe músápir etip kórsetedi... İzalanyp qatty sóz aıtyp tastaıyn dep betine jalt qaradym... Sumdyq syr ashqandaı boldym. Maı urlaǵan mysyqtaı Ýálıdiń kózi jyltyrap tur. Tez kózin taıdyryp áketti. Raýshannyń buıyǵy túri, Ýálıge bir túrli ystyq kózqarasy... Bilmeımin, qyzǵanysh pa, yza ma, jırenish pe, ishim alaı-dúleı boldy. Ne aıtqanym esimde joq. Áıteýir Ýálıge talaı sóz aıtqan bolýym kerek. Ury kózi oınaqshyǵan jylymshy betin qan josa qylǵym keldi. Kenet... Ómiri esimnen ketpes. Raýshan maǵan shap berdi. Balapandaı shyryldap Ýálıdi jaqtady. Sol kezde ne kúıde bolǵanymdy bilmeımin. «Ne ǵyp tursyń» degen Ýálıdiń sózi qulaǵyma jetti. Qalaı taıyp turǵanym esimde joq. Artymnan Ýálıdiń «bala, ekinshileı tentek bolma» den shyqylyqtap kúlgenin estidim. — Erjan tiksinip qaldy. — Sol kúlki qulaǵymda áli tur. Qaırylyp jaýap bere almadym. Jaýap beretin ne qaldy. Qor bolyp, qoıan júrek qorqaqsha qashtym. — Erjan tómen qarap, qolyndaǵy temekisiniń tuqylyn saýsaǵymen ýmajdaı berdi. Azdan keıin ashshy myrs etti. — Endi basylǵan sıaqty.

Vasılıı Erjan kóńiliniń basylmaǵanyn, talaı ýaqyt basylmaıtynyn túsindi. Kisige sengish ashyq júzdi shalǵan myna qasiret tez ydyramaıdy, mańdaıdan tómen qaraı túsken eki syzyq endi jazylyp ketpeıdi. Kim biledi, alǵashqy túńilýmen birge balalyq ańqaýlyǵy da óter. Vasılıı Erjan qaıǵysyn túsindi. Biraq ne dep jubanysh aıtaryn bilmedi. Jubanysh aıtý kerek pe? Erjan úndemeı tómen qarap otyr. Taǵy da qasynda Vasılıı otyrǵanyn umytyp ketken.

— Júr okopty aralaıyq, — dedi Vasılıı.

Ekeýi alǵy shepti aralady. Derevnányń shetinen bastalǵan jazyq bir shaqyrymdaı sozylyp, qaraǵaıly qalyń ormanǵa tirelgen. Shanshyla ósken bıik qaraǵaılar qalyń tutasqan qara jar sıaqty. Kúzdiń surǵylt bultty aspany, dymqyl jumsaq aýasy qalyń qaraǵaıdy odan da qoıýlatyp, sustandyra túsken. Batpaqqa maltyǵyp qaqalyp býlyǵa gúrildegen mashına daýsy bolmasa, aldyńǵy jaqtan eshbir tirlik belgisi bilinbeıdi, shóbi solyp, qońyrqaı-surǵylt tartqan jupyny jer kúzdiń ylǵaldy qara sýyǵyna jaýrap, júdeý jatyr.

Vasılııdiń sózge yqylasy bolmaı soldattarmen shúıirkelesip sóılese qoıǵan joq. Al, Erjan alǵy shepti aralaǵanda tipti ózgerip ketti. Usaq-túıektiń bárine baılanysyp, kishkene de bolsa salaqtyq jasaǵan soldattyń apshysyn qýyrdy. Soldat degen halyq jerdiń astyndaǵyny biledi ǵoı. Komandırdiń aýzynan shyqqan sózdi qaǵyp alyp tym elpildeı oryndaýlarynan-aq Erjannyń bir renishke ushyraǵanyn sezgenderi kórinip tur.

— Baıqap júrmin, nemister jóndep bekinis shebin jasaǵan joq, — dedi Erjan ormanǵa kóz jiberip.

— Iá-á. «Báribir shabýylǵa shyǵamyz, áýre bolyp okop qazyp qaıtemiz» deıdi ǵoı.— Vasılıı syzdana aqyryn sóıledi. Tura tur, bálem. Áli jeti qat jer astyna súńgirsiń, — Vasılıı múdirip azǵana turdy da, Erjanǵa buryldy. — Biraq bizge de ońaı tımes. Oǵan deıin de qıyndyq bar. Ózińdi soǵan saqta.

Rotanyń komanda pýnktine kele jatyp Vasılıı del-sal boldy. Asa bir qajetti isti tyndyra almaǵan adamnyń mazasyz seziminde kele jatty. «Erjanǵa kómektesý kerek» dep oılady ol, biraq qalaı kómektesýdiń jolyn tappady. Ómirden alǵashqy ret qatty soqqy jegen jas adamnyń hali óte aýyr bolady. Ózi de qatty berilip súıgen eken. Qandaı jarastyqty qosaq bolar edi. Ýálı...

Onyń nesine qyzyqty eken. Sol jigit túbi opa bere qoıar ma eken. Qyz ómirin arylmas ókinishke uryndyryp, taıyp ketpese ne ǵylsyn. Osy adamdar birin-biri nege túsinbeıdi eken? Olardyń arasyn jarastyrý Vasılııdiń qolynan kelmeıdi. Jáne sonyń ýaqyty ma? Azǵana tynys alǵan nemister keshikpeı qaıta shabýylǵa shyǵady.

Erjan bolsa óz qasiretimen álek. Onyń qaıǵysynan áldeqaıda úlken jalpyǵa ortaq qaıǵy bar emes pe?

Sol qaıǵynyń oǵan jetpegeni me!?

Vasılııdiń kóz aldyna taǵy da Erjan elestedi. Áıtse de demeý bolarlyq bir nárse aıtý kerek edi. Óz betimen arylyp ketýge qaıraty jete me? Tájirıbesiz jas qoı.

Vasılıı tuńǵysh ret óziniń dármensizdigine nalydy.

2

Ýálıdiń qabyldaǵan rotasy Murat batalónynyń sol jaǵynan qanattasa bekingen eken. Rotanyń oń qanatyndaǵy úshinshi vzvod derevnáǵa jaqyn. Art jaǵy tasa, biraq alǵy shep jaqsy kórinetin kishkene tóbeniń basynan komanda pýnkti qazylǵan. Ýaqytsha rota komandıriniń qyzmetin atqarǵan 3-vzvodtyń komandıri taldyrmash jas jigit Fılchagın jańa bastyǵyn jalpyldap qarsy aldy. Seleýdeı shıkil shashty, juqa óńdi, qımyly shapshań elpildep turǵan jigit eken. İstyq yqylaspen qarsy alǵany Ýálıge unap qaldy. Ýálı jer úıge eńkeıip kire bergende-aq tanyp, ushyp túregelip ıile turyp sálem berdi. (Jer úı alasa eken).

— Rota komandıriniń qyzmetin ýaqytsha atqarýshy kishi leıtenant Fılchagın, — dep raport berdi ol. — Kelip qaldyńyz ba? Batalón shtabynan siz týraly zvonıt etip edi. Men ertip kelýge kisi jiberip edim, kezdestirmedińiz be?

— Ertip keldi. Raqmet,— dedi Ýálı onyń qolyn qysyp.

Tar jer úıdiń iship kózimen sholyp ótti. Buryshta qulaǵyna telefon trýbkasyn baılap alyp telefonıst otyr, aýzyn ashyp jańa komandırge qarap qalǵan eken, kózin taıdyryp áketip: «Pervyı, proverka» dep qoıdy. Esik jaqta qasyna qapshyǵyn, kotelogin qoıyp, egde tartyp qalǵan, saqal-murty ósken orys soldaty otyr. «Ordınares bolar». Úı ishi kók tútin. Ýálıdiń qabaǵyn baǵyp turǵan Fılchagın de ony sezip qaldy.

— Saıtandar-oı, úıdiń ishin kók tútin etipsińder ǵoı.

— Polıshýk, esikti ash,— dedi Fılchagın. Bosaǵada otyrǵan Polıshýk kúıbeńdep esikke ustaǵan plash-palatkany túrdi. — Túnde saıabyr bolǵasyn jer úı qazyp alyp edik. Syrtta baqylaý pýnkti bar. Biraq alǵy shepke baılanys jolyn qaza almadyq. Frıster maza bermeı tur. Ýaqyt joq. Sizdiń kelgenińiz jaqsy boldy.

— Vzvod komandırleri túgel me? — dep surady Ýálı.

— Qaıdan túgel bolsyn. Rotada eki-aq komandır qaldyq. Qalǵandary serjanttar. Endi úsheý boldy. Túgendelip qaldyq qoı.

Fılchagın jańa komandırdi jaǵdaıymen tanystyryp bolǵasyn az únsiz otyrdy. Elgezek jigit jyldam sóılep, oqys toqtap qalady eken.

— Múmkin alǵy shepti aralap shyǵarmyz, — dedi ol sálden keıin.— Álde kishkene qarańǵy túskenin kúte turamyz ba?

— Kúte turaıyq. Al, jańa qyzmetti azdap jýmaısyz ba? — dedi Ýálı Fılchagınge kúle qarap.

Ýálıdiń kóńili kóterińki bolatyn, maıly kolbasa men araqtan keıin tóńireginiń bári jaınap sala berdi. Ofıserlik ataǵy bolǵanmen qaraýynda baǵynyshty adamdary bolyp kórmegen shtab qyzmetkeri — óz qolyndaǵy bılikti sezip marqaıyp qaldy. Mynaý baryn aıanbaıtyn yqylasty Fılchagın, «chto j, slovo komandıra zakon, mojno ı vypıt», — dep qýaqy jymıyp júz gramdy tartyp jibergen Polıshýk, anaý alǵy shepte otyrǵan elýden astam jaýynger munyń aýzynan shyqqan sózin qaǵyp alyp oryndaıdy. Endi burynǵydaı bir soldatty bir jaqqa jumsaǵanda Ýálıdiń ataǵy bolǵanmen bıligi joqtyǵyn ádeıi eskertkisi kelgendeı «ketip qalsam komandırim ursady», bolmasa «komandırim pálen tapsyryp edi» dep jaltaryp, ishinen: «qaısy birińe báıek bolam, óz komandırim bar» dep turmaıdy. Ýálı bir esepten rota komandıri bolǵanyn durys ta kórdi. Soǵys qoı, birazdan keıin batalón komandıri bolyp ketse, odan polk...

Aldyńǵy kúni sátsizdikke ushyraǵanda Ýálı qatty yzalanyp edi. Keıingi qýanyshy bar renishti umyttyryp jiberdi. Jastyq nuryna balqyǵan Raýshan erterek úılenip, eskirip qalǵan áıelinen kóńili sýyna bastaǵan Ýálıdi qatty qyzyqtyrǵan. Ekeýiniń arasynyń bolashaǵyn Ýálı oılady ma, joq pa, ony ózi de bilmeıdi, tek áıteýir kún asqan saıyn sulý qyzǵa yntyǵy arta berdi. Júris-turysy, bet álpeti, bar músini kóz aldyna turyp aldy. Qaýip-qaterge baratynyn bilgennen keıin Raýshanǵa yntyqtyǵy tipti asyp ketti. Arman etken asylyn bireý qolynan julyp alyp ketkendeı ózegi órtendi. Ásheıinde úrkitip alam ba dep seskenetin Ýálı kózin jumyp batyl qımyldady. Sol jeńisiniń qýanyshy áli basylǵan joq.

Elgezek, sózsheń Fılchagın kishkene qyzyp alǵasyn burynǵydan beter elpildep kóp sóıledi.

— Bizdiń rota jaqsy, joldas aǵa leıtenant. Átteń kishkene azaıyp qaldy. Úırenisken jaqsy jaýyngerlerdiń kóbi saptan shyqty. Endigi popolnenıeniń qandaı bolatynyn kim bilsin.

— Burynǵy rota komandıri jaralandy ma? — dep surady Ýálı.

Fılchagın muńaıyp qaldy.

— Joq, qaza tapty, — dedi ol kúrsinip. — Jaqsy kisi edi. Jaýyngerler de ózin jaqsy kóretin. Siz ony biletin shyǵarsyz. Dıvızıa gazeti jazdy ǵoı. Leıtenant Býlatov. Naǵyz geroı edi.

— Estimedim, — deı saldy Ýálı.

— Maslovanyń túbinde frıster bizdi qalaı qysqanyn bilesiz be. Bizdiń rotaǵa qarsy frıster tórt tank jiberdi. Sonda bizdiń leıtenant...

Fılchagın kózi jaınap Býlatovtyń erlik isterin sıpattan ketti. Ýálıdiń kóńiline urlanyp qyzǵanysh ene bastady. Qazir elpildep turǵan mynaý Fılchagın ózge jurttyń aldynda Ýálıdiń isin osylaı bar yntasymen súısine sıpattaı qoıar ma eken. Árıne, bul áli iske kirisken joq. Biraq aı óter... Soldattar da osy sıaqty Výlatovty eske alyp «komandır dep sony aıt, jaqsy kisi edi ǵoı» dep tamsanyp qoıatyn shyǵar. Ýálı ózin tatý-tátti úıge syrttan kirgen beıtanys adamdaı sezindi. Jatyrqamasa da mynalar ázir ish tartyp kete qoımas.

Túnde okopty aralap júrgende syrtynan aıtqan soldat áńgimesi qulaǵyna shalyndy.

— Ózi qaıdan kelgen eken? — dep surady jińishke jas daýys.

— Shtabta istegen deı me, bilmeımin, — dedi daýsy qarlyqqan bireý.

— E, jyly jerden kelgen eken ǵoı, — dep áńgimege úshinshi soldat aralasty.

— Áı, Býlatovtaı qaıdan bolsyn, — dedi daýsy qarlyqqany.

Ýálı esh nárse kórinbese de jaý jaqqa kóz jiberip, dybys tyńdap turǵan. Myna áńgimeni eriksiz qulaǵy shaldy. Qasyndaǵy Fılchagın jótelip dybys bergesin soldattar tyna qaldy. Ýálı daýys shyqqan jaqqa qaraı júrdi.

— Sálamatsyzdar ma, jaýyngerler, — dedi ol okop ishinde ıin tiresip turǵan úsh adamnyń qasyna kelip. Úsheýi aqyryn sálem berdi.

— Bul kisi bizdiń rota komandıri aǵa leıtenant Moldabaev, — dep tanystyrdy Fılchagın.

Ýálı qarańǵyda soldattardyń júzderin anyq kóre almady. Bergi shetkisi orta boılydan tómen tórtpaq, jalpaq bet qara jigit. Kishkene kózderi qarańǵyda qos monshaqtaı jyltyraıdy. Oǵan jalǵas eńsegeı boıly eńkishteý soldat tur. Ózińshe jaý jaqqa úńilip qalǵan sıaqty, biraq jelkesiniń tym kújireıýine qaraǵanda kóz qıyǵymen jańa komandırdi baǵyp tur. Úshinshisin Ýálı kóre almady.

— Famılıańyz kim? — dep surady Ýálı tórtpaq soldattan.

— Qoshqarbaev, — dedi ol qarlyqqan jýan daýyspen.

Ýálı osy jaýyngerdi unatpaı qaldy. Qoshqarbaevtyń jeń ushynan jyltyrap ot kórindi.

— Nege temeki tartasyń!? Nemisterge bizdiń okopty kórsetkiń kele me? — dep jekirdi Ýálı barǵan saıyn Qoshqarbaevqa yzalana túsip. — Sóndir qazir. — Qoshqarbaev asyqpaı aqyryn ıilip baryp temekisin aıaǵymen taptady. Ýálıge ol qasaqana baıaý qımyldaǵan sıaqty kórindi. Jyltyraǵan kishkene kózin de taıdyryp áketer emes, ne seskenip, ne qaǵytyp turǵany belgisiz. Ýálı ony qatty jazalaǵysy keldi, biraq jazanyń retin tappaı odan jaman yza boldy. — Ońbaǵan razgıldáı. Kesiriń búkil rotaǵa tıedi. Opasyz.

Ýálı júre berdi. Qoshqarbaev ornynda shegelenip qalǵandaı selt etpeı tur. Eki kózi burynǵydan beter jyltyrap Ýálıdi tesip barady. Ýálı uzaı bere taǵy da estidi:

— Ne úshin!? Ne úshin meni opasyz deıdi, — dedi Qoshqarbaev qarlyqqan daýsy qaltyrap.

— Qoı, renjimeshi, Joldybaı. Qyzyp ketip aıtqan shyǵar, — dep jubatty jalynyshty jińishke daýys.

Únsiz erip kele jatqan Fılchagın:

— Joldas aǵa leıtenant, — dedi ońasharaq shyqqasyn,— keıigenińiz durys qoı. Biraq siz beker renjittińiz ony. Ol ózi jaqsy, adal jaýynger.

— Maǵan jón-josyq úıretpeńiz, joldas kishi leıtenant, — dep keıip tastady áli ashýy basylmaı kele jatqan Ýálı. «Kishi» degen sózdi basyńqyrap aıtty.— Rotany betimen jibergensińder. Tártip joq.

Osydan keıin sózsheń Fılchagın tipti úndemeı qaldy.

Tek rotanyń komanda pýnktine jaqyndaǵanda ǵana:

— Joldas aǵa leıtenant, men óz vzvodyma baraıyn, — dep ruqsat surady.

— Osynda bolyńyz, joldas kishi leıtenant,— dedi Ýálı oǵan. — Qazir barlyq vzvod, otdelenıe komandırlerin shaqyryńyz. Májilis ótkizemiz.

Alǵy shepti komandırsiz tastaý qalaı bolar eken, — dedi Fılchagın.

— Endeshe ár vzvodta bir otdelenıe komandıri qalsyn.

Tar jer úıge segiz komandır áreń syıdy. Birine-biri syǵylysyp júrelerinen otyryp jatyr. PTR-diń patronynyń gılzasynan jasaǵan jalpyldaq maı sham tútep barady. Jańa bastyqtyń syryn bilmeıtin komandırler ádettegisinshe ázildespeı tynysh otyr. İstyq-sýyqqa qaqtalyp, jel qaǵyp qaraýytqan júzderi qara kóleńkede ásirese qatal kórinedi. Ýálıge osylardyń árqaısysy bir shoıdym sıaqty. Óziniń náziktigin sezip qorlanyp ta qaldy. «Myna sıaqtylar tyrnaǵyńdy batyrmasań qoıqańdaýyn qoımas» dep oılady ol. Ózinen artyqshylyǵyn, ne kúshtiligin sezgen adamyn ishteı jek kóretin ádeti bardy Ýálıdiń. Basynan tizgindi bosatyp almaı qatty ustaǵysy keldi.

— Bezobrazıe, komandır joldastar, — deı bastady ol sózin. — Rotada tártip joq. Jaýyngerlerdi betimen qoıa bergensińder. Erteń nemister shabýylǵa shyqsa rota tótep beredi dep qazir aıta almaımyn. — Qara kóleńkede otyrǵan bireý «amaldap shyǵarmyz», — den kúńk ete qaldy. — Sózimdi bólme, tártip saqta, — dep Ýálı oǵan keıip tastady. — Minekeı komandırlerdiń ózderiniń tártibi nashar. Men rotada qatań tártip ornatýǵa mindettimin. Nemister erteń shabýylǵa shyǵady degen habar bar. — Ýálı qabaǵyn túıip jurttyń betine jaǵalaı qarap aldy. — Biz bul jerden bir qadam sheginbeýge tıistimiz. Bir soldat okoptan shyǵyp qashsa ár komandır basymen jaýap beredi. Qashqan adamdy óz qolymmen atamyn. Meniń rotam bir adamy qalǵansha sheginbeýge tıis. Meni polktyń shtabynan sol úshin jiberip otyr. Eskertip qoıaıyn, qatal bolamyn.

Jas kezinen-aq taǵdyr degen Ýálıdiń jomart qamqorshysy bolatyn. Mektepte oqýshy, ınstıtýtta stýdent kezinde óz qatarynan alda boldy. İlǵı kózge túsip, aýyzǵa ilinip júretin. Qatar qurbylary kishkene qalalarǵa, tipti alys túkpirdegi aýyldarǵa muǵalim bolyp ketkende bul ortalyqta aspırantýrada qaldy, bir jaǵynan ınstıtýtqa sabaq berdi. Ǵylymı eńbek daıyndady. Alǵashqyda óziniń bıikke qaraı qınalmaı, tipti alqynyp, entikpeı jeńil jáne tez órmelep bara jatqanyna Ýálı eptep tańyrqaıtyn edi, biraq azdan keıin oǵan ábden boıy úırenip ketti. Óz qatarynan artyq, bıiktigine kózi jetti. Ony sátti saparynan bógep, birneshe jyl jolynan qaldyrǵan ásker qyzmeti boldy. Túpkilikti áskerı qyzmetker bolyp qalýdy oılamasa da jaı soldat bolyp júrýdi qorsynyp komandırlik oqýǵa tústi. Burynǵydaı jyldam bolmasa da ásker qyzmetinde de satylap joǵarylaı berdi. Azǵana ýaqyt vzvod komandıri bolyp istegen shtabqa ornalasty. Nege ekeni belgisiz, Kýpsıanov muny qatty unatty. Ýálı ózin ádiletsizdikke tózbeıtin, minezim tik, qyzý adammyn dep sanaıtyn. Onysynda shyndyq bar-dy. Ózi tustas, ne ózinen kishi stýdentterge, keıin sol sıaqty komandırlerge ol osy minezin tosatyn. Biraq ózinen joǵarylarǵa qarsy kelip kórgen joq-ty. Olarǵa jaǵympazdanyp, orynsyz jalpaqtamaıdy da, ózin kishireıtpeıdi de, biraq úlkendermen qatar bolǵansyp júrip-aq ylǵı yǵyn taba biledi. «Joldas maıor, siz búgin demalǵan joqsyz. Onyńyzǵa qarsymyn. Telefonda men otyrmyn ǵoı. Demalyńyz» deıdi Kýpsıanovqa: «Maıor» degen sóz beıne «general» degendeı salmaqty shyǵady Ýálıdiń aýzynan. Keıde «joldas maıor, alǵy shepke orynsyz kóp barasyz. Jónsiz batyrlyqtan ne paıda bar. Siz búkil polkty basqaryp otyrsyz, sony umytpańyz», — dep keıip tastaıdy ol Kýpsıanovqa. Kýpsıanov oǵan ashýlanbaıdy, «qaıteıin, shtabta otyra almaımyn», — dep aqtalady. Ýaqyt keńdeý kezde Kýpsıanov pen Ýálı uzaq syrlasady. Ádette maıordyń zerigip otyrǵanyn baıqap sózdi Ýálı bastaıdy. «Bizdiń komandırlerdiń strategıa, taktıka jóninde maǵlumaty áli kemis qoı. Moltke, Vellıngtondardy bylaı qoıǵanda tipti Klaýzevısti oqyǵandar az», — deıdi Ýálı Kýpsıanov betine muńaıa qarap: «Iá-á, Klaýzevıs úlken teoretık. Onyń bir eńbeginde...» — dep Kýpsıanov aǵytylyp ketedi. Jalpy Kýpsıanov jurt az biletin nárseniń bárine qumar bolatyn. Kerekti-kereksiz bolsyn jurt bile qoımaıtyn esimderdi bilgenin, beımaǵlum kitaptarmen tanystyǵyn biliminiń artyqtyǵyna sanaıtyn.

Ýálı Strelkovpen de jaqsy. «Joldas komısar, shtabtaǵy komandırler de jaýyngerler arasynda saıası jumys júrgizý kerek. Men tarıhtan bir leksıa oqymaq edim», ne bolmasa: «Krasnaıa zvezdanyń» bas maqalasyn shtab qyzmetkerlerine oqyp bermek edim. Jaýyngerlerdiń dushpanǵa óshpendiligin tárbıeleýge jaqsy materıal», — dep Ýálı Strelkovqa jıi usynys jasaıdy. Ol qashanda asa bir sezimtaldyqpen ár adamnyń ońynan shyǵyp, yńǵaıyn taba biletin.

Ýálı búgingi urysqa ózin daıyndap, ishteı jaratyp ákeldi. Májilis aldynda dushpanyn jeńip jerge qaratýyn, jomart taǵdyr syılaǵan jas sulýdyń mahabbatyn jaqsylyq nyshany dep jorydy. Úlken erlik jasap ataǵyn shyǵaratynyna, joǵarylaıtynyna kámil sendi. Aldyńǵy shepti kómgen qoıý buıra tútin sheti Ýálı turǵan komanda pýnktin de qanatymen qamtyp aldy. Jaqyn jarylǵan snarádtyń zyńyldaǵan ashshy daýsy jıilep, birine biri jalǵasty, tipti qabattasyp ta ketedi.

Ýálı sonda da jasqana qoımaı bınoklin kózine tosyp aldyńǵy jaqqa — tutasyp ketken kók tútinge qaraıdy. Keıde ózinen júz elý metr jer alda, anaý ústi-ústine údete tómpeshtegen ajal toqpaǵynyń astynda tiri jan qaldy degenge senbeı qalady. Arqyraǵan, gúrildegen, zyńyldaǵan daýys úziler emes, kók, qoshqyl tútin-topyraq taý basyna oralǵan qara bulttaı teńselip, buıralana beredi. «Uly aıqas bastaldy! Iá sát!»—dedi Ýálı ishinen.

— Joldas aǵa leıtenant, joldas aǵa leıtenant! — den aıqaılady shuqyrda otyrǵan telefonıst. — Sizdi kombat suraıdy.

Ýálı qolyna trýbkany alyp eńkeıe berdi.

— Joldas Moldabaev, joldas Moldabaev... — Trýbkadaǵy daýys úzilip ketti. Ýálı «alolap» qansha aıqaılasa da jaýap ala almady. Telefonıst shuqyrdan búksheńdeı shyǵyp symdy jalǵaýǵa júgirip ketti. Ýálı onyń kelýin kútip shuqyrdyń túbinde otyryp qaldy. Telefonıst tez qaıtpady. Ýálı túregelip aldyńǵy jaqty qaıta sholmaq bolyp edi — bir ǵajaby okoptan basyn shyǵarǵysy kelmedi. Qorqynyshty sıaqty. «Iá-á, qyzyq eken. Óziń, dostym, qoryqqannan saýsyń ba?» dedi Ýálı ózine. «Joq, kishkene otyra turýǵa bolady ǵoı» dep aqtaldy.

— Polıshýk, aldyńǵy jaqty baqyla! — dep aıqaılady Ýálı.

— Qup, joldas komandır! — dep jaýap qatty burynnan da syǵalap alǵy shepke kóz jiberip turǵan Polıshýk. Sálden keıin ol Ýálıge buryldy. — Itterdiń atysy sumdyq! Sirá, shabýylǵa shyndap kirisken shyǵar.

Ýálı Polıshýktyń shań-topyraqtan qaraýytqan júzine qarady. Daýsy da, óńi de sabyrly.

— Bizdiń telefonıst nege keshikti eken? — dep mazasyzdandy Ýálı.

— Kim bilsin. Mojet, sadanýlı ego,— dep jaýap berdi Polıshýk aldyńǵy jaqtan kózin almaı. — Svázıst degen halyq ta, myna bizder, shabarmandar sıaqty, ózderi oq atpaıdy. Biraq nemistiń oǵyna iligedi. Qosaq arasynda ketedi.

Ýálı Polıshýkke túsine almady. Ajaldyń aýzynda turyp ajalmen oınaýy qalaı. Seskený degendi bilmeı me eken, álde túk túsinbeıtin keshshe bolǵany ma? Okopqa, dál Ýálıdiń aıaǵyn basa dúrs etip telefonıst qulady. Ýálı aýyrǵan aıaǵyn sýyryp alyp oǵan úrke qarady. Telefonıst kishkene qara domalaq jigit basyn kóterip alyp:

— Keshirińiz, joldas komandır! — dep zorlanyp kúldi. — Men baıqamaı qaldym.

— Esh nárse etpes, symdy jalǵadyń ba?

— Jalǵadym, joldas komandır. Qaryma jaryqshaq tıip, kishkene keshigip qalǵanym. Bir qolmen áreń jalǵadym.

Polıshýk jalt buryldy.

— Chto, sadanýlo tebá, Tımýrka?

— Sadanýlo, — dedi Temir yrjıyp. — Káne tańyp bershi, Vasá.

Polıshýk qaltasynan paketin sýyryp alyp Temirdi aldyna óńgere jeńin sheshti. Jaryqshaq Temirdiń qar etin oıyp ketken. Qan sorǵalap, yrsıǵan jaradan Ýálı shoshyp qaldy, biraq syr bildirmedi.

— Ehe, dostym, sen sanbatqa barýyń kerek. Gospıtálǵa túsesiń, — dedi Polıshýk Temirdiń qolyn tańyp jatyp.

— Urys bitkesin bararmyn. Trýbkany bir qolmen ustaýǵa da bolady ǵoı, — dedi Temir tyrjıyp, Polıshýk jarasyn aýyrtyp aldy bilem.

Bar qaıratyn jıyp ózin qaırap ustaǵan Ýálı endi arqaýy bosap okoptan basyn kótergisi kelmedi. «Polıshýk qaraı tursyn. Basymdy bosqa oqqa tosyp netemin. Nemister shabýylǵa shyqpaı jatyp jazataıym bolsam...» Bir kezde: «Osy men qorqyp otyrǵan joqpyn ba?»—degen oı kelip shoshydy. «Joq, joq... Kózsiz batyrlyq nege kerek?» Dál okoptyń erneýine kelip snarád jaryldy. Ýálıdiń tóbesine, jelkesi men jotasyna jalpaq taqtaımen soǵyp jibergendeı boldy. Denesi aýyrlap qulaǵy bitip qaldy. Kermek tútin qolqasyn atty. «Okoptyń erneýinen syǵalap tursam ǵoı sharýam bitip edi» — degen oı jalt etti. «Qudaı saqtaǵanyn qarashy!»

— Nemister atakaǵa shyqty!

Polıshýktyń daýsy tónip qalǵan qaýipti habarlaǵandaı ashshy estildi. Ýálı eriksiz ornynan atyp turyp aldyńǵy jaqqa qarady. Áýeli ol esh nárse kórmedi. Endi sırek jarylǵan snarádtyń tutasqan tútini jyrtylyp, ydyrap barady. A, ánekeı jyrtylǵan tútin arasynan búksheńdeı júgirgen eki adam kórinip qaldy. Sálden keıin tútin seıilip nemis shebi túgel kórindi. Kúzgi jıi jańbyrdan ábden qaraýytyp júdeý tartqan jerdiń reńinde jasyl shınelder qurbaqanyń qabyǵyndaı qaraýytyp, jasyl da emes, qara da emes, kók te emes, sol úsh boıaýdyń jırenishtik qospasy sıaqty eles beredi. Ana kele jatqandar súıek, etten jaralǵany adam emes, baqadan jırenishti, jylymshy, salqyn susty ajal bolyp sezildi Ýálıge. Soldattar áli oq atpaı tynysh jatyr. Artılerıa atysynan esteri tanyp qalǵan ba? Ýálı oq atsyn, bir qadam sheginbesin degen buıryqpen ár vzvodqa shabarman júgirtti. Dushpan jaqyndap keledi. «Eki júz metrdeı qaldy», — dep topshylady Ýálı. Ol kesheden beri shıratyp boıyna jıǵan qaıratynyń taýsylyp bara jatqanyn sezdi. «Erligimniń bir atakaǵa jetpegeni me?» — degen oıdan qatty shoshyndy.

— Joldas komrot, joldas komrot, sizdi kombat suraıdy.

Ýálı alǵashqyda Temirdiń ne aıtyp turǵanyna túsinbedi.

Alda qaptap ajal kele jatqanda, kádimgi tynysh kezdegideı kombat telefonǵa shaqyrady. Bul dúnıede kombat baryn Ýálı umytyp ketip edi.

— Jaýdy sabyrmen qarsy alyńdar! Jaqynnan atyńdar! Sheginbeńder! Sheginbeńder! — dep aıqaılady kombat.

Bir sátke Ýálı óziniń bar dármensizdigin aıqyn sezdi. Keshe ǵana aýzynan shyqqanyn buljytpaı oryndaıtyn rotaǵa qazir ámiri júrmeı qalǵandaı. Qolynan tizgin shyǵyp ketti. Anaý alǵy shepte soldattar árqaısysy ajalmen betpe-bet alysyp jatyr. Munyń «sheginbeńder!» dep eki shabarman arqyly baıbalam salǵan daýysy olarǵa jóndep jetpeıdi de. «Sheginbeńder!» degen buıryq ta munyki emes — kombattyki! Ýálı ózin elý-alpys adamdy ámirine kóndirip, olardyń qaırat qımylyn baǵyttap júrgen komandır emes, dushpanymen qanjosa bolyp tóbelesip jatqan úlken palýannyń artynda buǵyp turǵan bala sıaqty sezindi. Tizesi dirildep bara jatsa kerek.

Janyn qarmaǵanda qolyna qutysy ilikti. «Iá... Iá... Áldenip alý kerek!» Qutynyń tyǵynyn áreń ashyp, qos qoldap búıirinen qysyp basyna kóterdi. Ashshy salqyn araq óńeshin órtep ketti.

Alǵy sheptiń qardaı boraǵan oǵynan dushpan atakasy tunshyǵyp qaldy. Biraq nemister keıin sheginbeı jetken jerlerinde jatyp shuńqyr qazyp bekine bastady. Azǵana saıabyrdan keıin taǵy da bir dúrkin artılerıadan atqylap, tank jiberdi. Orman ishinen tankterge ilese taǵy da jaıaý soldattar shyqty.

Kombat azǵana zeńbiregin keıinge saqtaǵan eken. Jaý tankteriniń mańynan ár jerden snarádtar jaryldy. Biraq nemistiń úsh tanki onsha kóp seskenbeı irkile atqylap, ilgerilep keledi. Tankterdiń jaqyndaǵan saıyn ótkirlene túsken ashshy syqyry Ýálıdiń mıyna qanjardaı qadaldy. Kenet araqpen jıǵan sońǵy qaıraty — býdaı tarqap, kóńili qulazyp qaldy. Bir ǵajaby, dál osy músápir halinde keshegi «erlik kórsetin ataǵymdy shyǵaram» degen oıy sap ete qaldy. Ýálı keshe óziniń jaýyngerlerdi alǵa bastap, jaýdy qýyp bara jatqan erlik keıpin kózine elestetip edi. Qazir sol eles bir sátke kóz aldyna qaıtyp aınalyp keldi. Onda ol ózin kúshti sezinip edi — sol qıalyndaǵy sezimi qazirgi dármensiz, músápir halin mazaqtap turǵandaı. Qıalyndaǵy jaý oıynshyq edi, al myna jaý ajal. Kenet anaý sekýnd saıyn jaqyndap kele jatqan tanktyń ózin shybyndaı janshyp ketetinin bar denesimen sezdi. «Men ólmeýim kerek! Ólýim múmkin emes!» — dep oılady ol. Qozyp ketken mıynda ártúrli eles bir jalt etip qalady. Minekeı ınstıtýttyń egde oqytýshylary asyqpaı basyp aýdıtorıaǵa kirip barady. Alasa boıly, tyǵyrshyqtaı, qysyq kóz Sálimgereev keńsirigindegi kózildirigin sol qolymen kóterip turyp, kúlimdep Ýálıge bas ızedi. «Men ajaldyń aýzynda arpalysyp jatqanda, olar qannen-qapersiz leksıa oqyp tur, — dep yzalandy Ýálı,— men nege ólem? Sálimgereevten kemmin be?» Minekeı mahabbatqa toly kóz sharasy dóńgelenip, juqa erni dir etip Raýshan kórindi. «Ah dep yshqyndy Ýálı, Raýshandy endi qaıtyp kórmeýim múmkin emes!» Ýálı alǵy shepten shyǵyp keıin qaraı júgirgen jaýyngerlerdi kórdi. Áne ekeýi shyqty, taǵy da ekeýi. Minekeı tipti kóbeıip ketti. «Bular nege júgirip keledi!?»

— Joldas komrot, bizdiki qashty! —dep aıqaılady Temir.

Temirdiń sózi Ýálıdi mańdaıynan taıaqpen qoıyp qalǵandaı, sumdyq syrdy ashty. Dushpan-ajal tolqyndaı japyrylyp keýdesinen basyp bara jatty. Ony qaıyra serpýge toıtarýǵa boıynan qaırat taba almaı Ýálı yǵa jóneldi.

Daýyldan qashqanda yq izdeıtin qoı sıaqty Ýálı derevnáǵa qaraı oıysty. Ekpindep kelip bir úıdiń tasasyna tyǵylyp eptigin basty. Úıdiń arjaǵynan dabyrlaǵan daýys estiledi. Kenet esiktiń qolaqpandaı aǵash tutqasy kózine ottaı basyldy. — Qashan kórdi?— Tutqanyń ortasy yrsıyp jarylǵan — Ýálıdiń qolyna tikeni kirip ketip edi.

— Raýshan!

Esikten dári-dármek toly úlken sary sýmkany qushaqtap Raýshan shyqty. Qolynan sýmkasy túsip ketip, aqyryn turyp qaldy. Biraq lezde qyzdyń óńi jylydy.

— Sálamatsyz ba, Ýálı. Munda qaıdan keldińiz?

Raýshan kenet tiksinip, úrpıe qarady. — Mynaý tegin júris emes qoı, — Ýálı bezildep sóılep qoıa berdi.

— Tez júr, Raýshan! Jaý kelip qaldy. Tankteri bar! — Ol jaltaqtap artyna qarady. Qashqan soldattar tusynan ótip barady. — Júr tez! Saǵan keldim!

— Bizdiń batalón ornynda ǵoı! Ony qaıtemiz! — dedi Raýshan shoshynyp.

— Oıbaı, tez júr! Olar da qashty! Jaý kelip qaldy!

— Qoı, olar ornynda! Jańa keldim ǵoı! —dep bolmady Raýshan.

Osy kezde buryshtan Korostylev shyǵa keldi.

— Munda úreı salyp jatqan kim! — dep jekirdi ol.

Ýálı taıaqtan jasqanǵandaı úrkip qaldy:

— Sizbisiz, aǵa leıtenant? — dedi Korostylev ony tanyp.

— Tank kelip qaldy! Sheginýge buıryq bar! — dedi Ýálı qypylyqtap.

— Ótirik aıtasyz! Sheginýge buıryq joq. Qazir ana jaýyngerlerdi toqtatyńyz! — dep Korostylev sazaryp Ýálıge tóne tústi.

Kenet qaınap ketip: — Ýbıraıtes k chertý! A to stýkný! — dep aqyrdy.

Raýshan ań-tań bolyp aýzyn ashyp turyp qaldy. Ýálı «qazir toqtatam» dep kúńkildep aqyryn sheginip baryp taıyp turdy. Kenet Raýshannyń kóz aldynda basqa bir kórinis jalt etti. Taıaq alyp qýǵanda quıryǵyn qysyp alyp, kózi jaýtańdap shegine beretin qyzyl tóbet bolýshy edi úıinde. «Masqara-aý, mynaý sol ǵoı!»

— Turma! Tez jaralylardy jónelt! — dep ámir etti qazyqtaı qatyp qalǵan Raýshanǵa Korostylev.

Raýshan eriksiz eki jaraly jaýynger aıqasyp jatqan arbaǵa keldi. Kózinen aqqan jasyn sezgen joq. «Sonyń sumyraı ekenin bilip edim» degen Korostylevtyń yza meń kúıinish aralas daýsyn qulaǵy shaldy.

3

Ýálıdiń rotasynyń shebin jaryp ótken nemister Sokolov derevnásyna soqpaı ony tyldan oraǵytyp, dıvızıa shtaby turǵan Vasılevo dep atalatyn úlken derevnáǵa — eki joldyń torabyna qaraı bettedi. Dushpannyń keıingi bólimderi men tankteri ekinshi batalóndy túgel tyqsyrdy. Úsh-tórt kúnnen beri irkilip keıingi kúshterin tartyp alǵan nemis komandovanıesi — sheptiń úzilgen jerin synalap keńitip, proryvqa úlken kúsh tókti. Olardy ishke kirgizip jiberip qapshyqtyń aýzyn jaba salyp talqandaýǵa — bekinisti áreń ustap turǵan batalóndardyń kúshi jetpedi. Dıvızıa men polk komandırleri buzyp ótken jaý kúshine qoldaǵy bar rezervinen seldir tosqaýyl qoıyp qaraýyndaǵy bólimderine sheginýge buıryq berdi. Batalóndar jelkeden tóngen dushpannan qarasyn úzýge tyrysyp atysýǵa azǵana tosqaýyldar qaldyryp asyǵys shegindi.

Murattyń komanda pýnkti Sokolovo derevnásynyń bergi shetine taman bolatyn. Urys kezinde Murat alǵy sheptegi, rotalarda boldy. Erjúrek batyr jigit qıyn sátte óz batalónynyń álsiregen jerin taýyp ala qoıyp demep jiberetin. Keıde kózsiz batyrlyǵyn maqtanysh etip ólimmen oınaıdy. Neǵurlym ójet bolǵan saıyn ajaldan aýlaq bolatyn soǵystyń túsiniksiz zańy boıynsha oǵan da oq darymady. Ol alǵy shepke kelgende soldattarǵa sabyr men senim ala keletin. Bar oıy men áreketi sheginbeýde, nemisterdi toqtatýda bolǵan Murat tóńireginde ne bolyp jatqanyn túsine almaı qaldy. Sol jaq qanatta bir shataq bolǵanyn sezdi, biraq oǵan mán berip zertteı qoımady.

Ymyrt úıirile bastaǵanda alqynyp Mashtaı keldi. Qarasy kishi úlken kózi alaqtap:

— Zoldas kombat, beri kep ketińizshi! — dep shaqyrdy.

Murat bir jamanattyń bolǵanyn sezip tóńiregindegi eki-úsh soldattan bólinip shyqty.

— Iá, nemene?

Mashtaı tóńirekte eshkim bolmasa da aýzyn qolymen Qalqalap sybyrlap sóıledi.

— Meni bizdiń adútant ziberdi. Biz qorsaýda qaldyq!

— Ras aıtasyń ba? Anyqtadyńdar ma? — dedi Murat sengisi kelmeı.

— Kózben kórdik. Hozvzvod, sanvzvod bar bári tyldan oboron zasady. Biraq bizge qaırylmaı ári ketip barady.

Murat qatty qınaldy.

— Polktan habar bar ma?

— Zoq. Telefon symyn qıyp ketken. Svázıst zalǵaımyn dep baryp frısterdiń ústinen syqty.

— Ah, netken esek edim. Ózim de sezýim kerek edi! — dedi Murat, kúıinip. Biraq jedel baılamǵa keldi. — Tez rota komandırlerin shaqyr. Joq, óziń osynda bol! Jańaǵy úsh shabarmandy jiber!

Rota komandırlerine Murat jaǵdaıdy qysqa túsindirip ámir berdi.

— Biz qorshaýda qaldyq. Eshkim úreı týdyrýshy bolmasyn. Meniń buıryǵymsyz shegingen, durysyn aıtqanda, qashqan komandır bolsa tabanda atamyn. Qazir jaǵdaı belgisiz. Jaǵdaıdy anyqtaǵansha aınala bekinis jasaýdy uıǵardym. Birinshi rota derevnányń ońtústik jaǵyn, ekinshi rota teristik jaǵy, úshinshi rota tyldy qorǵaýǵa tez bir vzvodtan jiberińder. Oqty barynsha únemdeńder. Taǵy da eskertem, ásirese vzvod oryn aýystyrǵanda úreı týmasyn. Tez oryndańdar!

Úsh komandır úsh jaqqa bytyraı júgirgende qasynda bir jaýyngeri bar entigip Dýlat keldi. Murat ony qara kóleńkede daýsynan áreń tanydy.

— Joldas kombat, sizge sheginýge buıryq berdi.

— Keshigip qaldyń, dostym! Biz qorshaýdamyz, — dedi Murat oǵan qabaǵynyń astynan qarap.

— Keshikkenimdi bilem. Eki saǵatta áreń jettik.

— Sodan beri ne bitirdiń! — dep jekirdi Murat.

Dýlat qaımyqqan joq. Ústemeletip asyǵa sóıledi.

— Kele jatyp nemisterge soqtyǵyp qaldyq. Ormannyń ishimen ótip ketetin sańlaý izdep olaı júgirdik, bulaı júgirdik. Tipti juby jazylmaǵany. Sosyn bir ýaqta sıreı bergende kózdi jumyp táýekel ǵyp qoıyp kettik.

Polk komandıriniń jaǵdaıy asa qıyn bolǵandyqtan ǵana Dýlatty jiberip otyrǵanyn Murat uqty. Dýlat ákelgen buıryqtyń endi kók tıyn paıdasy bolmasa da jigittiń erligine rıza boldy.

— Al, dushpannyń kúshin, bet alysyn jaqsy baqyladyń ba, óziń barlaýshy emessiń be? — dedi daýsy jumsaryp.

Dýlat bu joly oılanyp jaýap berdi.

— Kúsh az emes-aý deımin. Bizdiń kórgenimiz batalónnan artyq. — Kózi jetpegen joramaldy aıtqysy kelmegendeı Dýlat qobaljyńqyrap qaldy. — Biz tyń tyńdap úırengen saqqulaqpyz ǵoı. Dúbirine qaraǵanda kúshi kóp sıaqty. Edáýir tankteri bar — daýsyn qulaǵymyzben estidik.

Murat aldy-artyn bilip almaı sheginýge buıryq bergisi kelgen joq. Aldyńǵy jaýdan qashqanda artynan da, búıirinen de jaý shyqsa batalónnyń úrikken qoıdaı dúrligetinin bildi. Sondyqtan da árbir qımyly aldyn ala esepteýli bolýǵa tıis. Ol oqys oıǵa bekindi.

— Polkqa qosylǵansha meniń qaraýymda bolasyń! — dedi Dýlatqa, — al, qazirden bastap iske kirisemiz. Mashtaı tez Erjannyń vzvodynan bes jaýynger ertip kel,— Mashtaı júgirip ketkesin qaıtadan Dýlatqa buryldy. — Qazir razvedkaǵa shyǵamyz.

— Qup, — dep Dýlat qolyn shekesine qoıdy.

— Menimen birge júresiń.

— Joldas kapıtan, siz ózińiz de barasyz ba? — dep tańyrqady Dýlat.

— Iá!

— Joldas kapıtan, siz... Siz barmaı-aq qoısańyzshy. Keregińizdi aıtyńyz... Men bárin bilip bereıin.

— Qarsy sóıleme! — dep keıip tastady Murat oǵan. — Seniń bilgeniń maǵan bilgen bolmaıdy. Óz kózimmen kórýim kerek.

Murattar barlaýǵa shyqqanda ábden qas qaraıdy. Soǵystyń gúrili báseń tartyp alystap barady. Sol jaq flańiden eshbir atys estilmeıdi. Oń jaqta alysta zeńbirek oty jarqyldaıdy. Gúrsildegen daýys birazdan keıin talyp estiledi. Sokolovo derevnásy turǵan qyrqanyń astyna túskennen keıin kisi emin-erkin júre beretin tyl jaq, endi tuńǵıyq qara sýdaı — sıpalap aıaqty ańdap basý kerek. Basty qaterge tikpeı sol tuńǵıyqtyń arǵy betine ótý de múmkin emes.

Derevnádan júz qadam shyqqannan keıin Murat kilt toqtady. Aldynan arba saldyry, oǵan ilese adam dabyry estildi. Qaı tilde sóılegenderin aıyrýǵa bolmady. Oń jaqtan mashına gúrildedi. «Aha, osydan bir shaqyrym jerde shose bar edi-aý», — dedi Murat. Bir-eki ret mashınanyń shahty da jalt ete qaldy. Endi baıqady, ol jaqtan da arba saldyry, aıqaı-shý estiledi. Jol alǵy shepten qıǵash sozylyp eki shaqyrymdaı jerde Murat batalónynyń artyn oraı ótetin. «Bizdiń jelkemizden tosqaýyl tastamaǵan-aý!» dep oılady Murat. Murat ymdap Dýlatty shaqyryp aldy.

— Sen qasyńa ana Qartbaıdy al da bizdiń burynǵy okopty sholyp qaıt! Qartbaı joldy jaqsy biledi, — dedi kúbirlep, — tek saq bol.

Okopta nemister joq bolyp shyqty. Murat ońdy-soldy biraz baǵdarlap dushpan kolonnalarynyń qozǵalysyn, baǵytyn topshylaǵan boldy. Qaıtyp kelip komandırlerdi jınap alyp sheginý tártibin aıtty. Hozvzvod pen san vzvod esinen shyǵyp ketken eken, Korostylev úndemep edi, búgin ábden berekesi qashqan Doshevskıı shydaı almady.

— Hozvzvod qaıda bolady, joldas kapıtan? — dedi ol.

— Túý, esimnen shyǵyp ketipti ǵoı, qýǵanda artta, qashqanda alda bolatyn ediń. Endi aldy-artymyz jaý. Dál ortada bolasyń, — dedi Murat. — Oq-dárige sarań bol. Syǵymdap usta!

Murat rota vzvodtaryn birtindep alǵy shepke shyǵaryp alyp, úlken shoseni oń qaptalǵa ala soltústik shyǵysqa qaraı júrdi. Minekeı budan eki kún buryn ózi tastap shyqqan okoby. Soldattar eski jurtyn tanyp kúbirlesip qoıady. Aspandy bult torlaǵan, jylt etip bir juldyz kórinbeıdi. Úsh júzdeı adam demin ishine tartyp, únsiz aıańdap keledi. Alty júz qulaq eleńdep árbir sybdyrdy baǵady. Qarańǵy tún jumsaq qushaǵymen batalóndy jaý kózinen qymtady.

Murat bul túni nemisterge soqpaı, tań atqansha sýyt júrip qorshaýdan shyǵyp ketkisi keldi. Biraq batalónnyń júrisi barǵan saıyn báseńdeı tústi. Alǵa jibergen barlaýshylary adasyp júrgen dushpan tobyna kezdesip, irkile berdi. Orman ishindegi jalǵyz aıaq joldar da eregiskendeı birde jaýdyń úlken kolonnalary aǵylyp jatqan shosege tirelip, endi birde sol jaqqa qısyq tartyp álek qyldy. Úsh-tórt arbasy, úsh kishkene zeńbiregi bar Murat jolsyzben júre almady. Batalón túnimen on shaqyrymdap-aq jer óndirdi.

Kúzdiń bulyńǵyr tańy kógerip atyp qaldy. Aǵash arasy aıqyndalyp, tasada ósken balapan qaraǵaılar men shoǵyr butalar da anyq kórindi. Batalón ormannyń shetine tireldi. Alda surǵylt tartyp úlken ashyq alań jatyr. Ár jerinde shoǵyrlanyp qaraǵaı, qaıyń ósken. Derevnálar ormandy yqtaı ornalasqan bolar, ázir kózge túspeıdi. Tańǵy syzdy qoıý aýa tunyp tur, qybyr etken tirshilik belgisi joq. Nemisterdiń aldyńǵy kolonnalary uzap ketken de, ózgeleri joldaǵy derevnálarǵa túnegen sıaqty. On shaqyrymǵa jýyq ashyq alańdy jaryq kezde kesip ótýge Murat bata almady.

Murattyń sheginip bara jatqan dıvızıany bir túnde qýyp jetem degen oıy bolmady. Endi munyń júrisi baıaýlap, qıyndaı beredi de, maıdan shóbi alystaı beredi. Dushpannyń bet alysy qatty. Ony jańa rýbejde toqtatqansha, eger uzańqyrap ketpese, tórt-bes kún ótedi. Talaı tutqıyldan kútken tosqaýyldar, qapysyn baqqan qaýipter tur aldynda. Úsh júz adam Muratqa senedi, arqa súıeıdi, al Murat kimge arqa súıeıdi. Buryn esh ýstavta jazylmaǵan, ýchılıshede oqytpaǵan qımyldar kútip tur aldynda. Jalǵyz batyrlyqtyń ǵana isi emes ol. Sabyr men shapshańdyq, baıypty aqyl men ushqyr oı qatar bolýǵa kerek mundaıda.

Murat buıryq tosyp orman ishinde otyryp qalǵan jaýyngerlerge qaıtyp oraldy. Rotalar tizbek-tizbegimen toqtaǵan jerlerine qısaıa ketken. Ár jerden kúbirlegen daýys estiledi. Ásheıindegideı emes, qabaqtary qatyńqy. Qastarynan ótip bara jatqanda kombatqa dámelene qarasady. Murat ol kózqarasty túsindi. Biraq ne jaqsylyq aıtyp qýantady? Kenet osy kózderi jaýdyrap otyrǵan kóp soldat ózine burynǵydan da jaqyn kórinip ystyq tartyp ketti. «Kemedeginiń jany bir». Murattyń oıy tolqyp ketti bilem, balapan qaraǵaıdyń bir jińishke shybyǵyn syndyryp alyp tikenegin arshyp, áýreleı berdi. «Joq, bularǵa bar ashshy shyndyqty aqtaryp aıtpaı bolmas. Bárin qabaqtan sezip turǵanda nesin jasyram» dep túıdi.

— Joldastar, — dep sabyrly daýyspen bastady Murat. — Bizdiń qorshaýda qalǵanymyzdy ózderiń bilesińder. Jaǵdaı belgisiz de, qıyn da. Qýanarlyq esh nárse aıtpaımyn. Biz bir kún, eki kúnde qorshaýdan shyǵa almaımyz. Aldymyzda talaı kútpegen qaýipter tur. Oǵan erdiń eri shydaıdy. Soǵan qazir ázirlenińder. — Murat sóılegende shybyqty áýrelep tur edi, baıqamaı qattyraq ıgende synyp ketti. — Bir adam shashaý shyqpasyn. «Jalǵyz adam jaýynger emes» deıdi orys. Jalǵyzdy dushpan myna shybyqtan ońaı syndyrady. — Murat qolyndaǵy shybyqty syrt etkizip taǵy bir syndyryp laqtyryp jiberdi. — Al osy otyrǵan bárimiz ormanbyz.

Ormandy otaý ońaı emes. Bizdiń kúshimiz birlikte. «Kemedeginiń jany bir», — degen maqal bar. Bárimizdiń janymyz bir. Al sol kememizge qazir qaýip tóndi. Kemege qaýip tóngende janyn aıap qalatyn morák bola ma? — Qadala qarap qalǵan kóp Muratty únsiz qostady.— Bolmaıdy. Endeshe bizdiń aramyzda ondaı adam bolmaý kerek. Al, sizderge beretin ýádem — aıaýsyz qatal bolam. Barlyq komandırlerden de qataldyqty talap etem.

Jasqaný, qobaljý, alaqtaý degendi umytyńdar. Ne ólemiz, ne osy qorshaýdan shyǵamyz! Basqa jol joq. Eger jaýdan saýǵa suraıtyn sumyraı tabylsa, tabanda atýǵa buıyramyn. Úreı salýshylarǵa da ámir sol.

4

— Sen qaraǵaı ormannyń qandaı ǵajap ekenin bilesiń be? Aýasy qandaı tamasha, búkil ishki saraıyn tazaryp, janyń jaı taýyp qalady, — dedi Zemsov Qartbaıǵa. Ol erteńgi salqyn aýany keýdesin kere bir jutyp aldy. — Mine qandaı tamasha! Qaıyń ormanǵa men onsha qushtar emespin. Ol jazdygúni ǵana táýir. Onda da ádemi kıinip sylańdaǵan kelinshek sıaqty. Tek kórki ǵana. Al, qaraǵaı degen, baýyrym, basqasha dúnıe! Sylańdap kóz tartpaǵanymen qanshama sabyrly sulýlyq jatyr ózinde! Adamǵa kúsh-qýat beredi bul! Sen túsinesiń be stepnák!?»

— Iá, aǵash degen jer jannaty ǵoı,— dep qostady Qartbaı.

Zemsov orta boıly, tyǵyrshyq deneli sary jigit. Shıkil qabaǵy búrisip ketken, bet ajary túksıińki. Shúıirilgen kishkene kók kózinde jyltyraǵan kúlki taby óshpeıdi. Ótirik ashýlanyp endi-endi kúlip jibereıin dep turǵan adam sıaqty kórinedi ylǵı. Kishkene tómpeshiktiń ústinde qolymen balapan qaraǵaıdyń qylqanyndaǵy boz qyraýdy qaǵyp túsirip, orman túkpirine qıaldana qaraıdy. Onyń qasynda astyna plash-palatkasyn jaıyp jiberip maldasyn quryp temeki tartyp Qartbaı otyr. Shyntaqtap Bondarenko jatyr. Qartbaıdan aýysqan plash-palatkanyń eki shetinde tizelerin qushaqtap áreń syıyp Bóribaı men Kójek otyr. Búkil batalónnyń jaýyngerleri saqtyq úshin usaq topqa bólinip orman ishinde dóńgelene ornalasqan.

— Men Sibirde týyp óstim, Qazaqstanǵa keıin keldim ǵoı, orman dep bizdiń Sibirdiń ormandaryn aıtsaıshy. — Zemsov tolqyǵan qıalyn toqtata almaı sóıleı berdi. — Keıde papama erip ańǵa shyqqanda úsh kún júrip ormannyń shetine shyǵa almaýshy edik.

— Sol ormannyń jartysyn bizdiń dalaǵa berer me edi, — dedi Bóribaı.

— Soǵys bitkesin tasyp al, — dep kúldi Bondarenko.

— Tasıtyn túgi de joq, aǵash egý kerek, — dedi oǵan Zemsov.

— Sen egýdi qoıa tur, —dedi oǵan Bondarenko, — odan da myna qursaýdan shyǵýdyń jaıyn aıtsaıshy.

— Kombat saǵan aıtqan joq pa? — dedi Zemsov Bondarenkonyń sózin unatpaı. — Biz komandırdiń buıryǵyn isteımiz.

Bondarenko Zemsovty kinálaǵandaı basyn shaıqady.

— Komandırdiń buıryǵyn oryndaýdy sen maǵan úıretpe. Sen óziń kóp qıaldaısyń da, biraq jóni túzý nárse oılap tappaısyń. Mundaıda jón-josyqty árkim oılaý kerek. Aqylǵa aqyl qosý kerek. Solaı emes pe, Kójek? — Bondarenko Zemsovtan qoshamet taba almaıtynyn bilip Kójekke qostatty sózin.

Erjan uıyqtap almaq bop jatyp edi, azǵana kózi ilingennen keıin erteńgi dymqyl salqynǵa boıy tońazyp oıanyp ketti. Endi soldattardyń áńgimesin tyńdap tek jatyr. Qıaldanbaı júrmeıtin albyrt Zemsovty qý tildiniń ishindegi eń az sóıleıtin Bondarenko ylǵı qaǵytyp otyrady. Ananyń kóp sózben qyzynyp aıtqanyn bul bir sózben dál shertip túsiretin. Biraq bul joly Bondarenko ashshy tilin jumsartyp baıypty sóıledi.

— Sen nemene, komandırge aqyl úıreteıin dep pe ediń? — dedi Zemsov, Bondarenkoǵa sózin jibergisi kelmeı.

Erjan basyn kóterip aldy.

— Úıretse nesi bar. — Erjan qaımyǵyp qalǵan Zemsovqa jyly shyraımen qarady. — Komandır bitken danyshpan dep pe ediń!? Ivan aǵaı seni men men sıaqty jastarǵa talaı nárse úırete alady. Kórgeni kóp adam. — Ol barǵan saıyn ózinen ózi ósh alǵysy kelgendeı ashýlanyp, aıyzy qana sóıledi. — Biz ekeýmizdiń kókiregimiz kókte bolǵanmen, jarytqanymyz shamaly. Biz kóp oqydyq dep oılaımyz. — Nege ekeni belgisiz Erjan ózine Zemsovty qosaqtap aldy. — Onyń bári chepýha, dostym. Biz ómirden esh nárse bilmeımiz. Týmaı jatyp jetildik dep oılaımyz. Joq, dostym, olaı emes eken. — Soldattar qysylyp úndemeı qaldy. Erjan óziniń orynsyz qyzyńqyrap ketkenin sezip, eriksiz ezý tartty. — Ivan aǵaı men Qartbaılar ómirdiń ashshy-tushshysyn tatqan adamdar. Solardan úırenýimiz kerek.

— Siz de ózińizdi kemsite bermeńiz, joldas leıtenant, — dep kúldi Bondarenko.

— Al jaraıdy, demalyńdar,— dep Erjan ornynan turyp ketti.

— Osy maǵan nege keıidi, — dep qynjyldy Zemsov, Erjan uzap ketkesin.— Meniń jazyǵym joq sıaqty edi.

— Sen, bala, aqymaqsyń, — dep Bondarenko basyn shaıqady.

— Aqymaq ekenimdi ózim de bilem,— dep moıyndady Zemsov.

— Kórmeısiń be, jany kúıip bara jatqanyn,— dedi Bondarenko. — Ol ózine ózi keıidi. Seni ásheıin mysal retinde qosaqtaı saldy.

Sózge Bóribaı aralasty.

— Eki-úsh kúnnen beri renjýli. Qartbaı, sen aıtyp pa ediń, Moldabaevpen kerisip qaldy dep. Sodan ba eken?

— Jalǵyz ol emes sıaqty, munda basqa bir gáp bar, — dedi Bondarenko.

Kójek Erjannyń kóńiliniń júdeý ekenin bilip, suraýǵa bata almaı, syrtynan jany ashyp júr edi, qazir shydaı almaı ketti.

— Apyr-aı, kim renjitti eken, joly bolmaǵyr. Eshkimge jamanaty joq bala ǵoı. Qatty qınalyp tur ǵoı tegi, — dedi qatty kúrsinip.

— Bala emes, dyrdaı komandır, — dep Qartbaı ony toıtaryp tastady. — Boıynda qaıraty bolsa shydar, tózer. Esh nársesi ketpes. Jasyq bolsa obaly ózine.

Erjan keshegi soǵysta jeńil jaralanǵan-dy. Oq moıyn etin sydyryp ketti. Moınyn tańǵan marlige qan qatyp, jarasy aýyryp mazasyn ketirdi. Jarasyn qaıta tańdyrýǵa sanvzvodqa barǵysy keldi. Sanvzvodty esine alǵanda kesheden beri qyzý soǵys ústinde, qarbalasta umytyla bastaǵan aýyr oı qaıta qozǵalyp ketti. Qyzǵanysh, kúıinish, ótelmes ókinish bári aralasyp qaıǵy órti sharpymaǵan ýyz janyn jegideı jegen ashshy sezimge, kúıinishke aınaldy.

Keıde sengisi de kelmeıdi. «Ózim de qyzbamyn ǵoı. Ashý ústinde ańǵarmaı teris uqqan shyǵarmyn. Qyzǵanshaq kóńil asyra oılaǵan shyǵar», — deıdi. Biraq Raýshannyń shyryldap Ýálıge ara túskenin oılap, «joq, jyǵylǵanyńdy bil, ózińdi ótirik jubatpa», — deıdi. Keıde ózin qaırap: «Nemene sonshama egilip, dúnıeniń tiregi sol ma eken? Onyń ákesindeı qyzdar da bar shyǵar! Meıli!» —deıdi. Biraq kókiregin basqan aýyr zil onymen tarqamaıdy. Qazyqty aınalǵan arqandaýly attaı qaıta-qaıta oıy Raýshanǵa orala beredi. «Sen de ǵashyq bolar ýaqytty tapqan ekensiń? Jeter endi, umyt!» — deıdi ózine. Biraq sol sátte:

Raýshannyń sonaý bir aıly túndegi móldiregen kózqarasy elesteıdi kózine. «Erjan!» degendegi ózgeshe bir nazdy únin, eshbir janǵa uqsamaıtyn ásem kúlkisin estıdi. Nege ekeni belgisiz Erjan sol kúlkini appaq taza qarǵa teńeıtin. Jańa jaýǵan ulpa qardaı jumsaq, ashyq saf kúlki.

Keıde osynyń bári qapyryq tús, oıanyp ketse qatty qýanatyn sıaqty. «Osy men tús kórip jatqan joqpyn ba?» dep ózin shymshıdy. Tús emes, «nege bulaı bop shyqty? Nege? Nege meniń ylǵı jolym bolmaıdy?» — dep kúrsinedi. Jaınap turǵan dúnıesin qara daýyl qıratyp ketkendeı sezinedi. Kenet «ekinshileı tentek bolma, bala», — degen Ýálıdiń daýsyn, kelemej kúlkisin ap-anyq estidi. Tipti jalt qarady. Uıattan eki beti dýyldap ketti! «Joq, sanvzvodqa barmaımyn, — dep qaıta buryldy. Biraq moınyn oqys burǵanda jarasyn aýyrtyp aldy. Marliniń astynan moınyn qýalaı jyly qan aqty. «Qap! —dedi Erjan. — Meıli, Korostylevqa tańdyryp alarmyn».

Sanvzvodtyń arbasy doǵarýly. Bes-on qadamdaı jerde bir sanıtar attyń moınynan qamytyn almaı, tizgininen ustap jaıyp tur. Korostylev shınelin sheship alyp aıqara jamylyp arbanyń ústinde qoryldap jatyr. Erjan Korostylevtyń raqattanyp uıyqtaǵanyna qyzyǵyp oıatýǵa qımaı turyp qaldy.

— Ony oıatpańyzshy.

Erjannyń júregi dir ete qaldy. Arbanyń ar jaǵynan Raýshan shyqty.

— Jaısha keldińiz be? — dedi ol Erjanǵa jaqyndap. — Jaralanyp qalǵansyz ba?— Raýshan Erjannyń moınyndaǵy marlini kórip kózi úrpıip ketti.

— Jaı... tek terini sydyryp ketti. Korostylevqa tańdyryp alaıyn dep edim.

Erjan Raýshanǵa qansha qaramaýǵa tyryssa da kózi eriksiz túse berdi: «Júdep qalypty ǵoı. Urys qajytty ma eken! Álde qorshaýda qalǵanǵa qaıǵyra ma?»

— Ol oıatpa dep edi...— Raýshan múdirip qaldy. — Men tańyp bereıin.

Raýshan arbanyń ústindegi sýmkasyn alyp aqtara berdi. «Bul nege sonsha júdeý, álde súıgenin ańsap qalǵany ma? — dep oılady Erjan. — Tipti qımyly da ózgerip ketipti. Ádemi eppen jypyldap turatyn qoly kúrmelip qalǵandaı, aýyr qımyldaıdy. Syrqat emes pe eken?»

— Qane beri kelińiz.

Erjan Raýshannyń qasyna aıaǵynyń astynda shoq turǵandaı áreń basyp keldi.

— Otyryńyz, sonda yńǵaıly bolar.

Erjan júreleı otyrdy. «Siz, biz» degen tikendeı sóz qulaǵyn tesip barady. Raýshan Erjanǵa sál qyryndaý tizerleı otyryp, tańǵyshyn sheshe bastady. Ár oraýyn tartqan saıyn moınynan bir qushaqtaıdy. Minekeı beti betine tórt-aq eli tımeı tur. Qulaǵynyń túbinde jyp-jyly demin sezedi. Osy kúnge deıin qalaı baıqamaǵan, jup-jumyr moıny netken ádemi. Erteńgi salqynnan sál qyzǵylt tartqan. Tamaq astynda tarydaı meńi bar eken. Raýshan Erjandy aıasyna eriksiz tartyp barady. «Anaý ádemi meńinen bir súısem... Joq... joq, tek ernimdi tıgizsem...» Erjannyń basy aınaldy. «Aý, maǵan ne bolǵan. Sabyrym qaıda? — dep ashýlandy Erjan. — Seni onyń jek kóretinin umyttyń ba, arsyz. Ózińdi jek kórgen adamdy sen de jek kórmeısiń be, jasyq shirkin». Erjan ózin qansha qaırasa da kóńili ál bermeı barady: Raýshandy álpeshtep, alaqanyna salyp kóterip alǵysy keledi. Kóz almaı súısinip qaraı bergisi keledi. Kenet sýyq oı júregin shanshyp ótti. «Ol... ol... maǵan aram boldy ǵoı!» Erjan basyn keıin tartyp qaldy.

— Aýyrtyp aldym ba? — dedi Raýshan qorqyp.

— Joq... joq...

Raýshan marlini sheship alyp tastady. Jaranyń tóńiregin muzdaı suıyq dárimen súrtti. Sol qolymen Erjannyń moınyn búrip ustap aldy. Ár saýsaqtyń izinen qanyna jyly raqat daryp bara jatyr, biraq bir sátte sol jumsaq saýsaqtan túrshigip, moınyn tartyp alǵysy keledi.

— Jaranyń aýzy jaman bolyp ketipti ǵoı, keshe nege kelmediń? — dedi Raýshan.

Erjan yzamen myrs etti.

— Keshe nemisterge toqtaı turyńdar dep edim, kónbedi ǵoı.

Raýshan kózi móldirep Erjanǵa qarady. Qasiretke toly kóz sharasy: «Meni nege renjitesiń, men baqytsyzbyn ǵoı», — dep turǵandaı. Erjan óziniń qatty sóz aıtqanyna ókindi. Raýshan Erjannyń jarasyn qaıtadan tana bastady. Marliniń bir shetin saýsaǵymen basyp turyp bir qolymen moınyn qushaqtaı oraıdy. Ekeýi bir-birine qaramaýǵa qansha bekinse de kózderi túıisip qala berdi. Raýshannyń óńinde qan joq, juqa ernin jymqyryp alǵan. Erjan ózine eń súıkimdi, eń jaqyn, endi jat bolyp ketken júzge qaraı berdi. Júregin qyzǵanysh oty órteıdi. «Áı, — Raýshan, Raýshan! Men seni jaqsy kóretin edim ǵoı, — deıdi Erjan ishinen. — Seni mendeı jaqsy kóretin eshkim joq. Ol seni jaqsy kórmeıdi. Nege aldandyń? Sen onyń qandaı adam ekenin bilmeısiń ǵoı, seni qor qylady ǵoı ol. Ah, men seni janymnan artyq kóretin edim ǵoı. Nege túsinbeısiń? Sensiz maǵan ómirdiń qyzyǵy joq ekenin nege bilmediń? Ol aram, aram. Seni aldady. Eger seni tıtteı renjitse, men ony óltirem... Joq, joq... Senderdiń aralaryńa túsetin ne sharýam bar. Meıilderiń. Biraq ol seni qor qylady. Sen meniń syrymdy sonda uǵarsyń. Biraq ol kesh bolady. Joq, joq, men ondaı tasjúrek emespin. Men sonda da seniń qaıǵyńmen birge qaıǵyramyn». Erjannyń qıalyna basqa bir shaq elestedi. Erjan aty shyqqan komandır. Ony soldattar da, komandırler de jaqsy kóredi. Batyrlyǵy, ádildigi úshin súıedi. Biraq ol tuıyq, eshkimmen syrlasyp sóılespeıdi. Syrt kózge jumbaq. Buǵan Raýshan keledi. Raýshan qatty qaıǵyly, óńi solyp júdep qalǵan, tipti shashyna aq kire bastaǵan. Ol Ýálıdiń opasyz ekenine kózi jetip úlken qasiretke ushyraǵan. «Meniń saǵan sóz aıtatyn betim joq. Men kinálimin, Erjan. Seniń asyl janyńdy túsinbeppin. Men baqytsyzbyn. Biraq obalym joq. Meni keshir. Tek «keshtim» degen bir aýyz sózińdi estýge keldim», — dep jylaıdy Raýshan. Erjannyń aıaǵyna jyǵylady. Erjan ony tez jerden kóterip alady. «Seni menen artyq súıgen adam joq, Raýshan. Men seni áli de súıem. Seniń qaıǵyńdy súıem», — deıdi Erjan. Raýshan basyn Erjannyń betine basyp egilip jylaıdy. «Sen altyn ekensiń, Erjan, men seniń basqan izińe tatymaımyn,— deıdi ol solqyldap,— men seni túsine almappyn. Sen asylsyń». Erjan shydaı almaı: «Jylamashy, Raýshan, endi ekeýmiz máńgi birgemiz»,— deıdi. Erjan kózine jas irkilgenin sezip titirkenip qaldy. «Túý, qaıdaǵy joq sandyraq keledi eken ǵoı kisiniń basyna. Ondaı eshnárse de bolmaıdy. Oıbaı salsań da qaıtyp oralmaıdy ol saǵan!» Erjannyń dymqyl tartqan kózi tez qurǵady.

Raýshanǵa kesheden beri bir kún emes, birneshe jyl ótken tárizdi. Ol Ýálımen qaıtyp kezdesken bir sáttiń ishinde óziniń barlyq baqytsyzdyǵyn, túzeýge bolmaıtyn qatesiniń bar salmaǵyn sezdi. «Bári jalǵan eken!» dedi tula boıy túrshigip. Eń aqyry qashyp bara jatyp «saǵan keldim» degeni de jalǵan, oıda-joqta kezdesip aıtqan sózi ekenin bildi. Korostylev «jaýyngerlerińdi toqtat» degende «jaraıdy, toqtatam» dep kúmiljidi Ýálı. Onysy da ótirik. Bylaı shyǵa bere onyń taıyp turǵanyna Raýshan shák keltirledi. Taýdaı arqa súıegen adamy — joldastaryn tastap, súıgen qyzyn tastap masqara bolyp, buralqy ıtshe qashty. Ańsaǵan armany, aıdyn kól dep shomylǵany shirip ketken sasyq sor boldy. Keshe keshten beri ne bolyp, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıdi. Áıteýir júr dese júrýdi, tur dese turýdy biledi. Tóńirekte ne bolyp jatqanymen isi de joq. Arbanyń qasynda otyryp kele jatqan Erjandy kórdi. Sonda bári esine tústi. Erjannyń ózine renjigenin Raýshan bildi. Biraq óziniń baqytty sátinde kisi qaıǵysyna túsinbedi. Dúnıede renish, qaıǵy bolady degendi umytyp ketken shaǵy edi ol. Qaıta Erjan nege menimen birge qýanbaıdy dep keıigen.

Raýshan japadan jalǵyz qaldy. Demeý bolar jaqyn adamy joq. Eń aıaǵy sherin tyńdap janashyrlyq bildiretin kisi de joq. Ózin jaqsy kóretin Erjan o da ashýly. «Erjan, men baqytsyzbyn, — deıdi Raýshan kózimen. — Jalǵyzbyn». Erjan kózindegi jasty baıqaıdy. Sen de qaıǵyly ekensiń ǵoı. Seniń qaıǵyń eshteńe etpes. Erkeksiń ǵoı. Áli-aq umyt bolady. Men ómirime jeter ókinishke uryndym. Meniń eshkimge keregim joq. Tipti ózime de keregim joq. Meniń ishimde ne bolyp jatqanyn bilseń shoshyp keter ediń. Aıar ediń. Kesheden beri alqymǵa tirelgen jas ishimdi órtep barady. Sen uqsań, túsinseń ákemdeı tósińe betimdi basyp jylar edim».

Bireý sýyq qolymen qanyn sorǵalatyp júregin sýyryp alyp ketkendeı Erjannyń ishki saraıy qulazyp qaldy.

«Ondaı soraqy zorlyqqa kónbeımin, joq, áli tóbelesip kóremiz. Bermeımin. Joq»

— Joq! — dep daýystap jiberdi Erjan.

Raýshan selt etip, ańyryp qaldy.

«Joq, kónesiń, kónbeske dármeniń joq», — dedi ishki daýsy Erjanǵa.

— Bolyp qaldym. Qazir.

«Shyda, shyda, jurtta neń bar, óz aqymaqtyǵyńnyń salmaǵyn ózgege salmaı, zardabyn óziń tart», — dedi Raýshan tistenip, marliniń túıetin shetin kúshpen aıyryp jatyp.

«Raqmet» aıtyp Erjan túregeldi. Moıny qozǵaltpaıdy. Neǵyp baıqamaǵan, Raýshan qylǵyndyryp qatty tańyp jiberipti. Qap, qaıta tańatyn boldy-aý. Joq, joq, osy tózgeni de jeter, vzvodqa baryp-aq tańǵyshyn bosattyryp alady.

5

Úsh saǵat demalystan keıin batalón jolǵa shyqty. Et qyzýy sýyp, túngi uzaq júristen súıekteri saldyrap qalǵanyna qaramastan soldattar tez sapqa turyp, sergek júrip ketti. Áli boı úırenbegen qaýip sharshaýdy umyttyryp jiberdi. Ýaqyt mezgilin aıyrý qıyn, túnde aspandy torlaǵan bult qoıýlana túsken. Aýanyń erteńgiliktegi yzǵary jumsaryp qalǵan.

Murattyń bar oıy qorshaýdan qaıtkende tezirek shyǵýda boldy. Saqtyq istep, kúndiz jasyrynyp demalyp, túnde ǵana, júrse kóp ýaqyt uttyrady. Alǵy shepten alystap qalady. Ol maıdan áli bekimeı turyp, nemisterdiń shabýyl jasaǵan áskerlerimen aralasa júrip, arǵy betke ótip ketkisi keldi. Qaýip-qaterden qorǵalaqtaı berse duzaqqa túsip qalýy sózsiz. Sondyqtan da Jaqypovtyń jáne de keıbir komandırlerdiń unatpaǵanyna qaramaı, aldaǵy úlken dalańdy oraǵytyp ótýge bekindi. Bul jolda birneshe kishigirim derevnálar bar, tutas orman bolmaǵanmen shoǵyr-shoǵyr aǵashtar bar. Shabýyl jasap bara jatqan dushpan úlken jolda shetkeri kishkene pýnktterge kóp ásker qaldyrmaıtynyn anyq, al azyn-aýlaq jaý kúshi kezdesse, Murat oǵan bola irkilmek emes. Alǵa jibergen dozorǵa tóńirekti jiti baqylap, tez júrýge ámir etip, batalóndy qatty aıańdatyp ózi bastap keledi.

Qar jaýdy. Tikenekti qaraǵaılardyń qatqyl reńi jumsaryp, baıaý túsken tuńǵysh ulpa qarǵa butaqtaryn jumsaq tóseıdi. Tóńirek túgel jasaryp, alǵashqy qardyń saf ıisi — tabıǵattyń qońyr salqyn jańa lebi keýdeni ashyp jiberdi. Túnerip únsiz kele jatqan soldattar da sergip qaldy.

— Minekeı, orystyń qysy,— dedi Kýskov qasynda únsiz kele jatqan Erjanǵa.— Ár maýsymnyń óziniń jarastyǵy bolady. Keremet emes pe?

Vasılııdiń daýsy sergek, kishileý kelgen ádemi kók kózi jaınap tur.

— Endi izimiz qalatyn boldy, tasalaný da qıyn, — dedi Erjan.

— Oqasy joq.— Vasılııdiń sergek kóńili anaý-mynaýǵa jabyǵa qoıatyn emes.— Qarda qalǵan izdi qar kómedi.

Nemene sonsha jabyǵyp ketkeniń úndemeısiń?

Vasılıı sońǵy sózdi Erjannyń betine qarap aqyryn aıtty. Ekeýi saptan on-on bes qadamdaı shetkeri kele jatqan. Kýskov qaıtkende de Erjanǵa qozǵaý salyp sergetkisi keldi, eń bolmasa syrǵa shaqyrmaq.

— Úndegende ne deıin. Bárin aıtqan joqpyn ba ózińe.

— Ómirde talaı qıyndyqtar kezdesedi áli. Tek túńilmeý kerek. Seniń bar ómiriń alda.

— Sol ómirge qushtarlyǵym da shamaly.

— Vot chýdak, — dedi Vasılıı Erjannyń betine kúle qarap. — Sen ony qaljyńdap aıtatyn shyǵarsyń.

— Shynym sol, — dep Erjan qolyn siltedi.

Vasılıı Erjannyń betine baıyptap qarap aldy da basyn shaıqady.

— Sen, dostym, oınasań da ondaı sózdi aıtpa. Ómirmen oınaýǵa bolmaıdy. Senen kóp úlken meniń de ólgim kelmeıdi. Elge de bizdiń tirligimiz kerek. Úı ishi, jaqyn dostaryń óz aldyna.

— Maǵan báribir.

— Árbir sátsizdikke ushyraǵan saıyn qyljıa ketseń neń qalady, — Vasılıı jyly shyraımen Erjanǵa jymıa qarady; oń qolymen ıyǵynan bir silkip qoıdy.— Árıne, jaı aıtasyń. Paıdasyz ómir qadirsiz. Paıdaly ómirdiń bári qymbat.

— Meniń ómirimniń kimge paıdasy bar?

— Sony ózińnen surap kórdiń be? — dedi Vasılıı.

— Oılanyp kórdim.

— Durys istegensiń. — Vasılıı endi kózin shúıirip oılana múdirip, baısaldy sóıledi. — Endi qaıda baram, endi ne isteımin degende kisiniń aldynda dál osy suraq turýy kerek. Bala kezinde kisi qıalshyl bolady. Óse kele keremet ister isteıtinine, ataǵy shyǵatynyna, kóptiń qurmetine ıe bolatynyna senedi. Ataqty, úlken adam bolǵysy keledi. Osynyń bári jaman emes. Sodan namys týady. Biraq bala kezdegi osy kúnásiz qıal erjetkesin qumarlyqqa aınalyp ketse — onda bolmaıdy. Onda kisi qoldan kelmes iske umtylady. Bir isti tyndyrmaı ekinshisine júgiredi, artynda shala qalǵanyna, búlinip jatqanyna qaramaıdy. Ataq-qumar kisi jalǵan dańqqa máz bolady. Al, jalǵan dańqqa ıe bolý degen urlyq qylǵannan jaman jıirkenishti nárse.

— Jalǵan dańq, ońaı qurmet ıeleri jurtqa sezdirmegenmen ishteı qýystanyp álek bolatyn shyǵar?— dedi Erjan oılanyp.

— Áı, bilmeımin. Talaı júzi janbaıtyndardy kórdim,— dedi Vasılıı.— Mansapqor, baqqumar, órkókirek degender sodan shyǵady ǵoı.

— Jaǵympazdar she?

— O da solardyń sortynan. — Vasılıı myrs etti. Tek kalıbri kishileý keledi olardyń, ádisi bólek bolǵanmen maqsaty bir.

Manadan tuıyq kele jatqan Erjan endi sheshileıin dedi.

— Men osy túsinbeı-aq qoıdym. Soǵysta adam adal bolýǵa tıis qoı. Ajaldyń aýzynda turyp kisi qalaı eki-júzdi bolady?

— Soǵys degen uly syn,— dedi Vasılıı oılanyp. — Kóp adamnyń ártúrli jaǵdaıdan, sebepten týǵan usaq-túıek jáısiz minez-qulyqtary bolady. Ol ózi dánniń syrtyndaǵy qaýyz sıaqty. Soǵys sonyń qaýyzyn órtep, dánin ashyp beredi. Shynaıy erlik kóńili taza adamdardan ǵana shyǵady. Kóńili kir adam kisi óltirgish bolǵanmen er bola almaıdy. Soǵys degen jaqsynyń da, jamannyń da syryn ashady, dostym. Keıbir kólgirsigenderdiń de beti belgili bolady. Ondaılar áli joq emes.

— Iá, mundaı iste tazalyq, adaldyq kerek,— dep qostady Erjan.

— Árıne, kerek,— dep maquldady Kýskov. — Ol árbir adamǵa qajet qasıet. Biraq, dostym, adal bolyp, aq bolyp bos qarap otyrýǵa bolmaıdy. İs kerek. Adamnyń adamshylyǵy iste tanylady degen sóz beker emes. Ózimizdi-aq alaıyqshy, biz qazir soǵysyp júrmiz. Onsha nashar da soǵyspaıtyn sıaqtymyz. Keıde bastyqtar maqtap ta qoıady. Otan úshin, halqymyz úshin eń ardaqtymyz — janymyzdy qurban etýge barmyz. Odan artyq bizden ne talap etýge bolady? — Vasılıı Erjannyń betine úńile qarap aldy. — Solaı emes pe? — Erjan jaýap bermedi, qolyndaǵy qaıynnyń shybyǵymen qonyshyn sabap, oılanyp kele jatyr. — Olaı emes, dostym. Árıne, qazaǵa shara joq. Biraq biz qolymyzdan kelgenniń bárin istedik pe? Bizdi elimiz qurbandyqqa ǵana emes, jaýdy jeńsin dep jiberdi ǵoı. Biz qoldan kelgenniń bárin áli istegen joqpyz. Oh, isteı alǵan joqpyz. Keıde kisi ózine renjıdi. Bala kezimde bir oqıǵa boldy. Atam balyqshy edi. Esilge aý quratyn. Bir kúni balalar oınap júrdik te atamnyń balyǵyn úıge alyp qaıtqymyz keldi. Aýdan balyq alýdy qyzyq kórdik. — Óziniń bala kezdegi qylyǵyn qyzyqtaǵandaı Vasılıı óńi jylyp, jymıa sóıledi. — Aldynda atama kómek bergen kezderim bolatyn. Aýdyń bir shetin sheship, qaıyryp ákelip tartqylap kórip edik esh nárse shyqpady. Ábden shatastyrdyq. Ózi zildeı eken, qolymyzdan shyǵyp ketti. Sonsoń ekinshi shetinen ustap tarta berdik. Atamnyń ózi kelmegende tipti kádik edi, ózi kelip aýdy sýyryp aldy. Jaǵaǵa shyǵaryp qarasa aýdyń saý jeri qalmapty. Ózim de jaman qoryqtym. Bizdiń ataı keremet qatal adam bolatyn. Biraq qabaǵy-túksıip úndegen joq. Jyrtylǵan aýdy arqalap aldy da, meni qulaǵymnan shymshyp ilgeri qaraı bir nuqyp qoıdy. Men aldyna túsip úıge qaraı júgire berdim. Kelesi kúni atam meni shaqyryp aldy da, jyrtylǵan aýdy túgel jamap shyq dep ámir berdi. Úsh kún boıy ishim pysyp, oıynnan qalyp ataıdyń ámirin oryndadym. Eshkimdi qasyma jolatpaı jalǵyz otyrǵyzyp qoıdy. Báıek bolǵan sheshemdi de jýytpady. Tek ózi kelip qabaǵynyń astynan qarap, búldirip qoıǵan jerimdi sógip, qaıta toqýǵa ámir etip ketedi. Aqyry jamap ta boldym. Shal meniń isimdi táptishtep qarap shyqty da, maǵan aýdy arqalatyp ózenge qaraı júrdi. Jıekke kelgesin aýdy qurýǵa ámir etti. Basynda aý qurýdy qyzyq kórip qýanyp-aq kirissem de, retin keltire almaı azdan keıin kóńilim sýyp qaldy. Biraq ataıdyń minezin bilip odan kómek suramaı, ózim álektene berdim. Ataı temekisin soraptap, qabaǵynyń astynan qarap jaǵada otyrdy da qoıdy. Meniń qınalǵanymdy bilip járdem bermegenine ábden yza bolyp, men de eregistim. Jaǵaǵa kelip «bala sýǵa ketip qalady» dep shyryldaǵan sheshemdi qýyp jiberdi. Aqyry men de aýdy quryp boldym-aý. Bergi betke kelsem atam qalyń qabaǵynyń astynan kózi jaınap, kúlip tur eken. «Jaraısyń, Vasek, jigit ekesiń!» dedi ataı shyn rıza bolyp. Meniń sondaǵy qýanǵanymdy bilseń!.. Joq, qýanysh emes-aý, basqa bir ǵajap sezimde boldym. Qolymnan oıyn ǵana emes, is keletiniń bilip kóńilim marqaıdy. Birden eseıip, er jetip qalǵandaı boldym. Atamnyń sondaǵy rıza bolǵan keskinin áli umytqam joq. Iá-a...— Vasılıı qabaǵyn túıip, az múdirip qaldy. — Qazir de, úlken atamyz — halqymyz qarap otyr árqaısymyzǵa. Oılaǵan jerinen shyǵa alamyz ba, joq pa? Árıne, biz qaza tapsaq ol qynjylady, qınalady. Biraq biz ony súıinte aldyq pa, rıza ete aldyq pa? Kisiniń ózine kóńili tolmaıtyny, renjıtini de sodan.

Vasılıı úndemeı qaldy. Erjan da Vasılıı oıynyń sonaryna túsip únsiz kele jatyr. Qaraǵaı orman taýsylyp, batalón ashyq dalańǵa shyqty. Alda ár jerde shashyraǵan sırek qaıyńdar. Eki shaqyrymdaı jerde dóńestiń astynda derevná úıleriniń tóbesi kórinedi. Ashyqqa shyqqanda jalańashtanyp qalǵandaı jaýyngerlerdiń kóńili elegizdi. Batalónnyń aldynda úsh júz metrdeı jerde jeti-segiz jaýynger dozor bara jatyr. Erjan jan-jaǵyna kóz júgirtip, Murattyń qımylyna túsine almady.

— Aldymen derevnáǵa barlaý jiberip bilip almaı tartyp ketkenimiz qalaı?— dep Kýskovqa qarady.

Vasılıı de oılanyp kele jatyr eken.

— Kombattyń da bir oıy bar shyǵar, — dedi ol aldyńǵy jaqtan kóz almaı. — Men bilsem sol derevnáda dushpan joq, al bar bolsa kóp emes.

Endi Murattyń oıyn Erjan da túsingendeı boldy.

— Durys aıtasyń. Alystan nemister bizdi ózderiniń bir kolonnasy dep oılaıdy. Oǵan daý joq. Al, azyn-aýlaq kúsh bolsa jaqyndap kelip tarpa bas salamyz.

— Muratty men de túsindim, — dep Vasılıı Erjannyń sózin qostady. — Buǵa bersek qorshaýdan shyǵa almaı qalatynymyz anyq. Jaýyngerlerdi de boıkúıez etip alamyz. Eh, dostym, táýekel kerek mundaıda.

Derevnányń oń jaǵynan, yldıdan bir motosıklıst shyǵa keldi. İle taǵy bireýi kórindi. Betalysy derevná jaq. Symdy qýalaı júgirgen jeldeı batalónnyń, basynan aıaǵyna deıin soldattar kúbirlep basyldy. Talaı saýsaqtar shoshaıyp kórsetip jatyr. Jaýdyń jaqyndyǵy soldattardy birden sergitti. Doshevskıı endi soǵys bolady dep oılap arbasyn keıingi ormandarǵa qaraı burǵysy keldi. Osy kezde kolonnany boılaı «Tez júrińder!» degen komanda júgirip ótti. Murat qatty aıańdap batalóndy bastap keledi. Aldaǵy dozorǵa da «qaırylmańdar» degen belgi berdi. Rota komandırlerin kolonnanyń basyna shaqyryp alyp, árqaısysynyń ornyn belgilep, belgi boıynsha tez shepke ydyrap toqtalmastan derevnány basyp alýǵa ámir berdi. «Eger derevnáda jaý joq bolsa, eki motosıklıstke bola kolonnany buzbaımyz. Ol ekeýin dozordyń ózi-aq jaıǵastyrady» dep eskertti. Bular dóńeske shyqqansha eki motosıklıst te derevnáǵa kirdi. Endi derevná alaqandaǵydaı túgel kórindi. Jalǵyz uzyn, keń kósheni boılaı sırek qonǵan otyz shaqty qaraıyp ketken aǵash úıler. Ortadaǵy, ózgelerden eńsesi bıik, qańyltyr tóbeli jalǵyz qabat sary úı mektep bolar. Kóshede ár jerden bir kórinip qalǵan usaq shoǵyr nemis soldattary sıaqty. Bir-eki jerden myltyq atyldy. Shyńǵyrǵan daýys Murattyń qulaǵyna talyp estilgendeı boldy. Anyq estigenine ózi de sene almady.

Murat derevnáǵa deıin tórt júz metr shamasy baryn tez topshylady. Nemister áli bulardan sekem alǵan joq. Murat shamadan kelgenshe jaqyndap baryp qımyldaǵysy qolyn irkilmeı júre berdi. Tipti reti kelse derevnáǵa kire bere aıqaspaq. Qasyndaǵy Jaqypovtyń jaltaqtap qaraı bergenin de baıqamaǵansyp keledi.

Tyldan jaý kútpegen nemister kolonnany eki júz metr jaqyndaǵanda ǵana tanyp, derevnáǵa ydyrap ketken azǵana kúshterin qapelimde jınastyra almaı álek boldy. Bes-altaýy shetki úıge bekinip, myltyq atty. Murat ysqyryqpen tez komanda berip, kolonnanyń jalpy urys tártibine kelýin kútpeı «alǵa!» dep urandap, jaýyngerlerdi ózi bastap júgire jóneldi. Bir-eki mınýttyń ishinde túıdek kele jatqan jaýyngerler dushpannyń berekesiz atylǵan shashyrańdy oǵyna bógelmeı, lyp berip derevnáǵa kirip te ketti. Tóbesinen jaı túskendeı bolǵan nemisterdiń komendanttyq vzvody jóndi qarsylyq kórsete almaı bas saýǵalaı qashty. Úıdi-úılerine, jan saqtaıtyn tesiktiń bárine tyǵylyp qalǵan derevnádaǵy qatyn-qalash, kári- qurtań, bala-shaǵa kóshege jamyraı shyǵyp jatyr.

Keshe túnde sheginip ketken bizdiń áskerler búgin keshke qaraı qaıtyp kelip qalǵan eken dep oılap qýanyshtaryn bildirýde. Keıbir áıelder soldattardyń shalǵaıyna oralyp, aıqaılap jón suraıdy, dám tatýǵa úılerine shaqyrady.

Ár jerden dabyrlaǵan qýanyshty daýystar estiledi:

— Báse, bizdiń ásker qaıtyp kelse kerek edi ǵoı!

— Bir kún de bolsa saǵynyp qalyppyz!

— Der kezinde kelgenin qarashy! Úsh-tórt saǵattyń ishinde qyryp kete jazdap edi ıtter! Sazaıyn tartsyn endi.

Jaýyngerlerdiń: «Bizdiń ásker qashan ótti?», «Nemister qashan keldi?», «Biz qorshaýda kelemiz», — degen sózderin estip qýanyshty dabyr birtindep basylyp qaldy. Jurttyń betindegi qýanysh kúlkisi endi janashyrlyq, qınalys reńine aýysty. Shaldar da qabaǵy salbyrap, «qıyn bolǵan eken» dep kúbirlep, qaqyryna berdi.

Vasılıı men Erjan derevnányń shetine shyǵa bergende alaý-dalaý bolyp, eńirep bir áıel júgirip keldi. Vasılııdiń qolynan ustaı alyp, tósine basyn soǵyp:

— Baýyrlarym-aı, qaıda edińder! Qurtty ǵoı, qanisherler! Óltirdi ǵoı! — dep yshqyna jylaıdy.

Vasılıı ań-tań bolyp:

— Ne boldy? Aıtsańyzshy, ne boldy? — dep surady.

— Oı, sorlatty ǵoı! Jendetter, qanisherler! Óltirip ketti! — dep áıel eńirep qoıa berdi.

Vasılıı áıeldiń basynan sıpap jubatyp:

— Kimdi óltirdi, baıyptap aıtyńyzshy, — dedi.

— Alenýshkany óltirdi. Vıtány da atty! Alenýshka meniń sińlim. Oı, ormanmen órtenip ketkir! Qyrylǵyr jendetter, dep daýys qyldy áıel.

Vasılıı men Erjan áıeldi áreń dep jubatyp, ólik jatqan jerge keldi. Eki komandırmen ilese kelgen bir top jaýynger, soǵysta qansha eti ólgen adamdar bolsa da óliktiń qasyna kelgende tóbe quıqalary shymyrlady. Qoranyń shetinde shalqasynan túsip jas áıel jatyr. Jún svıterdiń keýdesin jýǵan qan qoltyq tusyndaǵy appaq qardy boıapty. Áıeldiń keýdesinen demi bitkenmen óńindegi yza men úreı ushqyny áli sónbepti. Tistenip ashqan erni de jumylmaǵan. Áıeldiń oń jaǵynda, sozylǵan qolynyń ushyna taıaý eki jasar, búldirshindeı appaq bala jatyr. Aıaǵyn jıyryp alyp, top-tompaq bolyp, montıyp uıyqtap jatqan sıaqty. Jınalǵan jaýyngerler sumdyq kórinisten shoshyp, dem shyǵarmaı únsiz tur. Jıylǵan topty kórip «munda nemene boldy?» den suraǵandarǵa eshkim tyrs etip jaýap bermeıdi. Keıingiler jaqyndap kelip eki ólikke kózi túsip shoshynyp, únsiz sulyq turyp qalady.

Erjan men Vasılııdi ertip kelgen áıel eki ólikti kezek qushyp jylap, óltirýshilerge baǵyshtaǵan otty qarǵysy aralas sóılep ketti. İshin órt jalap bara jatqan qasiretti áıeldiń úzip, jaryp yshqynyp aıtqan áńgimesinen sumdyq qylmystyń syry anyqtaldy. Túnde aıaǵyna oq tıip, bóliminen adasyp qalǵan jaýynger Alenanyń úıine kelip jaıyn aıtyn kómek suraıdy. Alena ony jaraqaty jazylǵansha úıinde jasyrmaq bolyp pogrebke túsirip jatqyzyp qoıady. Sodan búgin erteńgisin kelgen nemisterdiń tórteýi Alenanyń úıine túsedi. Ne sebepten ekeni belgisiz, shamasy tamaq izdegen bolý kerek, pogrebti tintip, jaýyngerdi taýyp alady. Jaýyngerdi dalaǵa súırep alyp shyǵady. Alenany da súıreleıdi. Ol balasyn qushaqtaı shyǵady. Jaýyngerdi atarda Alena shyryldap ara túsken eken, myltyqtyń dúmimen urypty. Alena shalqasynan qulaıdy; qolyndaǵy balasy ushyp ketken. Sol kezde myltyǵyn kezep turǵan bireýi eki atyp bala men áıeldi óltiredi.

Top úlkeıe tústi. Endigiler derevnáǵa tarap bolǵan sumdyq habardy estip kelip jatqandar. Olar jaqynyraq kelip jansyz áıel men náresteni kórip jandary túrshigip zildeı aýyr únsizdikke beriledi. Vasılıı qalyń topty kózimen aqyryn sholyp ótti. Túpsiz qara tuńǵıyqtaı bári de únsiz tuna qalǵan. Jas sábıdiń uıqysyn buzýǵa qoryqqandaı demderin ishterine tartyp, jaǵy sýalyp, kózinen qasiret pen kek ushqyny jyltyrap Bondarenko tur; Zemdovtyń shıkil qabaǵy túksıip, dymqyl tartqan kózi bir noqatqa qadalyp qalǵan, ernin jymqyryp alypty — baýyrmal qaıyrymdy jigit áreń shydap tursa kerek; qońyr, qysqa murty tikireıip, Qartbaı sazaryp qatyp qalypty, kóz nury kúńgirt tartyp qara bulttaı jarqyraıdy. Kýskovqa ilesip jaýyngerler túgel bas kıimderin aldy.

Jalǵyz Kójek qana tóńirekte ne bolyp jatqanyn sezbeı melshıip tur. Sábıdiń ólimin kórgende ol qatty shoshynyp, kózi qaraýytyp ketken-di. Beıne shyrt uıqyda jatqandaı kip-kishkentaı aq saýsaqtaryn shala jumyp montıyp jatqan sábıden kóz almaı qaraı berdi ol. Talaı túnder túsine kirip, kóp saǵyndyrǵan Erkini esine tústi. Myna jatqan jas balanyń ornynda óziniń Erkinin kórgendeı bolyp úrkip, júregi qaq aıryldy. Kóziniń aldy buldyrap basy aınalyp barady. Osyndaı bir aýyr meń-zeń halde biraz turyp qaldy. Kenet Kójektiń kókireginen «ah» urǵan ashshy lep jaryp shyqty. Ol sábıdiń qoltyǵynyń astynda qar ústinde qyp-qyzyl bolyp uıyp qalǵan náresteniń júrek qanyn kórip qatty túrshikti. Qos tizerlep otyra qalyp náresteniń salqyn mańdaıyna ernin basa jylap jiberdi. Sálden keıin basyn kóterip alyp, kópshilikke buryldy.

— Aý, betin jasyryp topyraq salaıyq ta, aǵaıyn, — dedi ol, alǵashqy ret óziniń áskerde ekenin umytyp.

Bir top jaýynger kúrekterin alyp, derevná syrtyndaǵy dóńesten qabir qazýǵa bettedi. Kójek áli de kóńilin basa almaı:

— Ne jazyǵy bar? Náresteniń jazyǵy ne? Sábıdi haıýan da aıaıdy ǵoı! — dedi ashynyp.

— Jazyǵy barǵa tıe me eken, olar!? — dedi Qartbaı tistenip, janarynda kek oty jarq etti. — Qolynan kelgen zulymdyǵyn aıanyp qalady dep oılap pa ediń! Jan aýyrtpaıtyn jerińnen urady dep pe ediń!

Batalón derevnáda saǵattan artyq aıaldap, keshke qaraı jolǵa shyqty. Derevná syrtyndaǵy dóńeske shyǵa bergende on shaqty mashınaǵa tıelip dushpan soldattary kelip qaldy. Olar kolonnamen ketip bara jatqan batalóndy kórip tez mashınalarynan túsip, shepke ydyrap shabýylǵa kóshti.

Murat batalónyn dereý soǵys tártibine kóshirip ydyratty da, biraq shegine berýge buıryq berdi. Ol dushpanmen soǵysyp aınalysyp qalǵysy kelmedi, qalyńdap kele jatqan qarańǵylyqty paıdalanyp, aldyńǵy jaqta qaraýytqan ormanǵa kirip ketip, jaýdan qarasyn úzbek. Ol Erjannyń vzvodyn tosqaýylǵa qaldyryp tez shegine berdi. «Betin myqtap bir qaıyryp tastaǵasyn, atysa sheginip anaý ormanǵa kir, sol jerden tosyp alamyz», — dedi Erjanǵa.

Vzvodtyń jabyla atqan oǵynan órekpip kele jatqan jaý soldattarynyń beti qaıtyp qaldy. Alqymǵa taqalǵan pyshaqty qaǵyp jibergendeı batalónnyń tynysy keńip qaldy. Erjan vzvody da alǵashqy sasqalań asyǵystyqtan aıyǵyp sabyrmen soǵysty. Qorshaýdaǵylar úshin baǵa jetpes oqtaryn únemdep, dushpan bas kótergende ǵana dáldep atady. Erjan vzvodtyń bir shetine shabarman Bóribaıdy júgirtip, bir shetine ózi júgirip, «asyqpańdar, saspańdar, dáldep atyńdar» dep ámir taratty. Jarty saǵattaı irkilip qalǵan dushpannyń artynan taǵy qosymsha kúsh keldi. Qara kóleńkede mashına gúrili, aıqaı-shý estildi. Shekti úılerdi tasalanyp eki-úsh zeńbirek atqylady. Okopsyz ashyq jatqan jaýyngerlerge úlken qaýip osy boldy. Bir kezde «dushpan sol jaq qanattan aınalyp ótip barady» degen habar keldi. Erjan qasynda jatqan Qartbaıǵa:

— Biz qazir sheginemiz. Sen mynalardy bógeı tur. Tek bizden kóz jazyp qalma! — dep buıyrdy.

— Meni de qaldyryńyz, joldas leıtenant, — dedi ekinshi jaǵynan Kójek.

— Jaraıdy, — dedi Birjan. — Ekeýiń kezek atysyp sheginińder.

Vzvod keıin qaraı shegingende artynan orap ketken jaý kúshine soqtyqty. Erjan oń qanatqa qaraı tez sheginýge ámir etti. Endi keshikse qorshaýǵa túsip qalatyna sózsiz. Biraq ońǵa oıysqan vzvodty, dushpan shyǵys jaqtaǵy batalón kirip ketken ormanǵa ótkizbeı soltústik-batysqa qaraı tyqsyra berdi. Erjan endi barǵan saıyn batalónnan alshaqtap bara jatqanyn sezdi.

6

Qarańǵy tústi. Endi myltyq jarqylynan dushpan shebi anyq kórindi. Derevná shetinen jarqyldaǵan ot shyǵys jaqty oraı, ıilip kelip, sol qanatqa tireledi. Erjannyń buıryǵy boıynsha jaýyngerler oqty únemdep, nemis shebi kóterilip atakaǵa shyqqanda ǵana jappaı atqylap toıtaryp tastaıdy. Úsh ret beti qaıtqasyn jaý onsha órekpı qoımaıdy, tek atys salyp, qursaýyn qysa túsedi.

Vzvodtyń sheginip ketkenin bilip lap bergen bir rotadaı dushpandy Qartbaı men Kójek qarsy aldy. İńirde qaraýytyp kele jatqan kóp soldatty kórip Kójek Qartbaıǵa buryldy. Qartbaı qara kóleńkede onyń kóziniń jarqylyn ǵana baıqap qaldy.

— Asyqpa, Qartbaı, asyqpa tegi, — dedi Kójek tistenip. — Jaqyndasyn ıtter! Sespeı qatatyn bolsyn ata-babańnyń kóri janǵyrlar!

— Qarańǵyda jaqyn jiberý qaýipti, baıqa!—dep daýystady Qartbaı.

— Joq, joq, bilemin. Ótkizbeımin, kishkene jaqyndasyn! — dedi Kójek shıryǵyp.

Qartbaı qara kóleńkede qaptap kele jatqan dushpan men eki ortany shamalaı almady. Áldeqandaı bir sezimtaldyqpen oq atatyn kezeńniń jetkenin bilip, óziniń ejelgi daǵdysy boıynsha oń qanattaǵy soldatty kózdedi. Biraq qarańǵyda nysanaǵa iliktire almaı, kóńilmen topshylap qol pýlemetiniń shúrippesin basty. Daǵdylanyp qalǵan qol qatelespedi. Selkildep julqynǵan pýlemettiń stvoly ajal oǵyn qusyp, solǵa qaraı aqyryn buryla berdi. Kójek te ústemeletip oq jaýdyrdy. Nemister qaıtadan jatyp qaldy. Qartbaı sol qanatta qashyqtap bara jatqan myltyq daýsyn estidi. Aldyńǵy jaqta atys jıi jarqyldaıdy. Qarańǵy aýany túırep ústinen oq zýlaıdy. Kójek dúnıeni túgel umytyp oqty ústi-ústine tópep jatyr, tóńireginde masadaı yzyńdaǵan qalyń oqty da eleıtin emes. Qartbaı onyń qasyna júgirip kelip ıyǵynan julqyp qaldy.

— Esińnen tandyń ba, toqtat!

Kójektiń eki qoly avtomatyna jabysyp qalǵandaı, aırylar emes.

— Qoıa tur, Qartbaı! Bógeme! — deıdi qalshyldap, biraq oǵy bitken avtomat óshken motordaı únsiz qaldy. Qartbaı onyń bul jerden ózdigimen ketpeıtinin túsindi.

— Qazir shegin. Júr!—dep julqyp turǵyzyp keıin qaraı súıreı jóneldi.

Qartbaı júgirip kele jatyp tóńirekti tez, jiti sholyp ótti. Vzvod sol jaqqa qaraı kóp yǵysyp ketipti, dushpannyń qardaı boraǵan oǵyna sırek jaýap beredi. Vzvodpen eki ortadaǵy jol kesilip qalǵanyn Qartbaı túsine qoıdy. Derevná jaqtan shabýyl jasaǵandar endi solǵa kóp oıysyp, azǵana toby bulardyń sońyna túsip, kóbisi vzvodty ókshelep tyqsyryp barady. Kójek ekeýi jıyrma-otyz qadamdaı shegingende nemister taǵy da lap berdi. Qartbaı men Kójek jata qalyp qaıtadan atysa bastady. Jaǵdaıdyń qıynǵa aınalǵanyn, myna nemisterdi jelkesine mingizip qoıyp qashqaqtaı bergenmen uzaqqa barmaıtynyn Qartbaı túsindi. «Sheshingen sýdan taıynbas», — deıdi qazaq. Alystan bireý ózine qarap oq atsa japanda kele jatqan adam qatty shoshynady. Qalyń oqtyń astyndaǵy adam — oqtyń kisi óltiretin kúshi baryn umytyp ta ketedi. Sol sıaqty Qartbaı da jaǵdaıy aýyrlaǵan saıyn, ajal qaýpin elemedi, eleýge murshasy da bolmady; bar oıy qıyn jaǵdaıdan qaıtkende shyǵýda boldy. Kenet ójet oı sap ete qaldy. Kójekke «meniń qasymnan eki eli qalma» dep ámir etti de, atys sala, derevnányń sol jaǵyn ala shegine berdi. Dushpandy bir toıtaryp tastaǵan kezinde, Kójekke «menen qalma» dep daýystap, shetki bir úıge qaraı jalt berdi. Kishkene aǵash monshany tasalanyp entigin basty. Endi baıqady, bulardy qýǵan dushpan sırep qalypty, kóbisi ári qaraı oıysqan tárizdi. Pýlemettiń daýsy shyqpaı qalǵasyn nemister atakaǵa kóterilip bulardyń orynan sıpalap qaldy. Olar áli de biraz ilgerilep baryp, eshkimdi kezdestire almaı derevnáǵa qaıtty. Dabyrlap sóılesip keledi.

— Analar kelip qaldy ǵoı, ne isteımiz? — dedi Kójek sybyrlap, avtomaty yńǵaılaı berdi.

Osy kezde monshanyń artyndaǵy úıdiń qasyna keldi me, ne úıden shyqty ma, nemisterdiń sóılesken daýsy estildi. Qartbaı syǵalap qarap edi, eki soldat úıdiń qasyndaǵy arbadan bir nárse túsirip jatyr. Qarańǵyda jáshik pe, ne qapshyq pa, ne nárse ekeni anyq baıqalmaıdy. Derevnáǵa qaıtqan qýǵynshylardyń úsh-tórteýi beri qaraı buryldy. Qartbaı endi qaırylyp qaraǵanda jańaǵy eki soldat arbadan túsirgen teńdi kóterip úıge kirip bara jatyr eken.

Qartbaı ne isterin bilmeı alańdap turǵan Kójekke buryldy.

— Meniń sońymnan qalma! Dybysyńdy shyǵarma! — dep sybyrlady oǵan.

Kójek basyn ızedi. Qartbaı Kójekti ertip jańa ǵana soldattar kirip ketken úıdi aınalyp júre berdi. Kóshede adam az eken. Kósheniń arǵy betimen ketip bara jatqan bir nemis daýystap edi, Qartbaı estimegensip jaýap bermedi...

Erjan sol búıirge qaraı qıǵashtap ketti. Nemister onyń batalónǵa qosylatyn aldyn orap, ári-beriden soń soltústik batysqa yǵystyrdy. Jelkege minip alǵan qalyń jaý bastyrmalatyp, es jıǵyzbaı tyqsyryp barady. Japyryla qashsa ońbaıtynyn bilip, Erjan oq qaýpin umytyp vzvodtyń ol shetinen bul shetine júgirip otdelenıelerin tártipke salyp aldy. Endi bir otdelenıe shegingende ekinshisi jata qalyp atysyp dushpandy tejeıdi. Áıtse de basym kúsh shydatpaı, keıde búkil vzvod túgel qashady. Zelenın men Erjan sol sátte baryn salyp áreń tejep qalady.

Erjan avtomatynyń bir oboımasyn taýysty. Ústinen jarty metrdeı joǵary oq zýyldaıdy. Bir kez tómenirek atylǵan pýlemet oǵy aldynan bir metrdeı jerge «djık», «dzzık» dep shorshyp qarǵa súńgidi. Endi bir sát aldynan, tipti jaqyn jerden jaý pýlemetshisi qardy oqpen qaıyp ótti. «Óltirip ketý múmkin-aý», — degen oı keldi Erjanǵa. Biraq, ǵajaby — sol oıdan shoshynbady. Birde aldynan, birde janynan qarsy súńgip shorshyǵan oqtan beıne laqtyrǵan kesekten buqqandaı jasqanady. Oq ta, ajal da aýyr salmaǵyn, sumdyq susyn joǵaltyp kereksiz jırenishti nársege aınaldy. Erjan endi ajaldan qoryqqan joq, jırendi. Óziniń osy bir qyzyq halin keıin oılap túsine almaı qaıran boldy; ol keı adamdar úshin ajal qaýpi neǵurlym kúsheıgen saıyn, qorqynyshy azaıa beretinin bilmeıtin edi. Endi bir sátte tumsyǵynyń aldyna kelip shanshylyp jatqan oq basyn oqys kóterip alǵandaı — joǵarylap tóbesinen zýlady. Ajaldyń ótip ketkenin denesimen sezip boıy jeńildep qaldy.

Aq qardyń reńinde qaraýytyp shashyrap jatqan nemis soldattary qozǵala bastady. Birte-birte tutas kóterilip, júgire atqylap alǵa umtyldy. Qaraıǵan soldat deneleri, myltyqtyń aýzynan ushqan ot — beıne qara albastylar keýdesinen jalyn shashyp kele jatqandaı eles beredi. Erjan bar daýsymen aıqaılady:

— Ogon!

Ózi de avtomatynyń dúmin ıyǵyna qysa túsip, kóńilmen dál mólsherlep oq jaýdyrdy. Dushpannyń qalyńdaý jerin tez topshylap bes-alty oqtan úzip-úzip atqylaıdy.

Bul dushpannyń sońǵy atakasy boldy. Osy kezde sheginýshilerdiń aldy ormanǵa baryp kirgen bolatyn. Sálden keıin ózge soldattarymen Erjan da bir yrǵyp qalyń aǵashtyń arasyna súńgip ketti. Ormannan, ásirese, ishinde dushpan bar ormannan tuńǵıyq sýdan jaman qorqatyn nemister onyń ústine qarańǵy túsip qalǵasyn, odan ári betteı almaı keıin qaıtty.

Erjannyń alǵashqy ańǵarǵany — bul manaǵy besin kezinde ózderi ótken derevnányń batys jaǵyndaǵy orman eken. Batalónnan ábden bólinip qalǵanyna endi kózi jetti. Azǵana jaýyngerin bastap qorshaýdan óz betimen shyǵýy kerek; óz bólimine qaıtyp qosylýy ekitalaı. Ol soldattaryn jınap túgendeı bastady. Eki jaýyngeri joq bolyp shyqty, óli-tirisi belgisiz. Qartbaı men Kójekten jáne aıryldy. Olardyń atys salyp shegingeni esinde, biraq bir mezgilde ekeýiniń de úni óshti. Óldi me? Tiri me? Qolǵa tústi me? Oǵan eshkim boljaý aıta almady. «Derevná jaqta atysyp jatqanyn estip edik, sodan keıingisin bilmedik», — deıdi árkim.

Erjan qarańǵyda soldattaryn kózimen túgendep júrip, art jaqta turǵan bir jaýyngerge nazary aýdy; tulǵasynda, turysynda munyń soldattaryna uqsamaıtyn bir erekshelik bar. Eriksiz jaqyndap kelip, tańyrqap qalt turyp qaldy:

— Raýshan!

Raýshan úndegen joq, qajyǵan denesi sulyq tartyp tómen qarap tur. Erjan bul kútpegen kezdesýge qaıran boldy da, biraq unatpaı mazasyzdanyp qaldy.

— Munda qaıdan qosyldyń? Bizben birge qıyn bolady ǵoı ózińe.

Erjan qamqorlyǵymen qosa ózin aýyrsynyp qalǵanyn sezdi Raýshan.

— Maǵan báribir. Qaı jerde ońaı bolýshy edi, — dep qysqa jaýap qaıyrdy ol. Renjip sál múdirip qaldy. — Munda da bir kádege jararmyn. Masyl bolmaspyn.

Erjan óz sóziniń yńǵaısyz tıgenin túsindi de, úndemedi. Onyń boıyn tez basyna túsken jaǵdaıdyń aýyrtpalyǵy bılep ketti. Mınýt ótken saıyn jaýapkershiligi údep, jedel baılamǵa kelip, dereý áreketke kóshý qajet bolyp barady. Ol jaýyngerlerine bes-on mınýt demalýǵa ruqsat etip aldyńǵy jaqty sholýǵa shyqty.

Keshqurym basylǵan qar qaıta jaýyp, jel turyp, borasyn boldy. Jańa bir ázirde ózderi tastaǵan derevná kórinbeıdi. Orman da, jol da kórinbeı aspan men jerdiń jigi qosylyp, tutas bir bozamyq túnekke aınalǵan. Et qyzýy basylyp, Erjan kesh yzǵaryn anyq sezdi. Betin aıazdyń ashshy qylqany shaqty.

Vzvod derevnány oń qaptalǵa ala shyǵysqa qaraı júrdi. Júrer joldy dál belgileý múmkin emes, Erjan qarańǵyny sıpalap, baǵytyn kompaspen topshylady. Kesheden bergi júristen, soǵystan qajyǵan soldattan aýyr aıańdap únsiz keledi; tóńiregin qorshaǵan dushpan baryn, aıaq astynda belgisiz qaýip baryn umytyp ketken sıaqty.

Bozamyq túnektiń qaraýytqan shegine kózi aýyrǵansha qadalyp, jaıaý borasynnyń, bir yrǵaqty yzyńynyń arasynan ózge dybys ańdyp qulaǵyn tigip, búkil denesimen jat kúshtiń, qaýiptiń salqyn lebin sezip kele jatqan Erjan óziniń burynǵy beıqamdyǵyna, tipti batalón qorshaýǵa túskennen keıingi alańsyzdyǵyna myrs etti. Minekeı ony jyly qundaqtan sýyryp alyp, yzǵardyń ótine jalańash tosqan sıaqty.

Kenet oń jaqtan mashına gúrildedi. Erjan selt etip, óziniń solǵa qaraı oıysyp bara jatqanyn sezdi. «Qorqa bastaǵanym ba?» degen oı jalt etti. Mana qardaı boraǵan oqtan, sekýnd saıyn tóngen ajal qaýpinen júregi shaıylmaǵanda, endi tym sekemshil, úrkek bolyp ketkenine yzalanyp deneni túrshiktirgen súıkimsiz áserdi silkip tastap, tez qaıratyn jıyp shıryǵyp aldy. Bir-eki ret býlyǵyp baryp mashınanyń tynysy túzeldi de, gúrili alystaı berdi. Erjan derevnányń tusyna kelip qalǵanyn ańǵardy. Aldynda eki shaqyrymdaı jerde orman bar, soǵan bir tyrnaǵy ilikse... Jaýyngerlerine únsiz belgi berip ol endi tezirek aıańdady. Derevnányń deńgeıinen óte bergen kezde motosıkl daýsy estildi. «Pr-pyrlap» qaqalyp aldy da yshqyna yryldaı jóneldi. «Derevnádan shyǵatyn jolmen shyǵysqa qaraı ketip barady», — dep jorydy Erjan.

Ormanda batalónnyń bulardy kútip tura almaıtynyn Erjan da, jaýyngerler de sezip edi. Onyń ústine tóńirekte úlkendi-kishili orman kóp, burqasyndy qarańǵy túnde batalónnyń izin taýyp alý da eki talaı. Biraq sonda da qaıyń aralas qaraǵaıdyń ishine kirgesin Erjan da, jaýyngerler de «kim biledi, kezdesip qalar»,— degen úmitpen eleńdeı berdi. Jarty saǵat júrgennen keıin, alda bara jatqan Zemsov torǵaısha shyryldap «toqta» degen habar berdi. Vzvod tez ydyrap, qarý-jaraǵyn yńǵaılady. Bóribaı keldi.

— Myna jerde bir ashyq dalań bar eken. Sol aradan jol ótedi eken. Sol jerde nemistiń motosıklısin bireý óltirip ketipti.

— Zemsov qaıda? — dep surady Erjan.

— Ol ekeýi áregirek sholyp qaıtamyz dep ketti.

Orman ishinen ótetin jińishke joldyń shetinde búkshıe jantaıyp nemis soldaty jatyr; motosıkl taqymynan sytylyp shyǵyp áregirek baryp qulapty. Zelenın eńkeıip eliktiń betine úńilip qolyn, bet, aýzyn sıpalap kórdi.

— Áli qatpaǵan. Taıaýda ǵana óltirilgen.

Zelenın onyń moınyndaǵy avtomatyn aldy. Jarty shaqyrymdaı júrmeı jatyp taǵy bir nemis motosıklıstiń óligi kezdesti. Jurt endi qaıran boldy. Árkim ártúrli boljaý aıtty.

— Bizdiń batalónnyń adamdary shyǵar osyny istegen.

— Onda olar planshetkalary men qarýlaryn nege almaǵan?

— Tipti qolyndaǵy saǵatyn da almapty.

— Múmkin, partızandar shyǵar?

— Partızanǵa qarý kerek emes pe eken?

— Kim boldy eken?

— Kim bolsa da bizdiń adam ǵoı, áıteýir.

Úlkendi-kishili ormandardy tasalanyp saı, jyrany saǵalap, derevnálardy oraǵytyp ótip vzvod tań atqansha júrdi. Eki kúnnen beri tize búkpegen soldattar ábden qajydy, ashyqty. Oq, dáriniń de keshegi urystan keıin azaıyp qalǵanyn Erjan sezdi. Jurtty tynyqtyryp, jer shamasyn baǵdarlap, bolashaq qımylyn anyqtap alý úshin tań ata qalyń ormannyń ishine toqtady. Kún áli ashylǵan joq. Qar edeýir qalyńdap qaldy.

Soldattar qaraǵaı butaǵyn tósenip, mazdap janǵan otty aınala qyzara bórtip uıyqtap ketti. Erjan Zelenındi barlaýǵa jiberip, ózi de bir saǵattaı uıyqtap aldy. Áldeneden sekem alǵandaı tez oıandy. Denesi saldyrap qozǵaltpaıdy. Búıirin qyzdyrǵan ottyń qasynda buıyǵyp jata bergisi keledi. Ol ornynan atyp turdy. Sońǵy kúnderi ol kóńilin tejep, ózine ózi qatal bola bastaǵan-dy. Qazir de qozǵalǵysy kelmeı buıyǵa bergenin sezip, tez turdy. Júreginiń sazǵanyn sezip, «ólmessiń, shydarsyń» dedi ózine. Ol kerilip boıyn jazyp, kúzette turǵan soldattardy tekserip ot basyna qaıtyp keldi. Ot kósep uıyqtaǵandardyń kıimderin ottan qoryp otyrǵan Bondarenkoǵa jatýǵa ruqsat etip, onyń qyzmetin óz moınyna aldy. Qalǵyp áreń shydap otyrǵan Bondarenko basy jerge tıisimen qor ete qaldy.

Erjan sónip bara jatqan otqa aǵash butaqtaryn saldy: dymqyl otyn birden tutana qoımaı, byqsyp mazany ketirdi. Óńeshine tútin kirip qaqalǵansha úrlep shıneliniń shalǵaıymen jelpip áreń tutatty. Ushqyn shashqan qyzǵylt-sarǵysh jalyn ystyq lebimen betti sharpyp, joǵary qaraı julqyna berdi. Erjannyń kózi uıyqtap jatqan Raýshanǵa tústi. Sanıtarlyq sýmkasyn jastanyp otqa qaraı qyrynan jatyr. Sýyqqa totyqqan kúreń júzinde jalynnyń ádemi kóleńkesi oınaıdy. Erjan eriksiz qadalyp qarap qaldy. Jaq súıegi bilinip, óńi tartylyp júdep qalǵan. Qajyǵandyqtan ba, álde basqa ma, qabaǵynyń astyna kúńgirt kóleńke uıalaǵan. Osy kóleńke onyń dóńesteý kelgen mańdaıyna, búkil júzine qaıǵyly, muńdy reń berip tur. Qulaqshyny domalap qardyń ústine túsipti, jalań bas jatyr. «Basyna sýyq tıedi-aý». Erjan túregelip baryp qulaqshyndy aldy da qaryn qaǵyp, otqa keptirip basyna kıgizdi. Raýshannyń qasynan kete almaı, betine úńile qarap az otyrdy; dál osy sátte Raýshannan qashyqtaǵan saıyn belgisiz kúsh oǵan qaraı ıtere túsetinin sezdi. Ol tez ornynan turyp júrip ketti.

Erjannyń boıynda ózi baıqamaǵan bir qubylys paıda boldy. İshine qatal, ámiri kúshti bireý kirip alyp burynǵy ańǵal, beıqam, bosań Erjannyń ár qımylyn, oıyn, áreketin qapysyz ańdap, qaqpalap qatal jolǵa salyp otyratyn boldy. Bosańsyp bara jatsa qataıtyp, erkinsip bara jatsa tejep ustaıdy. Jańa ǵana Raýshanǵa kóńili eljirep bara jatyr edi, sol ámirshisi jelkesinen tartyp turǵyzyp áketti.

Erjan túnerip, arly-berli sendelip júr. Kópten beri jınalǵan, jastyq, albyrttyqtan, beıqamdyqtan moıny jar bermeı jaýapsyz qalǵan oılary endi dúmpip barady. «Jaýabyńdy aıt, óz aryńnyń aldynda bultarma» deıdi. «Sen ne bitirdiń, ne tyndyrdyń? Armanyń ne edi, jetken jeriń qaısy?» deıdi. Ia, Erjan jaman soǵyspaǵan sıaqty. Qorqyp qashqan jeri bolǵan joq. Vzvod ta jaman soǵysqan joq. Táýir komandır tárizdi. «Táýir», ıá, tek «táýir» komandır, jaqsy komandır emes. «Taǵy ózińdi óziń aldarqatpaqsyń. Nashar komandırsiń», — dedi Erjan ózine. «Vzvod jaqsy soǵyssa — ol jaýyngerlerdiń isi. Al, sen ne bitirdiń. Jaraıdy osy urysta qoryqpadyń. Biraq sen komandır emessiń be? Joǵarydan berilgen buıryqty soldattarǵa jetkizip qaıtalap aıqaıladyń. Onsyz da atqylap jatqan jaýyngerlerge: «Ogon!» den baıbalam saldyń. Ol Bóribaıdyń da qolynan kelmeı me? Qaıta ol senen góri sabyrlyraq, ornyqtyraq ister edi osynyń bárin».

Erjan talaı myqty komandırlerdi kórdi. Bir adamy qalǵansha sheginbeı, jaýdyń batalónyn qyrǵan, tankterin qıratqan vzvod komandırleriniń atyn estidi. Qıynnan jol taýyp, qalyń jaýdyń temir qursaýyn jaryp etken, ójettigi ańyz bolǵan komandırlerdi kórdi. Qatal, qaharly, kúshti adamdar olar. Soldattar sol qaharly komandırler úshin janyn berýge bar, oǵan erip ot pen sýǵa kózderin jumbaı túsedi. Sol komandırler jalǵyz qyzmet dárejesimen emes, qaıratymen, jigerimen qaraýyndaǵylaryn úıirip alǵan joq pa? Onda komandırge soldat shyn yqylasymen berile baǵynady, komandıri kúshti bolsa soldat ta ózin kúshti sezinedi. Al, Erjan she? Ol vzvodtyń júregi, uıytqysy, ákesi emes, ógizdiń múıizine qonǵan shybyn sıaqty. Bir kezdegi dıvızıa komandırine deıin tez kóterilmek bolǵan qıaly esine túsip, ashshy yzamen myrs etti. «Árqashan da jurttan artyq bolǵyń keletin ádetiń bar, dostym, — dedi Erjan ózine. — Seniń jurttan neń artyq? Ýchılıshede otlıchno oqyp kózge tústiń, al soǵysqa kelgende júnjip kettiń. Joq, ózińniń tómendigińdi sez, dostym. Bul jerde sen ótirik uıalatyn eshkim joq. Moıynda». Osylaı ózine-ózi qanaǵattanbaǵan, ózin olqysynǵan aýyr ókinish kóńilin oısyratyp barady.

Erjan aıaǵyn qarǵa qadaı basyp, arly-berli sendelip júr. Ot basyna jıyrma qadamdaı úlken qaraǵaıdyń qasyna barady da, onyń synǵan butaǵyna kózi túsip, keıin qaıtady. Eki ortada taptalyp jol túsip qaldy. Erjan ottyń sónip bara jatqanyn kórip aǵash saldy. Taǵy da Raýshannyń júzine kózi tústi. Qabaǵynyń astyna uıalaǵan manaǵy bir kóleńke ydyrap, qyzara bórtken óńine jyly reń kirgen. Juqa erninde kúlki taby tur. Jaqsy tús kórip jatyr. Sonaý aıly túnde alǵashqy, hám sońǵy ret súıgen osy ádemi juqa erinniń jylýyn qaıta sezgendeı boldy. Ómirindegi eń baqytty sáttiń qadirin sol kezde baǵalaı almaı qapyda ótkizip alǵanyna ókindi. Sol baqyty taǵy bir ǵana aınalyp kelse... İshindegi qatal ámirshisi taǵy da ustap aldy. Qaıda ekenińdi, moınyńda qandaı mindet turǵanyn umytyp kettiń be? Ózińniń kishkentaı, usaq qaıǵyńmen álek bolyp júrsiń. Ólim-jitimi moınyńa artylǵan jıyrma-otyz adamnyń qamyn oılaý joq-aý sende!? Ánekeı, tamsanyp qoıyp tátti uıyqtap jatqan Bondarenko. Sonyń ómiri seniń qolyńda. Onyń úıinde kútip otyrǵan áıeli, bala-shaǵasy baryn bilesiń be? Áıeli kún ara hat jazady, pochta keshikkende úsh-tórt hat birden keledi. «Qolyna kúrek pen kóseýden basqany ustap kórmegen meniń qatynym barmaǵy maıysqan pısar bolyp aldy», — dep kúledi Bondarenko. Jańa qosylǵan jarynan maýqy basylmaı aırylǵan, sarǵaıyp kútip otyrǵan Kákibaıdyń áıeli she? Kójekten aıryldyń... Zaryǵyp kórgen balasy saǵynyp kúnara hat jazatyn edi o da. Jaqynda alǵan avtomatynan kem qadirlemeı, bas jaǵyn kertip jippen tós qaltasyna baılap alǵan kók sıa qaryndashyn qaıta-qaıta aýzyna salyp sýlap, ezýi men murtyn sıaǵa boıap, ıkemsiz myrtyq saýsaǵymen ár árpin battıtyp jazatyn. Qartbaıdyń mektepke bıyl barǵan balasy, alǵashqy tanyǵan árpinen qıystyryp: «Bapa, jaýdy jeńip qaıt, biz seni saǵyndyq», — dep jazdy. Sábı júregi lúpildep ákesinen jaqsylyq habar kútip otyrǵan sol balaǵa ne dep jaýap beresiń? Qanshama jurttyń eń ardaqtysy, ómirdegi eń asyly tapsyryldy saǵan. Vzvod. Jıyrma alty jaýynger, tórt kishi komandır. Shyǵynymyz tórt adam. Osy jansyz qurǵaq sózdiń astynda qanshama ushan-teńiz dúnıe jatqanyn sezdiń be sen? Osy dúnıeni, asyl qazynany qorshaýdan aman alyp shyǵa alasyń ba? — Osy araǵa kelgende Erjan toqyrap qaldy. Moınyna túsken salmaq tym aýyr jatyr. «Arystanov sóz joq alyp shyǵady. Kýskov ta alyp shyǵar edi», — dep oılady ol. — Árıne jaýyngerlerdiń bárin qazadan saqtaý munyń qolynan kelmeıdi. Ózi de qaza tabýy múmkin. Biraq árbir orynsyz shyǵyn bolǵan ómirge bul jaýapty. Kerek bolsa olardyń ózderi de ólimnen taısalmaıdy. Qartbaı men Kójek qabaq shytpastan qalyń jaýdyń ortasynda qalǵan joq pa?

Budan bir-eki aı buryn bastyqtar: «Rota komandıri bol», — dese ishinen qýana kelisim berýge, «batalón komandır! bol», — dese kóp oılanbaı-aq kónýge daıar Erjan, endi «vzvod» degen eń kishkene bólimsheniń óz eńsesin basyp keterlik aýyr salmaq ekenin tipti bar denesimen sezdi. Bekimegen buǵanasy kótere almaıtyn aýyr teńdi artqan sıaqty buǵan. Ony «álim kelmeıdi» dep tastaı almaıdy endi, qabyrǵasy synsa da aparar jerine jetkizýi kerek. Erjannyń kóz aldyna bala kezindegi bir oqıǵa elestedi. Almatyǵa kóship kelgen jyly (ol kezde mektepte oqıtyn) úsh-tórt bala taýǵa shyqty. Taýǵa órmelep mashyqtanyp qalǵan joldastary shanshyla kóterilgen jalańash shoqynyń tastaqty baýraıyna kesirtkedeı tyrmysyp ıretile órmeleı jóneldi. Erjan bata almaı, kidirip qaldy. Biraq joldastarynan qalyp qoıǵanyna namystanyp bu da tyrmysyp órmeleı berdi. Qyrly tastar keýdesine, tizesine batyp, qol etin sydyrǵanyna qaramaı qıyndyqqa eligip jartasqa eregiskendeı kóp ýaqytqa deıin toqtamady. Bir kezde entigin basyp joǵary qarap edi kózi buldyrap, basy aınalyp ketti. Ómirinde alǵashqy ret ólim qaýpin sezip, shoshyndy. Denesiniń bosap bara jatqanyn baıqap jartasqa jabysa tústi. Tuńǵıyq shyńyraýdyń ústinde jalǵyz tal qylǵa jarmasyp turǵan tárizdi. Qyl úzilip ketse...

Keıin qaıtý, tómen túsý, joǵary órmeleýden anaǵurlym qorqynyshty.

Endi ol denesiniń qyrly tas batyp aýyrǵanyn, aıaǵynyń qanaǵanyn sezgen joq, tómengi jaqqa da qaramady, joǵarydan tóngen mylqaý qara tastyń zildeı salmaǵy eseńgiretip, kózi qaraýytyp óń men tústiń arasyndaǵydaı meńireý halde tyrmysyp órmeleı berdi, órmeleı berdi. Bar tilegi ózin janysha qysqan tas qushaqtan sýyrylyp shyǵý bolyp yshqynyp, eń sońǵy kúshin jıyp, tyrmysa tústi. Sońǵy kúsh tez taýsylmaıdy eken, «endi bittim» degende taǵy bir sońǵy kúsh, odan keıin taǵy bir kúsh sarańnyń qaltasyndaǵy tıyndaı birtindep shyǵa berdi. «Joq, tyrmysý kerek, tispen, tyrnaqpen qarysa jarmasý kerek, qan josa bolsaq ta...» dedi Erjan.

7

Kúlándanyń jaraqaty onsha aýyr emes-ti. Qarynan tıgen oq súıegine zaqym keltirmeı bulshyqtan ótken, biraq jarasy jazylǵansha aıǵa jýyq emdelý kerek bolǵasyn ony armıanyń, odan maıdandyq gospıtálǵa jiberdi. Maıdandyq gospıtál kishileý bir qalada buryn aýrýhana bolǵan jalǵyz qabat keń úıde ornalasqan eken. Mańaıyndaǵy úılerge de jaralylardy ornalastyrǵan. Kúlánda tósek tartyp jatqan joq, kúnde jarasyn tańdyryp alyp túregelip júrdi. Eki kúnnen keıin ishi pysyp dárigerler men sanıtarlarǵa kómektese bastady. Alǵashqyda ornynan tura almaıtyn jaralylarǵa sý áperip júrdi, sodan jastyǵyn túzep berip, basyn kóterýge járdemdesti. Onyń isin elegen de, qoı degen de adam bolǵan joq. Bir kúni aýyr jaralyǵa operasıa jasap jatqan dáriger ystyq sýǵa qaınatqan aspap ustap turǵan sestrany hloroform ákelýge jumsady. Sestra dárigerge álsin-álsin usynyp turǵan aspaptaryn qaıda qoıarǵa bilmeı sasyp qalǵanda esikten syǵalap turǵan Kúlánda «men ákeleıin» dep júgirip ketti. Osylaı óziniń shtattan tys qyzmetine Kúlándanyń ózi de, gospıtál qyzmetkerleri de, jaralylar da úırenip ketti. Jańadan kelgen jaralylar Kúlándany osy gospıtáldyń qyzmetkeri kórip, «qolyńyz neden jaraly bolǵan, gospıtáldy bombalap pa edi», — dep suraıtyn boldy.

Tek gospıtáldyń bas hırýrgi, kishkene shoqsha saqaldy, qýaqy tildi shal Kúlándanyń qyzmet etýine qarsylyq bildirdi:

— Jaralylardy qyzmetke paıdalanýǵa pravom joq.

Siz jumysqa aralasýyńyzdy qoımasańyz postelnyı rejımge kóshirem, — dedi ol Kúlándaǵa.

— Joq, joq, men jumys istep júrgenim joq, jurttyń qoly tımeı jatqasyn tek jáı...— dedi medısına maıorynyń qatal kózqarasynan qaımyǵyp qalǵan Kúlánda.— Meniń tipti denim saý. Qazir jaǵdaı qıyn ǵoı, joldas maıor. Jaralylar kóp kelip jatyr.

Hırýrg basyn kekshıtip Kúlándaǵa azǵana qarap turdy da:

— Hm. Hm. Jaǵdaı qıyn deısiz. Onyńyz ras. Tek jaǵdaıdyń qıyndyǵyn eseptep azǵana kómektesýińizge ruqsat etem. — Ol pensnesiniń ústinen qarap, qolyn shoshaıtty. — Tek tss... Eshkimge aıtýshy bolmańyz. Ýáde ǵoı?

— Ýáde, — dedi Kúlánda hırýrgtyń minezine máz bolyp kúlimdep.

Azǵana kún istegennen keıin hırýrg Kúlándany qatty unatty. Syrqattyń nyshandaryn baqylap daǵdylanǵan dáriger Kúlánda jóninde ańǵarǵanyn konsılıýmda otyrǵandaı ashyq aıtty.

— Siz óte jaqsy qyz ekensiz, durysyraq aıtqanda jaqsy personalsyz. Óz mamandyǵymnyń arqasynda áıel zatymen kóp qyzmettes boldym. Siz iske usynaqty jáne yqylastysyz. Bul medısına qyzmetkeri úshin jaqsy qasıet. Onyń ústine óte kishipeıilsiz jáne sózge asa sarańsyz. Ásirese, sońǵy qasıet áıel zatynda sırek baıqalady. Birneshe kúngi baqylaýymnyń nátıjesinde sizdi gospıtálda turaqty qyzmetke qaldyrý kerek degen qorytyndyǵa keldim.

— Joq, men óz bólimime qaıtýym kerek, — dedi Kúlánda.

— Aha. Qalǵyńyz kelmeıdi, á? — dedi hırýrg taǵy da pensnesiniń ústinen súze qarap. — Siz bolashaǵyńyzdy nege oılamaısyz. Munda siz kóp tájirıbe alasyz, jattyǵasyz. Erteń soǵys bitkende ınstıtýtqa túspeısiz be? Joǵary bilimsiz qalaı bolady? Sonda naǵyz mańdaı aldy stýdentka bolasyz. Eger men medısınany túsinsem, túbi sizden jaqsy dáriger shyǵady.

— Sizge raqmet, biraq qala almaımyn, — dep sybyrlady Kúlánda.

— Hm. Meniń baqylaýym tolyq emes eken. Siz áli qaısar da ekensiz ǵoı. Endeshe máseleni keıinge qaldyraıyq. Áli oılanýǵa ýaqyt bar.

Ia, oılanýǵa ýaqyt boldy, biraq Kúlándanyń oıy basqada.

Kúlánda bala kezinen jurt nazaryn aýdaryp kózge túsip kórgen emes-ti. Ylǵı ózge qyzdardyń ortasynda eleýsiz bolatyn. Mekteptegi oıyn-saýyq dýmandarda da balalar bar bolsa ony baıqamaıtyn da, joq bolsa joqtamaıtyn. Sóıtip tasada júrip boı jetti. Biraq qyz bolyp ta jigit nazaryn aýdara almady. Ózge qyzdardyń aldynda qysylatyn jigitter, muny erkek baladaı kórip erkin qaljyńdasatyn. Osylaı óz jaǵdaıyna boıy úırenip «erkek minezdi», «erkin tildi» qyz bolyp aldy. Óz ortasynda eleýsizdigin qymsynsa da, jas kóńili muqalmady, jaqsy jigitterdi úıirip alǵan qurbylaryn kúndeýden aýlaq boldy.

Ǵashyqtyń degenniń ne ekenin bilmeı jigittermen ber jaǵymen qaljyńdasyp jaıdary júrgen Kúlánda Erjanǵa jolyqty. Jazdygúni Almatyda batalón jattyǵý oıynyna shyqty. Qaladan uzaq, Býryldaı atalatyn shoqynyń baýyryna jaqyndaǵanda kún shyqty. Tań shapaǵy qyzǵylt-sarǵysh jumsaq nurǵa malyp, erteńgi salqynmen sergip oıanǵan ýyz tabıǵat lebi Kúlándanyń kókiregin muńly qýanyshqa bóledi. Qarly shyńnyń súıir órkeshteri araılanyp, taý jylǵalarynda tutasa qaraýytqan qaraǵaıdyń ústine kúlgin munar uıyp tur. Aspannyń qara kók boıaýy ońyp, juldyzdardyń da sáýlesi solyp semip barady; tek taý jotasynan arqan boıy joǵaryda qyzǵylt nurly Sholpan eregiskendeı nury seme berdi.

Batalón prıvalǵa toqtaǵanda Kúlánda boıyn bılegen raqattan aryla almaı ońasha otyryp qalǵan. «Qandaı tamasha!» Kúlánda selt etip jalt qarady. Taýǵa ıek artyp shyǵyp kele jatqan kúnge súısine qarap jas leıtenant tur. Jańaǵy sózdi aıtqan sol bolý kerek. Ádemi qońyr dóńgelek júzi kúlimdep kún nuryna balqyp jaınap tur. Aýdyra kıgen pılotkasynyń astynan shyqqan tolqyndy qara shashy men qoıý qara qasy jigittiń sulý óńin ótkirleı túsken.

— Mynaý netken keremet! Endi kún saıyn erte turyp tań atqanyn baqylarmyn,— dedi leıtenant tańǵy ýyz aýany qushyrlana jutyp. Ol júresinen otyra qalyp qos qolymen shóp basyndaǵy shyqty súzdi.— Tipti jýynyp alýǵa bolady.

Jas jigittiń búkil tulǵasynda, nurly júzinde, qýanyshty daýysynda mynaý tań sáýlesindeı kisini eriksiz tartatyn balǵyn kúsh bar. Júresinen otyrǵany qandaı ádemi. Kúlánda leıtenanttan kóz ala almaı qarap qalǵan. Ol tez túregelip Kúlándaǵa qaraı buryldy.

— Tamashalap otyrsyz ba? Jaqsy emes pe, á? — dedi ol Kúlándanyń qasyna kelip.

Tabıǵatqa ǵashyq bolyp, alańsyz qýanǵan jas jigittiń kózqarasy áserli edi. Kúlándanyń basy aınaldy.

— Iá. Óte jaqsy... Jaqsy...— deı berdi ol kúbirlep.

— Siz bizdiń batalónǵa jańadan kelgensiz ǵoı?

— Iá, eki-úsh kún boldy, — dep jaýap qaıyrdy Kúlánda, leıtenanttan kózin áreń taıdyryp.

Kúlánda osy jigitke ǵashyq boldy. Erjandy kúninde bir kórip qalsa, bir-eki aýyz til qatyssa sonyń ózi baıǵus qyzdyń qıalyn qıaǵa alyp ketetin. Alǵashqyda minezi ashyq-jarqyn jigittiń kúlkisin, kózqarasyn, jyly sózin ylǵı jaqsylyqqa joryp, kóńili marqaıyp júrdi. «Kúlánda, haliń jaqsy ma?», «Ásker ómiri aýyr emes pe?», «Kúnnen-kúnge qulpyryp barasyń ǵoı» degen júrdim-bardym aıtylǵan sózderdiń ózin Kúlánda jigittiń erekshe yqylasy dep qabyldaıtyn. Biraq jigit odan aryǵa barmaı, jańaǵy ystyq kóringen sózderdiń ózi sýyna bastady. Sóıtip júrgende Raýshan keldi. Erjan men Raýshan alǵashqy jolyqqan kúni — sonaý kishkene razezde poezd toqtap turǵanda,— Kúlándanyń júregi bárin sezdi, biraq senbeýge tyrysty. Raýshan men Erjan arasyndaǵy sózge jıi qystyrylyp, orynsyz kóp sóıledi. Mineziniń tipti orynsyz ekenin sezse de ózin toqtata almady. Bertin kele Erjannyń kóńili Raýshanda ekenine ábden kózi jetti. Biraq úmitsiz mahabbat óshpedi, qaıta ulǵaıa berdi. Raýshannan Erjandy qyzǵandy, biraq ol qyzǵanyshyn syrtqa shyǵarmady. Sonysyna qýystanyp, ózin aıypty sanap Raýshanǵa asa yqylasty bolyp ketti. Ózi jaralanǵan aıly tún Kúlándanyń áli esinde. Táni emes, jany jaralandy sol túni. Erjan men Raýshannyń ońasha ketkenin kórdi. Áıel júregi sezgish qoı, dál sol aıly túnde Erjannyń Raýshanǵa bar syryn, júrek syryn aıtatynyn bildi. «Meıli, meniń ne sharýam bar, meıli»,— dep kúbirledi alqynyp, biraq ózin qoıarǵa jer tappady. Urysqa shyqqanda Erjannyń vzvodyna qalaı barǵanyn Kúlánda ózi de bilmedi. Soldattarǵa qosylyp alda bara jatsa da keıinirek kele jatqan Erjannyń bar qımylyn qapy jibermedi. Erjan qulaǵanda qatty shoshydy. Ornynan endi tura bergen Erjan oq tıip qulaǵan Kúlándany qapsyra qushaqtaı alyp, shoshyna úrpıip:

— Qaı jerińizden tıdi? Aýyr emes pe?— dep surady.

Erjannyń tyn jany ashyp, qorqa qaraǵan súıkimdi keskini Kúlándanyń kóz aldynan keter emes.

Kúlándanyń kóńili polkta qaldy. Munda qur keýdesi ǵana. Ákesindeı súıkimdi, qyzyq dárigerdiń sózin syılaıdy, biraq kóne almaıdy. «Oılanýǵa ýaqyt bar» deıdi ol, al ýaqyt saǵynyshty arttyryp barady.

Kúlánda bir kúni kóshede ketip bara jatqanda bireý atyn atap daýystady. Qasyna yrjıa kúlip kújireıgen qazaq jaýynger keldi. Anadaıdan-aq:

— E, Kúlánda, aman ba! Alystan tanydym ǵoı,— dep daýystap keledi.

Kúlándanyń birneshe ret kórgen tanys adamy, biraq aty-jóni esine túspedi.

— Meniń qolymdy tańyp berip ediń, endi óziń jaraly bolypsyń ǵoı. Nemis ekeýmizdi bir jerden kózdep atqan eken,— den kúldi jaýynger. Moınyna asqan qolyn saý qolymen demeı kóterip. — Aı, óziń, dáýde bolsa, meni tanymaı tursyń ǵoı deımin.

— Joq, joq, shyramytyp turmyn,— dedi Kúlánda qysylyp.

— Tanymaı qalǵanyńdy kóziń aıtyp tur,— dep jaýynger keńkildep kúldi.— Men Dáýrenmin ǵoı. Soǵyspaı jatyp jaraly bolǵan batyryń ózimiz.

Kúlánda da kúlip jiberdi.

— E-e, endi esime tústi. Tek atyńdy umytyp qalyppyn.

Jaqsy boldy ǵoı, polkty saǵynyp júr edim, — dep qýandy Kúlánda.

— Polkty emes, jas komandırlerdiń birin saǵynyp júrgen shyǵarsyń-aý, — dep qyljaqtady Dáýren.

Kúlánda ázil-qaljyńdy qoıǵaly kóp bolǵan. Dáýrenniń sózin unatpaı qaldy.

— Kórispeı jatyp qyljaqtaǵanyńyz qalaı!? — dep tyıyp tastady.

— Qaljyń ǵoı. Qaljyńdaýǵa bolmasa keshirińiz. Qoıdyq, — dedi qapelimde qysylyp qalǵan Dáýren. — Men tipti sizdi ashýlanady dep oılaǵan joq edim.

Óziniń qysylǵany qyzyq eken, qyzara bórtip, yrjıyp kúle beredi. Onyń túrin kórip Kúlánda da jymıdy.

— Ekinshileı qyljaqtamaıtyn bol.

— Qup. Ámirińe quldyq, — dedi Dáýren.

Dáýren kelgeli Kúlánda sergip, kóńili kóterilip qaldy.

Basynda saqtanyp boıyn aýlaq ustap edi, biraq Dáýren óziniń kújireıgen súzegen túrine qaramaı ustamdy, jaratylysynan sypaıy adam bolyp shyqty. Uzaq áńgimelesip birge júrgende artyq-kem sóz aıtpaı, tek sypaıy kúldirip otyrady.

Bir kúni keshke taman ádetinshe Kúlánda jaralylardyń bólmesine kelip, bosaǵadaǵy oryndyqqa otyrdy. Sý áper, óıt-búıt dep eshkim mazalaı qoıǵan joq. Beıýaqta bireý uıyqtap, bireý alystaǵy úıin, qatyn-balasyn oılap, keıbireýler baıaý ózara sóılesip jatyr.

Uzyn palatkanyń orta tusynda basyn kóterip otyrǵan bireý:

— Nemene oılap otyrsyń, Serega, — dep kereýette jatqan kórshisiniń keýdesinen qaǵyp qoıdy. — Bir saǵat boldy, potoloktan kóz aýdarmaısyń.

Serega jastyqtan basyn kóterip aldy.

— Eh, dostym, sen bilmeısiń ǵoı. Vará deıtin qalyńdyǵym bar edi. Saǵynyp júrmin, dostym. Iýlde toı jasamaq edik... Soǵys bastaldy. Sarǵaıyp júrgen shyǵar baıǵusym.

Kúlánda qara kóleńkede Sereganyń bet qubylysyn kóre almasa da daýsyndaǵy saǵynyshtyń ystyq lebin anyq sezdi.

— Ha-ha-ha. Qoı ári, — dep kúldi kórshisi. — Sarǵaıyp, saǵynyp júrgen-aq shyǵar ábden. Seniń ornyńa bireýdi taýyp aldy ǵoı. Ondaı qyzdardyń jaıy belgili.

Serega ornynda qozǵalaqtap, kórshisine qaraı umsynyp:

— Sen, Pótrýha aǵaı, únińdi óshir. Sen olaı deme... Sen bilesiń be, Vará qandaı qyz. Ol, ol altyn qyz. Sen... Sen Varáǵa tilińdi tıgizbe!.. — dep býlyǵyp qaldy.

— Á-á. Yrshyp tústiń ǵoı. Shyn ǵashyq ekenińdi bildim, — dep kúldi Petrýha aǵaı.— Jas kezimde men de sendeı aqymaq bolǵanmyn.

Kúlándanyń kózinen jas tamshylap ketti. «Meni eshkim de saǵynbaıdy». «Kúlánda altyn qyz, sen oǵan tilińdi tıgizbe!» dep báıek bolatyn kim bar?» «Nege baqytsyz boldym?!» Bosap ketken qam kóńil tez basylmady. Kúlánda jurtqa sezdirgisi kelmeı korıdorǵa shyǵyp qara kóleńke buryshta solqyldap kóp jylady.

— Kúlánda, Kúlánda!— dedi bireý jalynyshty daýyspen.

Kúlánda Dáýrenniń daýsyn tanysa da, burylyp qaraı almady. Tez kózin súrtip álek bolyp jatyr. «Mezgilsiz ýaqytta qaıdan kele qoıdy».

— Kúlánda, Kúlánda! — deıdi Dáýren aýyq-aýyq jalynyshty únmen. Bireýdiń uıatty, qupıa syryn urlap tyńdaǵandaı ózi qysylyp ta tur. — Kúlánda seni bireý renjitti me?

— Joq, jaı, — dedi Kúlánda. — Eshkim de renjitken joq.

«Mende nesi bar, tezirek ketse eken baılanbaı»,— dedi ishinen. Biraq Dáýren keter emes. Jelkesinen mólıip áli tur. Tiri janǵa sezdirgisi kelmegen kóz jasyn kórip, uıaltpaı-aq baıqamaǵansyp ótip ketýdiń ornyna ketpeı turyp alǵanyna Kúlánda yza boldy.

— Mende ne sharýań bar, — dep keıip tastady.

Biraq Dáýren oǵan ashýlanbady da, ádetinshe qysylmady da.

— Renjime, Kúlánda, — dedi ol senimdi baıypty daýyspen.— Qaıǵyrma. Júr taza aýaǵa shyǵaıyq.

Kúlánda Dáýrenge eriksiz erip júre berdi. Búgin erteńgilik jaýǵan ulpa qar tús kezinde jipsip tyǵyzdalyp aýyr tartqan. Asfáltsyz kósheniń ortasyndaǵy qar mashına, kólik tabanymen taptalyp, nyǵyzdalǵan. Qarańǵyǵa súńgigen alasa úılerdiń tóbesi appaq. Qar ısi sińgen keshki salqyn aýa birden kókirekti ashyp jiberdi. Dáýren úndemeı, tómen qarap salmaqty keledi. «Munyń da bir qaıǵysy bar-aý» dep topshylady Kúlánda. Bir-eki kvartal ótkennen keıin Dáýren Kúlándanyń betine úńile qarady.

— Sen kimnen estidiń, ony?

— Neni? Neni aıtasyń? —dedi Kúlánda tańdanyp.

— Neni deısiń be? — Dáýren de Kúlándanyń betine tańyrqaı qarady. — Endeshe nege jyladyń!?

Kúlánda esh nársege túsine almady. Dáýrenniń suraýyna qalaı jaýap berýdiń retin de tappady.

— Jyladym. Jylaǵym keldi. Ony qaıtesiń?

— Men seni estigen eken ǵoı desem...— Dáýren úndemeı qaldy. Kúlánda onyń bir jamanatty búgip turǵanyn sezip qatty mazasyzdandy.

— Aıtshy, nemene dep tursyń? Nemene?

— Bizdiń batalón qorshaýǵa túsip qalypty.

— Qoı! Ony kim aıtty saǵan?! Beker shyǵar!

— Aı, beker emes sıaqty. — Dáýren kúrsine dem aldy. — Búgin bizdiń polktan jaraly serjant keldi. Sol aıtty.

Kúlánda sazaryp turyp qaldy. Senerin de, senbesin de bilmeıdi.

— Ras pa eken? Kóziń jetti me? — deı beredi qaıta-qaıta, myna sumdyq habardyń aýyr salmaǵy barǵan saıyn batyp barady. Ásker ómiriniń, maıdan ómiriniń ashysy men tushshysyn birge tatyp, qýanyshy men azabyna ortaq bolǵan ortasymen bite qaınasyp, etene bolyp ketkenin Kúlánda endi baıqady. Úı ishinen, aýyl aımaǵynan aırylǵandaı jetimsirep qaldy. Júzinen amalsyzdyń ajary seziledi. Kózinde jas móltildep Dáýrenge qarady. Endigi taıanyshy sol sıaqty.

— Biz qaıtemiz? Endi ne isteımiz?

— Dıvızıaǵa, ózimizdiń polkymyzǵa qaıtýymyz kerek.

— Meniń jaram jazyldy. Dárigerler ermek úshin bosqa áýrelep júr, — dedi Dáýren.

— Onda bizdiń batalón joq qoı.

— Bizdiń batalón joq bolsa basqa batalón bar. Qorshaýda qalǵan bólimder shyǵyp jatqan kórinedi ǵoı. Bizdiń batalón da shyǵar, — dep jubatty Dáýren.

Kúlánda kóp oılanbaı baılamǵa keldi.

— Endeshe júr. Glavvrachqa baraıyq. Bizdi gospıtáldan shyǵarsyn, — dep asyqtyrdy Dáýren.

Bas dáriger Kúlánda men Dáýren kirgende pensnesiniń ústinen súze qarap, tańyrqaǵandaı ajar kórsetti. Ásheıinde uıalshaq Kúlánda batyl sóıledi:

— Joldas maıor! Bizdi óz bólimimizge qaıtaryńyz.

— Ol jóninde aıtqansyz,— dedi dáriger. — Birinshiden, emdelip bolǵan joqsyz. Ekinshiden, sizdi shaldyń sózin syılar dep oılap em. Áli de oılansań qaıtedi?— dedi ol qýaqy kózi kúlimdep.

— Biz óz polkymyzǵa qaıtýymyz kerek, joldas maıor, — dep gúj etti Dáýren.

Dáriger Kúlándanyń tasasynan shyǵa kelgen Dáýrendi endi baıqady. Urty biline bastaǵan quj-quj betti, dóńes qabaqty shombal jigit mańdaıynyń astynan súze qarap tur. Shynyn aıtqanda dáriger sál úrkińkirep te qaldy.

— Siz toqtaı turyńyz, — dep dáriger Kúlándaǵa buryldy. — Degenmen siz oılanyńyz.

— Joq, joldas maıor, siz keshirińiz. Men... Biz polkqa qaıtýymyz kerek. Bizdiń batalón... Bizdiń batalón qıyn halde.

Orys tilin táptishtep taza sóıleıtin Kúlánda jańylyp múdire berdi. Maıor Kúlándanyń júzine oılanyp qarap qaldy. Qyzdyń úzildi-kesildi berik baılamǵa kelgenin túri aıtyp tur. Osylardyń maıdanynda ne de bolsa qıyn bir jaǵdaı bolǵan sıaqty. «Bulardy toqtatýǵa bolmas» den oılady dáriger.

8

Qartbaı nemister syǵylysyp turǵan derevnádan birden shyǵyp ketýge bata almady. «Ózekti janǵa bir ólim» dep basyp ajalǵa baılap qoıdy da sabyrmen áreket etti. Art jaǵynan daýystaǵan nemiske jaýap qatpaı, jan-jaǵyna jaltaqtap qaramastan asyqpaı salmaqty aıańdap keledi, tek ótkir shegir kózi ǵana qarly túnekte qybyr etken ár qarany qapysyz baǵady. Derevnányń shetine taıanǵanda, bir úıge kózi tústi. Terezeden kómeski sáýle kórinedi, biraq úı mańynda tiri jan joq. Sóıtkenshe aldyńǵy jaqtan dabyrlaǵan daýystar estildi. Úı ishine tyǵylýǵa bolmaıdy, manaǵy ózderi jerlegen qyzyl ásker men balaly áıeldiń óli beıneleri kóz aldyna kelip tura qaldy. Onyń ústine sham bolǵasyn-aq úıde nemister bary sózsiz. Tolǵanyp turýǵa mursha joq, ol soqyr sezimmen jalt burylyp úıdi tasalandy. Qabyrǵaǵa jabysyp turyp úı artyndaǵy saraıdy kórdi. Kójekti jeńinen tartyp qaldy da jyp berip saraıǵa kirip ketti.

Aıaǵynyń astyndaǵy qatty bir nársege súrinip, qulap bara jatyp, «qap, qolǵa tústik-aý» dep qaldy; jumsaq shóptiń ústine sylq ete qalǵanyn sezip júregi tez ornyqty. Qarańǵyda saraıdyń ishinde ne bar, ne joǵyn tez ańǵara almady; tek salqyn shóptiń, kóńniń ısin sezdi. Kójektiń pysyldaǵan dem alysyn estidi. Qartbaı sıpalap, onyń etpetinen jatqanyn bildi. Shamasy o da ilese qulaǵan tárizdi. Azdan soń qarańǵyǵa kózi úırenip, esikten túsken qara kúńgirt jaryqtan saraıdyń qýystaryn topshylady. Taǵy da bir nársege súrinip shý shyǵaryp alarmyn dep qorqyp, qolyn otqa aparǵandaı eppen sıpalap oń buryshqa oıysa berdi. Ol buryshqa otynǵa daıyndaǵan aǵash úıilgen eken. Jaýraǵan nemister otyn alýǵa kelse qaıtpek? Qartbaı endi úıýli shópti jaǵalap sol buryshqa bardy. Pishen qabyrǵaǵa taqaı úıilmegen — eki ortada jarty metrdeı qýys bar. Osy kezde nemisterdiń dabyrlaǵan daýystary anyq estildi. Olar úıdiń qasyna kelip azǵana sóılesti, sartyldap esik ashylyp-jabyldy — sodan keıin dabyr sırep, daýystar alystaı berdi. Qartbaı esikke jalt burylyp arqasyn pishenge tirep ıkemsiz aýyr qol pýlemetiniń aýzyn kóterip alyp az turdy da, mysyqsha eppen alshaq basyp Kójektiń qasyna bardy. Onyń aǵashtaı siresip qalǵan qolynan nuqyp tartyp, jańaǵy qýysqa qaraı jetektedi.

Mashına gúrili jaqyndaı berdi. Bir-eki mashına úıdiń aldynan ótip ketti de, bireýi qoranyń ishine buryldy. Shofer mashınanyń basyn kóshege buryp, artyn saraıǵa tireı toqtatty. Mashınanyń ústinen bireýler qarǵyp túsip, ózara nemisshe sóılesip, úıge qaraı ketti. Kabınadan shofer shyǵyp kýzovty aqtaryp, qasynda qalǵan eki soldatpen aýyr bir nárselerdi jerge túsirdi. Sodan keıin esikke basyn suǵyp, qalta fonarymen saraıdyń ishin sholyp ótti. Jańaǵy túsirgen zattaryn saraıdyń bosaǵasyna ákelip qoıdy. Shamasy, patron jáshikteri sıaqty. Qartbaı Kójekti túkpirge jasyryp, ózi de shópke ıyǵymen jabysa túsip, qol pýlemettiń shúrippesinen siresken saýsaǵyn aıyrmaı, qýystan syǵalap tur. Nemister saraıdan shyǵyp ketti. Sóılesip bara jatqan daýysynan Qartbaı olardyń úıge ketkenin sezdi. Endi mashınanyń qasynda jan qalmaǵan sıaqty. «Shofer basqa bir jaqqa barady-aý, keshikpeı qaıtyp shyǵady, mashınasynyń otyn óshirmeı ketti ǵoı», — dep oılady. Kenet oqys bir ójet oı jarq ete qaldy. Ol artynda turǵan Kójektiń qolynan tartyp qalyp:

— Tez mashınaǵa min! — dep sybyrlady.

Kójek esh nársege túsinbeı:

— Nemene? Ne deısiń? — dep surady.

— Kýzovqa min de, úıden shyqqan adam bolsa at. Men mashınany aıdap qashamyn.

Qartbaı saraıdan Kójekti jetekteı júgire shyqty da, ony kýzovqa atyp uryp, ózi tez kabınaǵa kirdi. Benzınniń tanys ısi alaqany men ýysy úırengen qolǵa jaıly rúl men rychag — Qartbaıdyń ótkendegi beıbit ómirin bir sátte eske salyp, oıyn qozdyryp jiberdi. Gaz bergende mashına býlyǵa gúrildep, aqyryn qozǵalyp baryp, kenet aryndap júıtkı jóneldi. Mashına úıdiń qasynan óte bergende shofer júgire shyǵyp aıqaı saldy.

Ol bezektep eshnárse shyǵara almaı, esikti ashyp úı ishindegilerdi shaqyrdy. Júgire shyqqan soldattar sasqalaqtap, eshnárseni jóndep ańǵara almaı:

— Halt! Halt! — dep ashshy daýyspen aıqaı salysty.

Sóıtkenshe Qartbaı jolǵa shyǵyp, mashınanyń betin túzep aldy. Joldasynyń áreketin jóndep túsine almaı áıteýir kóringen nemisti atýǵa daıyndalyp, avtomatyn kezep otyrǵan Kójek aıqaı shyǵysymen-aq oq jaýdyrdy. Mashına derevná syrtyndaǵy dóńeske sýyrylyp shyǵyp, aıazdy jel jelkesin qaryp ótkende, beıne arystannyń azýynan sytylyp shyqqandaı Kójektiń qurysqan denesi keńip, boıy jeńildep qaldy.

Murat jurttyń aldy ormanǵa kirgende batalónyn irkip, keıinde qalǵan vzvodty tosty. Jel turyp, qar ústine qar jaýyp borasynǵa aınalyp barady. Soldattardyń sońy ormanǵa kirip boldy. Murat aq túnekke qansha qadala úńilse de esh nárse kóre almady. Tek sonaý artta qalǵan derevná jaqtan aýyq-aýyq óleýsirep bolmashy jaryq jylt etedi. Emis-emis atys estilgendeı bolady. Biraq azdan keıin talmaýsyrap sońǵy dybys ta óshti. Tek aǵash basynda jel sýyldaıdy. Uıtqyp túsken sýyq qar betine tıip erıdi. Jaý tartynshaqtap batalónnyń izine túspeı irkilip qaldy. Degenmen bul kózge tústi, endi dushpan saq bolmaq. Keıinde qalǵan vzvodtan esh belgi bolmady. Bir habar bilip qaıtýǵa Dýlatty jumsady.

— Tym eligip ketip júrme! Derevnáǵa jaqyndap bar da, baıqap tez qaıt, — dep tapsyrdy. — Kóp kútýge hal joq!

Kóp kútýge mursha bolmady. Dýlat úsh joldasymen derevnányń bergi jaǵyn qarmap, habarsyz qaıtty. Murat sharshap qalǵan jaýyngerlerin turǵyzyp, orman ishindegi jińishke jolmen shyǵysqa qaraı tartty. Jiti kózimen tún qarańǵysyn tintkilep, ár tosynǵa eleńdep ákki kele jatsa da qalyp qoıǵan vzvod jaıy Muratqa maza bermedi. «Jaýdyń qolyna tústi me? Qyrylyp daldy ma? Shynymen joǵalyp ketkeni me? Óz betimen qorshaýdan shyǵýǵa komandırdiń qaıraty jete me? Qate istegen joqpyn ba?» — dep qınaldy Murat. «Sol jigittiń jibi bostaý kórinýshi edi ylǵı. Basqa pysyǵyraq, jigerlirek bir komandırdi jumsamaı qasymda turǵasyn buıyra salyppyn. Qap! Endi túzeı almaımyn», — dep oılady ol. Soǵys bolǵasyn solaı bolady. Batalón ne halge ushyramaq. Osylaı nemispen kezdesken saıyn bir bólshegin úzip tastap aqyry taýsyla ma? Álde bir urysta qyrylyp qala ma? Endi Murat oıy óz qamyna aýysty.

Ormannyń shetine shyǵa kolonnasyn toqtatyp, Murat alǵa barlaýshy jiberdi. Nemispen kezdesýdiń arzanǵa túspeıtinin endi jaqsy bildi. Jol shetinde, aǵash túbinde qısaıyp jatqan soldattardy aralap kele jatyp bireýmen sóılesken Kýskovtyń daýsyn estidi. Murat eleń etip, úımelep turǵan bir top adamnyń qasyna keldi.

— Qulbaev pen Shójebaev keldi. Qaısarovtyń vzvodynan, — dedi Kýskov Muratqa burylyp.

Murat enteleı, topty jara kirip Kýskovtyń aldynda turǵan eki soldatty kórdi. Biri orta boılydan joǵary, keń ıyqty dúmin jerge tirep qol pýlemetin ustap tur, ekinshisi moınyna avtomat asynǵan. Ekeýi de Muratqa qarap boılaryn tik ustap tartyla qaldy. Murat qarańǵyda bet-júzderine úńile qarap ekeýin de esine túsirdi. Bergi — tulǵasy irisi, Murat onyń atyn umytyp qalǵan, qalshıyp tesireıe qaraıdy. Kapıtan onyń kózqarasyn unatpady.

— Al vzvod qaıda? — dedi Murat.

— Anyq bile almadyq. Bizdi tosqaýylǵa tastap edi, nemister aramyzdy úzip ketti.

— Qalaısha? Aıtshy bolǵan isti, — dedi Murat yntyǵyp.

Qartbaı bolǵan isti qysqasha baıandap berdi.

— Sońymyzdan qýǵan eki motosıklısti Kójek atyp túsirdi. Osydan eki shaqyrymdaı jerde mashınamyzdyń maıy bitti. Orman ishinde basqa kim júrgen deısiń, batalónnyń izi bolar dep osy soqpaqpen qýyp jettik,— dep bitirdi Qartbaı. — Al, meniń baıqaýymsha vzvodty keıin qaraı qýyp ketti.

Murat jaýyngerlerge tesile qarap, sener-senbesin bilmeı az turdy.

— Sender ertek aıtyp tursyńdar. Joldastaryńdy tastap qashqansyńdar ǵoı, sirá,— dedi ol sustanyp.

— Joldas kapıtan, onyńyz qalaı!.. Kisi ajaldyń aýzynan sytylyp kelip otyrsa, ımandaı shynymyz... Tún jamylyp turmyz ǵoı, ákem-aý... Joldas kapıtan, — dedi Kójek qatty qınalyp.

Qartbaı sazaryp turyp qalǵan, úndegen joq, tek qarańǵyda jyltyraǵan kishkene kózimen kapıtannyń keýdesin úńgip barady. Murat onyń bul óktemdigine yza boldy.

— Nemenege melshıe qaldyń?! Aıt shynyńdy! — dep zekidi oǵan.

Qartbaı sasqan joq.

— Senbegen adamǵa shynyńdy aıtpa deýshi edi. Janǵabyl, — dedi aqyryn ǵana.

«Janǵabyl?» Osy qulaqqa tanys esimdi anada bir estip edi. «Janǵabyl? »Murat ańyryp qaldy.

— Kójektiń aıtqany ras. Men seni aldap kórgen joqpyn, — dedi Qartbaı burynǵydan da jaı, tolqı sóılep.

Murattyń kóz aldyna sonaý bir alys jyldary, kezegen myltyqqa keýdesin tosyp, aldynda kóldeneń tura qalǵan jigit elestep ketti.

— Sen... Sen Qartbaısyń ǵoı, — dedi o da aqyryn býlyǵa sóılep.

9

Úsh adam ańshy ıtteı búgile moınyn sozyp, eppen basyp, úıeńki ormannyń shetine shyqty. Alda qısaıa kólbeı sozylǵan jyranyń arǵy qabaǵynda kishkene hýtor jatyr. Úsheýdiń aldyńǵysy keıingilerin qolymen ymdap toqtatty da, aǵashqa jabysyp, ishin tarta búgilip ár jerde buta basy qyltıǵan ájimdi qıyrshyq qardy ıesiz qalǵandaı qulazyp turǵan alasa úılerdi kózimen tintip biraz turdy. Ár úıdiń tasasynan, ár butanyń túbinen jaý shyǵa keletindeı lypyl qaǵyp saq tur.

— Hýtorda eshkim joq sıaqty ǵoı, — dedi aqyryn ǵana myltyǵyn kezenip, buǵyńqyrap turǵan keıingisi. Aldyńǵy iri, qapsaǵaı deneli oǵan jaýap qatpady. Onyń ótkir kózi osy kezde kishkene monshanyń ar jaǵynda bólekteý shyǵyp turǵan mashına kýzovyn, úı tasasynan úzilip shyǵa bergen áskerı yqsham kıingen eki adamdy shalyp qaldy. Ol bir mınýttaı únsiz qadala qarap turdy da, jalt burylyp mysyqsha basyp keıin qaıtty.

— Hohol ataýly áńgúdik bolatyn ádeti emes pe!

Sen de áńgúdik ekensiń ǵoı, Ivan,— dedi qapsaǵaı deneli keıinginiń qasyna kelip.

Bondarenko Dobrýshkınge burylmaı (aldyńǵy Dobrýshkın edi) hýtorǵa qadalǵan.

— Teper bachý — dedi ol.

— Doshld? Se dılo treba razjývatı, — dedi Dobrýshkın kekep.

Bondarenko Dobrýshkınniń kekesinin elemeı, eleńshil oıdyń ústinde tur. Eki kózi, bar yqlasy ana hýtorda. Al Dobrýshkın bolsa, tap álgindegi ákki qalpynan ózgerip, boıyn beıqam ustap, áldeqandaı yzaly mysqylǵa aýysqan.

— Iá, oılaný kerek, — dedi Bondarenko.

— Múmkin nemister qara nandy qaryzǵa bere turar.

Baryn surasaq qaıtedi?

— Bul jer qaljyńnyń orny emes. Vzvod nár tatpaǵaly úsh táýlik: nemis oǵy tımeı-aq aıaǵyńdy sozarsyń, mundaıda, — dedi Bondarenko Dobrýshkınge suqtana qarap.

— Sondyqtan da basqa amalyń joq qoı, — dedi serjant qubylyp.

— Qandaı amal? Nemistiń aıaǵyna jyǵylýdy aıtasyń ba?!

Bondarenko aldynda turǵan adam sıqyrmen basqa pishinge túskendeı yza men tańyrqaýy aralas Dobrýshkındi bastan aıaq sholyp ótti. Daýsy da qatty shyǵyp edi. Álgi sózdiń tusynda serigin ańdyp, baǵyp qalǵan serjant, kenet ózgerip baısaldy ókim únmen:

— Qıqańdama,— dep tyıyp tastady. — Qane, keıinirek baryp hýtordy baǵa turalyq.

Ekeýi qalyńnyń shetinde úrikken toqtydaı úrpıip turǵan Bóribaıdyń qasyna kelip, tasalanyp jatty. Áńgimege eshqaısynyń zaýqy bolmady.

Biraz ýaqyttan keıin hýtordan bir jaıaý shyqty. Aqyryn domalaǵan qara dop sıaqty alasa jaıaý qıǵash jol men beri, ormanǵa qaraı oıysyp keledi. Úsh jaýynger demderin ishine tartyp, sol jalǵyz noqatqa qadalǵan.

— Mynaý bir ergejeıli ǵoı, — dedi Bóribaı bir kezde.

— Osy soqpaq ormanǵa kiredi. Kim de bolsa aldyn tossań qaıtedi, — dedi Bondarenko Dobrýshkııge burylyp, ámir kútip.

Úsheýi oraǵytyp, qalyńǵa tereńdeńkirep kirip, soqpaqty aldaryna ala jatty. Elegzı kútken on mınýttan keıin jańaǵy jalǵyz jaıaý kózge shalyndy.

— Mynaý bala ǵoı, — dep qaldy. Bóribaı dybys shyǵaryp.

Onyń sol jaǵyn ala ántek keıin jatqan serjant tistene kúbirlep: «Únińdi óshir!» dep ámir etti. Bala aqyryn aıańdap keledi. Birte-birte qorbıǵan syrmaq qara fýfaıkasy, tabanyn kıizben qalyń etip ultarǵan, qonshy jyrtyq qolpyldaǵan pımasy anyq kórindi. Alańsyz bolǵansyp, qyzara bórtken dóńgelek júzin býra kóterip aǵash bastaryna qaraıdy, biraq ilez qobaljyp tómengi buta túpterin de sholyp ótedi.

— Toqta, bala! — dep daýystady Dobrýshkın.

Bala selk etip, jalt qarady. Qapelimde daýystaǵan adamdy kóre almaı, úrke aqyryn turyp qaldy.

— Qoryqpa, balam, ózderimiz ǵoı, — degen Bondarenkonyń jumsaq daýsy estildi.

Buta tasasynan shyǵa kelgen qyzyl áskerdi kórgende qobaljý men qýanysh aralas, bala eki ezýi yrjıyp tańyrqaı qarady. Sálden keıin baryp, ezýindegi qatyp qalǵan jalynyshty kúlkisi óship, balǵyn óńi jaınap shyǵa keldi. Jaýyngerlerdiń júzinen kóz almaı bir-eki attap, jol erneýindegi kúrtik qarǵa tirelip toqtady.

— Qaıda barasyń?

Bala Dobrýshkın sózin elemeı, asyǵys jamanat habar alyp kelgendeı artyna qaraı qolyn siltep:

— Aǵaı, anda bizdiń hýtorda nemister tur,— dedi.

Ańqaý bala bizdiń áskerler qazir tura shaýyp, jaýdy hýtordan qýyp shyǵady dep senip qalǵany ap-anyq edi.

Soldattar balaǵa jaýap bere almaı qınalyp qaldy.

— Balam, berirek kel, sóıleseıik, — dep ony Bondarenko shaqyryp aldy.

Balanyń alǵashqy lap etken kóńili basylyp, endi egde soldattyń júzine mańyzdy qupıa tyńdaýǵa daıyndalǵan oıly pishinmen qarady.

— Seniń hýtoryńdaǵy nemisterdi biz qazir qýyp shyqpaımyz: biz basqa sharýada júrgen áskermiz. Uqtyń ba?

Bala kózi jypylyqtap basyn ızedi.

— Ózińniń atyń kim?

— Sanka.

— Meniń de Sanka degen balam bar. Seniń bizge paıdań tıetin túriń bar, Sanka. Óziń aqyldy jigit kórinesiń.

— Sen nemene sybaılasyńa qonaqqa kelip pe eń?!

Eze bermeı tótesinen kelmeısiń be?! — dep keıidi Dobrýshkın.

Bala alaqtap Dobrýshkınge buryldy; sóziniń óktemdigine qarap komandır ekenin tanyp, aıbynyp qaldy. Sodan keıin baryp árirekte turǵan Bóribaıdy kórip, orystan bólek bet pishinine sál tańyrqady.

— Sen janyqtyrma, — dedi Bondarenko saspaı.

Bondarenkonyń jyly meıirimi, salmaqty túri bala yqlasyn qaıta buryp aldy.

— Biz jaý tylynda júrgen adamdarmyz. Azyǵymyzdy taýsyp aldyq. Al munda nemis joq derevná bar ma?

— Bilmeımin. Efremovoda nemister bar. Kalashnıkovoda nemis tankteri tur...— dep Sanka múdirip, oılanyp qaldy. — Sizderge nan kerek pe?

— Iá.

— Endeshe men hýtorǵa júgirip baryp alyp shyǵaıyn.

— Sosyn saǵan nemister ere kelmek qoı, — dep keıip tastady Dobrýshkın.

— Joq... joq. Men nemisterge aıtpaımyn, — dedi bala jylamsyrap.

— Sen aıtpassyn, olar ózderi, sezedi ǵoı, — dep ýatty Bondarenko. — Arly-berli júgirip júrseń... Odan da...

Qazir sen qaıda barasyń?

— Kırúhıno derevnásyna.

— Onda jaqyndaryń bar ma?

— Tetá Nastá bar, Mıheı ataı bar.

— Endeshe sen sol derevnáǵa bar da, úıińe qaıtqan bolyp bizge nan jáne tamaqtan ótetin ol-pul ákel. Biz kóppiz. Mıheı shal da eńbek etsin.

Sanka qýanyp ketti.

— Oı durys! Mıheı ataı, degendeı bizge kelmek edi.

Sizder osy arada bolasyzdar ma?

Bondarenko óz bıligin asyryp alǵanyn endi sezip, Dobrýshkınge jalynyshty qarady.

— Siz qalaı oılaısyz, joldas serjant. Kútemiz be?

— Solaı-aq bolsyn, — dedi Dobrýshkın, sodan keıin Sankaǵa taıaý kelip nyǵytyp aqyl aıtty. — Sen balalyq isteme, ár qadamyńdy ańdyp, jan-jaǵyńa qarap, saq qımylda! Uqtyń ba?

— Uqtym, joldas komandır,— dedi Sanka Dobrýshkınge zor qurmetpen qarap.

On bir-on eki jasar bala bir sátte er jetip qalǵandaı oıly pishinge túsip, salmaqpen keń adymdap kete berdi.

Uzaı berip, artyna burylyp:

— Men tez kelemin, aǵaılar,— dedi.

Qorshaýǵa túskesin kelesi kúni batalónnan úzilip qalǵan vzvod — at tóbelindeı bir top jaýyngerler qalyń seldeı qaptaǵan nemis áskerleriniń kózine túspeı úsh kún boıy tuspaldap shyǵysqa qaraı kele jatyr edi. Júrisi ónimsiz, tek qarańǵyda ǵana sıpalap basyp, azǵana ilgerileıdi de, tań ata qalyńǵa tyǵylyp, buta panalap jan saqtaıdy. Keshe erteńgilik bular kishkene seldir ormannan shyǵa almaı qaldy. Alda úlken nemis kúshi turdy. Soldattar ár butanyń túbine tyǵylyp, keshke deıin qybyr etpesten jatty. Júrelep otyryp, jatqan jerinde aýnaqshyp boı jylytty. Qystyń qysqa kúni jalǵyzdyqta ótkizgen jyldardaı uzaqqa sozyldy. Qybyrsyz kútis, qapy jibermes qaýipten jurt keshke qaraı meńireýlenip esi tanyp qalǵandaı boldy. Basyna túsken aýyrtpashylyqqa boıy úırenip, esin jıyp alǵan Erjan ólermen qyńyrlyqpen jaı da bolsa myǵym basyp, qaljyraǵan ash soldattaryn áıteýir shyǵysqa qaraı súırep barady. Búgin vzvodyn kózden tasa qalyńǵa jasyrdy. Álsiregen ash jaýyngerler qar ústine elikteı sýlaı ketkende qatty oılanyp qaldy. Budan buryn qorqyp, derevnáǵa jolamaı júretin. Endi jalǵyz saqtyqpen qorshaýdan shyǵa almaıtynyn bildi. Sodan keıin úsh soldatyna ól-tiril, azyq tappaı qaıtpa dep ámir etti.

Dobrýshkın ózine jeterlik aqyly bar adam edi. Ol qorshaýǵa túskeli Erjannyń ózgergenin túsindi. Bala burynǵydaı bos emes, qyńyr serjantty ýysynan shyǵarmaıdy. Jáne ózine óte senimsiz qaraıdy. Oh, sol bir senimsiz kózqarasty Maksım Dobrýshkın qapysyz tanıdy. Talaı bastyqtar ishinen, «áı sen qý naǵyz urysyń ǵoı», — dep dál osylaı qaraıtyn. Erjan Maksımge senbeı tura ońasha oryndaıtyn jeke tapsyrma berdi. Qashyp ketedi dep qaýiptenbegen sebebin de bul jaqsy uqty.

— Bizdiń komandırshıktiń tisi shyǵyp keledi, baıqaısyń ba? — dedi Maksım Bondarenkoǵa.

Úsheýi joldan aýlaqtaý ketip, butany panalap otyrǵan.

Bala qaıtyp oralǵansha kóp ýaqyt bar; mezgildi qysqartý kerek.

— Onyń tisi burynnan bar bolatyn.

— Buryn kórinbeıtin.

— Buryn tek seniń qalyń terińe ótpeıtin. Endi batyp ketti bilem, á,— dep kúldi Bondarenko.

— Meniń terime batqan tis, seniń janyńdy shyǵarar, — dedi Dobrýshkın qysylǵannan.

— Men de ońaı jańǵaq emespin. Biraq meni eshkim kemirmeıdi.

— Ol ózi menen qorqady. Senbeıdi, — dedi Dobrýshkın sálden keıin.

— Saıası senimiń joq bolǵany ǵoı.

Bondarenko bul sózdi Maksımdi renjitem dep aıtqan joq edi. Biraq anaý qabaǵyn túıip oqys tuıyqtalyp qaldy. Sodan keıin oıda joqta ashshy yzamen túıreı sóıledi.

— Sender saıası senimdisińder. Baǵyp júrsin dep basqa otdelenıeden seni qosyp berdi, anaý jan sebilin jelkeme jáne salyp qoıdy. — Sonan soń bir jamanat oılaǵandaı myrs etip: — Kórermiz áli!—dedi.

Dobrýshkınnen neni bolsa da kútetin, biraq dál muny kútpegen Bóribaı qatty tiksinip, kóńilindegi bar renish, nalasyn, jaman orysshasymen, ásirese bet qubylysy, dirildegen kúıinishti daýsymen jetkizdi:

— Kemedeginiń jany bir dep... Ajal aýzynda bir tilekpen júrgenimizde sonsha jaman sóz aıtqanyń ne, zańǵar!

Qalaı dátiń jetti?!

Bondarenko úndegen joq. Ol soǵysqa kirgeli, ásirese sońǵy kezde Dobrýshkınniń ózgerip ketkenin baıqap júretin. Burynǵydaı qaljyńqoı, ezbe qyljaq emes, keıde shatynap ketedi, keıde tylsym tuıyq bolyp qalady. Kózqarasynda da jat bir nárse paıda bolǵan. Biraq Bondarenko mundaı ómirden kisi haıýan bolyn ketpeı me dep ony soǵys aýyrtpalyǵyna, qaýip-qaterge jorı salyp edi.

Endi baqsa — tegin emes. «Mynaý qasıetsiz bolyp shyqty, pıǵyly jaman eken»,— dep túıip biraz ýaqyt úırenisip, jaqyn tartyp qalǵan adamyn birden jatsynyp, qatty túńildi. «Endeshe kórermiz, satyp úlgire almassyń!» — dep shıryqty da úndemeı qaldy.

Shynynda da Dobrýshkın úlken kúızelis ústinde edi. Burynǵy beıbit ómirde ystyq-sýyqtan saqtaıtyn syrt qabyrshaǵyn soǵys jyrtyp ótip, munyń da júregine jetti. Endi ol tóńirekteginiń bárine: kúl bolmasa, búl bolsyn dep qaraı almady. Ómirinde alǵash ret, óz taǵdyry týraly qatty oılanyp qaldy. Osy kezde kóńil túkpirinde jatqan bir jaman oı ishteı túrtkileı bastady. Ol elden úlken kúsh bolyp kelgen dıvızıanyń jyrym-jyrym bolyp keıin qaraı qashyp bara jatqanyn kórdi.

Jaý batalóndy bir kesip tastady; ony butarlap, kishkene butaq dármensiz vzvodty taǵy julyp aldy. Qalǵandaryn ne istep jatqanyn qudaı bilsin. Maksım sheginip kele jatqanda jaý tankteriniń tylǵa ótip ketkenin kórdi. Vzvod tursyn batalón qarý qyla almaı, qashyp baryp ormanǵa tyǵyldy. Qara tajaldaı tutqıyldan soǵyp jaıpaı óte shyqqan tankterdiń artynda janshylyp qalǵan jarty vzvodty kórdi ol. Áli kúnge deıin sol kózine elestese titirkenip qoıa beredi. Shınelmen aralas borshalanyp ezilgen qan-qan et, janshylǵan mı, qaǵazdaı ýmajdalyp jyrtylǵan quıqa teri. Dobrýshkın áli kelmeıtin jaýmen alysyp úırenbegen bolatyn. Oǵan árqashan qandaı istiń bolmasyn jeńil, paıdaly jaǵyna beıim turatyn súıegine sińgen daǵdysy qosylyp, osy men ne úshin qurban bolam, Sovet ókimetin qımaıtyn nem bar degen oıǵa ákeldi. Biraq opasyzdyq jasaý da ońaı emes eken. Birden kete almady. Kete almaǵan sebebin túsinbeı, óz solqyldaqtyǵyna yza boldy. Qyzyl sóz, erlik, dańq degender Dobrýshkınniń qulaǵyna kirmeıtin. Biraq ol basqa túsken salmaq aýyrlap, sharasyzdyq shegine jetken saıyn azǵana adamdardyń bir-birimen bite qaınasyp bara jatqanyn, ólispeı berispes ójettigi, ǵajaıyp qaısarlyǵy artyp bara jatqanyn sezbeı qoımady. Muny osy kúnge deıin jipsiz baılap turǵan solardyń qudireti edi. Ózin osy toptan qansha bólek sanasa da, birden bóline almady. Keshe jurt jymynda qamalǵan qoıandaı bir shoǵyr aǵashty panalap otyrǵanda — vzvod hali múshkil dep uǵyp, óz oıyna bekinip edi. Búgin ońasha shyǵarda, ásirese Erjannyń synaı qadalǵan senimsiz kózqarasyn kergende: «osy joly...» dep túıdi ishinen.

Kún keshkirip qaldy. Balany kútkeli saǵattan asyp ketti. Tońǵan soldattar aǵashqa tasalanyp, teńsele basyp boı jylytyp alady. Jańaǵy kóńil túıini tarap ketpese bosańsyp, úsheýi ózara til qatysyp qoıady.

— Apyrmaı álgi bala keshikti-aý, — dedi Bóribaı qınalǵandaı bolyp.

— Ońaı sharýa deımisiń. Keler áli, — dep basalqy aıtty Bondarenko.

— Asyqpa, qazir nemisterdi ertip keledi, — dedi Dobrýshkın.

Bondarenko unatpaı qabyǵynyń astynan qarady.

— Osy tiri janǵa senbeısiń-aý, sen.

— Aqymaq balaǵa sengen biz aqymaq. Nemister ony tyrp etkizbeı ustap alady da, quıryqtan bir-eki shyqpyrtyp jiberedi. Sodan bárin bylshyldap aıtyp beredi. Kúte tur!

Dobrýshkın tabalaǵandaı ashshy mysqylmen sóıledi. Qýǵyn kórgen ańdaı ormanǵa tyǵylyp, ózderinen ózge tiri janmen tildese almaı, elsizde qulazyǵan eki soldat balany kórgende úı ishin, ot basyn kórgendeı ishi jylyp qoıa berip edi. Basqa túsken bar páleniń óshin osylardan alǵysy kelgendeı, búgin Dobrýshkın qajyǵan eki ash soldatty tıtyqtatqysy kelgen eken. «Búgin osy tegin emes...» — dedi taǵy da Bondarenko. «Bala shalalyq istep, qolǵa túsip qalmasa ıgi edi» degen oı muny da manadan beri mazalaýda edi. Kenet ol qylmys ashqandaı Dobrýshkınge jalt buryldy.

— Sen nege mana «aıaǵyńdy ańdyp bas, aldy-artyna qarap júr» dep Sankaǵa qaıta-qaıta qaqyldadyń?

Dobrýshkın qapelimde sasyp qaldy.

— Senińshe saqtanbaý kerek pe?

— Joq, sen ádeıi, ańqaý bala jan-jaǵyna jaltaqtap kózge tússin dep aıttyń! Kóretin bolsaq, endi kóremiz! — dep Bondarenko Dobrýshkındi kózimen atyp qalshıyp turyp qaldy.

— Qoıyńdar endi, jaýmen emes, ózimizben ózimiz qyrqysatyn boldyq pa! — dep Bóribaı araǵa tústi.

Bulardyń ashýy basylmaı jatyp balanyń da qarasy kórindi. Sońynda bireý bar. Bala soldattarmen kezdesken jerine kelip, aıaǵyn qajady ma, pımasyn qaıta shulǵanyp jatyp, aqyryn ysqyryp qoıdy. Bondarenko ysqyryp habar berdi. Bala men úlken asyqpaı beri qaraı buryldy. Butanyń tasasynan basyn kóterip alǵan Dobrýshkın ómirinde tuńǵysh ret úlken is tyndyrǵanyna qýanyp jaınap kele jatqan Sankanyń bet-álpetin kórdi. Sanka júgirip kelip Dobrýshkındi qushaqtaı aldy. Maksım osy ýaqytqa deıin adamǵa adamnyń osynshalyqty jaqyn bolatynyn bilmep edi. Bala qushaǵyn tez bosatyp, ıyǵyndaǵy qapshyǵyn sheship alyp:

— Aǵa, alyp keldik, — dep Dobrýshkınge usyna berdi.

Maksım qoly qaltyrap qapshyqty jerge túsirip aldy.

10

Polktyń shtaby ıretile sozylǵan saıdyń shyǵa beris jarqabaǵynda, jińishke jas shyrshanyń arasynda. Eki-úsh toraptan kelip túıisken telefondar, kabel oraǵan katýshkalar, rasıa. Tizeden keletin kúrtik qar aıǵyzdala taptalǵan. Keıin yldıǵa taman eki-úsh arba. Sol mańdaǵy shytyrlap janǵan otqa kelip, aıaldap tize búkpeı, jurt asyǵys jylynyp ketedi. Kýpsıanov jáshik ústinde, aldynda jaıylǵan aıqush-uıqysh syzyqty kartadan basyn kóterdi. Dushpan atakasy toıtarylǵan bolý kerek. Shtab mańyndaǵylar eleńdemeı, úlken is tyndyrǵandaı baısaldy, senimdi pishinmen kóńildi dabyrlasady. Osy kezde Kýpsıanovty úshinshi batalónnyń komandıri Qonysbaev telefonǵa shaqyrdy.

— A-a! Qalaı, qalaı? Ne deısiń?

— Aýyr jaralandy deımin. Jaryqshaq janbasynan tıdi. Jedel sanrotaǵa jónelttim,— dedi Qonysbaevtyń jýan qońyr daýsy.

Kýpsıanov qabaǵyn túıip, boıyn túzep túregeldi. Sodan keıin «ne boldy» dep qasyna kelgen polk komısary Strelkovqa, ańtarylyp qalǵan kómekshilerine qarap az únsiz turdy da:

— Podpolkovnık Egorov aýyr jaralanǵan. Ony sanrotaǵa jóneltipti, — dep habarlady.

— Naǵyz qysylshańda jaralanǵanyn qarashy, qap,— dedi Strelkov renjip. — Al ne turys bar?! Komandany siz qolǵa alýǵa týra keler, maıor. Men baryp Egorovtyń halin bilip qaıtaıyn.

— Podpolkovnıkke tez saýyǵýyn tileıtinimdi jáne sálemimdi jetkizińiz, joldas komısar, — dedi Kýpsıanov qaıǵyly reńmen.

Kýpsıanovty qarama-qarsy sezim bıledi. Kóńili ósip ańsaǵanyna jetkendaı qýanady. Biraq sol irilenip marqaıǵan kóńilge jańa jaǵdaıyn jatyrqaǵan kúdik, azdap úreı aralasyp, tolqıdy. Áıtse de taǵdyr ony óz dárejesine saı orynǵa qoıdy. On mınýttan keıin Venıamın Vıktorovıch trýbkany alyp, batalón komandırlerine habarlap jatty;

— Men polkqa komanda berýdi qabyldaımyn. On mınýttan keıin maǵan jaǵdaıdy tolyq baıandańyz.

Qapelimde basyna túsken jaýapkershilikti sezip, polkqa beıne syrttan kelgendeı Venıamın Vıktorovıch jarty saǵat boıy ózine belgili bar jaǵdaıdy qaıta tekserip, jańadan jarlyq, ámir berip álek boldy. Jańa qyzmetine eti úırenip bolmaǵan árbir joǵarylaǵan adamǵa tanys sezim boıyn bılep, qyzý, tolqymaly halge tústi. Qansha salmaqty, susty bolaıyn dese de daýsynan qýanysh, maqtanysh sezilip qala berdi. Trýbkadan jaýap bergenderdiń únderinen de azdap jatyrqaǵandyqpen birge eptegen qoshamet estilgendeı bolady. Shtab mańyndaǵylar buǵan kúnde kórip júrgen úırenshikti kisi emes, tyńnan kelgen adamdaı jańasha qurmet etip, burynǵydan artyǵyraq syılap, artyǵyraq baǵynatyn sıaqty. Sál qurystaı bastap boıdy qyzdyratyn bezgekteı jańa qyzmet áseri, osyndaıda kóbeıip ketetin ábiger — telefon soǵyp Egorovtyń halin bilýdi de umyttyryp jiberdi. Tek Strelkov qaıtyp kelgende baryp túsin sýytyp qabaǵyn kóterip:

Qalaı eken, Maksım Fedotovıch? — dep qysqa surady.

— Qatardan shyǵyp qaldy ǵoı deımin. Jaryqshaq jambasyn ýatypty,— dedi Strelkov kóńilsiz, renishti pishinmen.

— Qalaı, nemister mazany alǵan joq pa?

— Ázirge tynysh.

— Endeshe tilektestigimizdi bildirip, podpolkovnıktiń áıeline hat jazyp jibereıin, — dep Strelkov burylyp kete berdi.

— Men de qol qoıamyn, Maksım Fedotovıch, — dedi Kýpsıanov oǵan qýa daýystap.

Polk komandıriniń adútanty aýyr jaraqatty eski bastyǵynyń qamynan bosaı almaǵan bolar, áli kelgen joq. Sondyqtan Kýpsıanov óz járdemshileriniń bireýin ertip, osyndaı saıabyrda batalóndar jaqqa baryp kelýge shyqty. Ol endi boıyna qorǵasyn quıǵandaı óz salmaǵynyń artyp ketkenin sezdi. Árıne, buryn da jarlyq berip, ámir etetin, polktiń bar jaǵdaıyn qadaǵalap otyratyn. Biraq endigi beretin ámir, jarlyǵynyń maǵynasy, kúshi bólek te, jaǵdaıdy qadaǵalap bilýiniń mańyzy erekshe sıaqty. Kýpsıanov osy jasqa kelgenshe óz bıligi ózindegi, ámiri tolyq, jeke dara qoja bolyp kórgen joq-ty; ylǵı bir kómekshi, járdemshi orynbasar, ári ketkende úshinshi bastyq bolatyn. Shtab bastyǵynyń qyzmeti qansha úlken mańyzdy sanalǵanmen polk komandıri, árıne bólek turady ǵoı. Ańsap jetken bıliktiń qyzýy ón boıyn kernep, astynda tepektegen tor tóbel attyń belin qaıystyryp bara jatqan tárizdi.

Tańerteńnen bulttanyp turǵan kún bir ashylmady. Tús qaıta úskirik jel soǵyp jaıaý borasyn turdy.

Oıpańdaǵy jalǵyz maıanyń mańynda qybyrlaǵan soldattar kórinedi. Jaqyndap kele bergende artyna qaırylyp:

— Bul qandaı bólimshe eken? — dep surady kómekshisinen.

— Bizdiń bólimshelerdiń biri bolar, — dedi ol atyn tebine qatarlasyp.

Kýpsıanov joldan burylyp atyn ombylatyp maıanyń qasyna keldi. Soldattar úıilgen shóptiń etegin shashyp, úńgip kirip yqtapty. Bergi shetinde bir tórtbaq qara qazaq beıne shońqıǵan ıtteı júrelep, jelden qaımyqpaı bozaryp qatyp qalǵan qara nandy appaq tisimen opyryp jep otyr. Ol kelip qalǵan attylarǵa jalpaq betin burmastan syǵyraıǵan noqattaı qara kóziniń qıyǵymen qarap qoıyp, nanyn kemire berdi. Venıamın Vıktorovıch atynyń basyn irkip:

— Bul qaı bólimshe? Qaıdan júrsińder?— dep surady odan.

Qara qazaq túıilip qalyp, qos noqattaı qara kózimen Kýpsıanovty unatpaı bir túırep aldy da, nanyn shóptiń ústine tastaı berip, qorbańdap túregeldi.

— Fılchagınniń vzvody, — dedi ol túıile jutynyp.

— Ózińniń famılıań kim?

— Qoshqarbaev.

— Qaıda bara jatyrsyńdar?

Osy kezde tizgini bosap, aýyzdyǵyn syqyrlatyp shópten bir-eki asaǵan Kýpsıanovtyń tor tóbeli, erni jybyrlap aldyna túsken nandy ıiskeı berip edi. Qoshqarbaev denesine úılespeıtin shapshańdyqpen shap berip attyń aýzynan nandy julyp aldy.

— O jaǵyn bastyqtar biledi,— dedi ol nannyń at opyryp alǵan buryshyna ýaıymdaı qarap.

— Joldas maıor, vzvod komandıri Fılchagın, — dedi taldyrmash shıkil sary leıtenant shyǵa kelip. — Sizdiń qaraýyńyzǵa bara jatyrmyz.

— Qalaı deısiz?

— Shtab bastyǵynyń qaramaǵyna barýǵa buıryq boldy, — dedi Fılchagın sasyńqyrap qalyp, kózi jypylyqtap.

— Sizdiń aldyńyzda polk komandıri, — dedi Kýpsıanovtyń qatarynda turǵan kómekshisi.

Fılchagın tańyrqaı qarady.

— A-a, joldas podpolkovnık she? — dedi ol kenet úreılenip.

— Jaralandy. Qaı rota, qaı batalónnansyń? — dep surady Venıamın Vıktorovıch.

— Úshinshi rotadanbyz, joldas maıor.

«Polk komandıri» degen sózdi esitip qalyń kıingen ıkemsiz soldattar kináli bolyp qalǵandaı qıpaqtap oryndarynan tura bastady.

Venıamın Vıktorovıch túsin sýytyp syzdana sóıledi:

— Endeshe, bul ne demalys?!

— Kishkene aıaq sýytaıyq dep ek, — dedi Fılchagın qıpaqtap. — Myna maıasy qurǵyr da osy sýyqta shaqyryp turǵandaı eken.

— Qonaqasyǵa shaqyrmaıtyn shyǵar. Nesine janyǵamyz, — dep kúńkildedi Qoshqarbaev.

— Buıryqty bulaı oryndamas bolar. Qane, tez jónelińder, — dep keıidi Kýpsıanov.

Soldattar jyly shóptiń astynan asyqpaı shyǵyp, aqyryndap kelip stroı sıaqty bir nársege tizilip jatyr. Áne bireýleri arqa qapshyǵyn ıyǵyna ile almaı áýre. Bireýi pýlemettiń hobotyn moınyna asa almaı joldasyn shaqyrady. Tylda júrgende «sapqa tur» dep komanda berilse urshyqtaı ıirilip kep symdaı tartylyp tura qalatyn soldattar emes, aǵyp-tamyp áli jınalyp bolǵan joq.

— Tezirek, leıtenant! — dep zekidi Venıamın Vıktorovıch at ústinde shirene kóterilip.

— Tez! Bazarǵa baratyn qatyndardaı shubatylmaı! — dep Fılchagın óz jaýyngerlerine aıqaılady.

Áne kúrtik qardy keship, jaq júnderi úrpıgen qara saýys soldattar ketip barady. Arttarynan soqqan úskirik shınel etegin sıraqtarynyń arasyna tyǵyp, quıryqtaryn shómpıtip aryq attaı búkireıe túsedi. Venıamın Vıktorovıch aıaqtaryn aýyr basyp, kóńilsiz ketip bara jatqan soldattarǵa qarap kúrsinip qoıdy. Bul soldattar aıǵa jýyq sheginiste keledi. Bir ǵajaby keıde dúrkireı qashsa da, kóp jerlerde qaısarlyq etip, tistesip, qarysyp qatyp, urysa sheginip Moskvaǵa japyryla qulamaq bolǵan jaý kúshiniń joıqyn salmaǵyn azaıtyp kele jatqan osylar. Soǵan keıde Kýpsıanov qaıran bolady.

Venıamın Vıktorovıch atyn tebinip qozǵala bergende úshinshi rotaǵa Ýálı Moldabaevtyń komandır bolǵany esine tústi. Vzvod komandırin shaqyryp alyp Ýálıdiń qalaı joǵalǵanyn anyqtaǵysy kelip bir oqtaldy da, biraq Qonysbaevtan surastyrarmyn dep júrip ketti.

Oıpańnan shyǵa bere attaryn atqosshyǵa tastap jaıaý júrdi. Anaý sol jaqtaǵy sırek shashyraǵan qotan aǵashtyń ishinde Qonysbaevtyń shtaby bolý kerek. Alda orta tusy sál qalqyńqy appaq jazyq kólbegen. Sol qyrtystyń arǵy eńisi bizdiń okoptar bolar. Óıtkeni sol mańǵa aýyq-aýyq ysqyryp kelip, snarádtar qýlaıdy. Kýpsıanov qosshysymen ekeýi qarda boı tasalaıtyn aq halat kıip shyqqan; sondyqtan buqpaı keledi. Polktiń jańa komandıri oqta-tekte dúrsildegen pýlemet, sırek jarylǵan snarád, mına daýsyna qulaq tigip, qar jamylǵan sýyq dalany kózimen sholyp oıǵa ketti. Polk kóp ortaıyp qaldy. General Panferov radıomen: «Komanda berýdi sizge júkteımin» degende qomaqty dúnıeni qolyna alǵandaı bolyp edi, oılap qarasa munyń qolyna polktiń ásheıin tamtyǵyn ustatypty. Kúshi azaıǵan eki-aq batalón. Sonymen bul ne bitirip, ne qıratpaq? Moıyndaryna qar quıylyp, búrseńdep otyrǵan qajyǵan anaý soldattardyń qanshaǵa shydaıtynyn qudaı bilsin.

Olardyń birazynyń jansyz deneleri tomardaı siresip aq qardyń betinde qaraýytyp shashyrap jatqanyn kórgen. Al nemis shabýyly báseńdeıtin emes. Kúshi ortaıyp bara jatsa sál irkilip qaıta tolysady. Myna túrimen shydatar ma eken?! Venıamın Vıktorovıchtiń manaǵy qampıǵan kóńili biraz jeli shyqqandaı solyńqyrap qaldy.

«Osy kóteretin emes, tezirek qulatatyn saty bolmasa ıgi edi», dep oılady. Buryn ne bolsa da Egorovtyń yǵynda edi, endi borannyń ótine ózi shyqqandaı bolady.

Murat qorshaýǵa túskeli jetiden asqasyn, Venıamın Vıktorovıch odan kúder úzgen. Shynynda da alǵashqy alasapyranda esebin taýyp sytylyp shyqpaǵasyn tutasqan qalyń jaýdy jaryp ótý — naǵyz bir baqytty bolmasa óte neǵaıbyl. Qazir de polkti sonsha oısyratqan Arystanovqa qatty yza boldy. Nemister batpaqqa maltyǵyp eki-úsh kún irkilgende jaý boldyrdy dep oılap, Sokolovoǵa tura umtyldy. Taǵy da Kýpsıanovtan attap ótip, óziniń sol kesirli isin Egorovqa, odan Panferovqa maquldatty. Endi otyrsyn sol jany súıgen Sokolovosynda. Asyǵys neme tezirek alǵa shyqqysy keledi; al ánekı aryndap baryp arandady. Kýpsıanovty ótý ońaıǵa túspes. Osylaı kijinip kele jatqanda Venıamın Vıktorovıchtyń kóz aldyna bir úmit elestep ketti. Batalónnan aırylyp, shókimdeı jalba-julba tobymen súmireıip Murat kelip tursa. «Baryńyz kapıtan, vzvodty qabyldańyz, odan úlken bólimsheni sizge senip tapsyra almaımyn» dese, sonda bir aıyzy qanar edi.

Venıamın Vıktorovıch qıalǵa berilip ketkenin baıqap, uıqysyn ashqandaı oıyn tejep aldy.

Batalón komandıri kapıtan Qonysbaev orta boıly, emenniń túbirindeı jýan, myǵym adam bolatyn. Shekesi taıqy, jalpaq basyn jýan moıyn arqyly ıyǵyna myzǵymastaı etip qondyrǵan. Qara qaıystaı qalyń bet terisi ár jerden qatparlana bastaǵan. Kúzegen attyń quıryǵyndaı soıaýlanyp, tik ósken qara shashynyń astyndaǵy alasa mańdaıyna úsh qatar tereń syzyq tartylǵan. Qalyń isik qabaǵynyń tasasynan ótkir qara kózi jyltyraıdy. Ol amandasqanda býyltyq qysqa qolymen Venıamın Vıktorovıchtiń súırikteı saýsaqtaryn syǵyńqyrap jiberdi.

Venıamın Vıktorovıch óziniń jańa qyzmet babynyń bıiginen Qonysbaevqa kóz tastap:

— Al jaǵdaıyń qalaı, — dedi.

— Jaǵdaı jaman emes. Jerge bir súńgip alsa kisi amaldaıdy ǵoı qurǵyrdy. Keıde sol — tyrnaq iliktire almaı sorlaımyz ǵoı. Podpolkovnıktiń hali qalaı eken, bildińizder me?

Kýpsıanov túrtkilep suraq bere otyryp, Qonysbaevtyń jarylyp ketken qalyń erninen gújildep shyqqan kelte sózderden batalón jaǵdaıyn uqty. Onyń saqtap otyrǵan bir saýaly Ýálı jaıly edi. Sońǵy alasapyranda Venıamın Vıktorovıch Moldabaevty umyta bastaǵan-dy.

Búgin Ýálı esine túse berdi. Búgingideı kúni qasyna eń kerekti, laıyqty adamy sol Ýálı sıaqty. Qybyn taýyp sony rotaǵa ıtere salǵan Muratqa da yzalandy.

Óziniń shtabqa kerek edi dep ara túsip alyp qalmaǵanyna ókindi. Biraq general aldynda alǵy shepke baram degen adamǵa bóget bolý, árıne, yńǵaısyz edi.

— Siz Moldabaevty neǵyp joǵaltyp aldyńyz? — dedi Venıamın Vıktorovıch qabaǵyn kóterip Qonysbaevqa baǵdarlaı qarap.

— Qazaqta túıe degen mal bolady, — dedi Qonysbaev.

Kýpsıanovqa súıkimsiz qysyq kózin qadap. — Qalaı adastyrsań da óz jurtyn tabady.

— Túıeni nemenege qystyryp otyrsyz,— dedi Kýpsıanov jaqtyrmaı.

— Jaqsy adam joǵalmaıdy degenim ǵoı.

— Degenmen aıtyńyzshy. Siz kóbirek bilesiz ǵoı. Oǵan ne boldy eken?

— Rotasynyń qashqanyn bilem. Oǵan qosa óziniń de qashqanyn bilem.

— Ózi qaıda?

— Rotanyń qalǵanyn jınap aldyq. Ózin bilmeımin.

— Múmkin qaza tapqan shyǵar?

— Bilmeımin.

Osy kezde Kýpsıanovty general shaqyrdy; ol Qonysbaevtan Ýálı týraly dáıekti esh nárse bile almaı keıin qaıtty.

Sokolovo derevnásynyń mańynan maıdandy synalap jarǵan nemister dıvızıany qaq aıyryp ketti de, eki jaqqa bytyraı shegingen quramany tutastyryp alý Panferovqa óte qıyn boldy. Qoldaǵy bólimderdiń de hali jaqsy bolmady: Biri rota, biri batalón joǵaltyp, berekesi qashyp shashyraı sheginip kele jatty. Biraq kóldeneń qaraǵan jurtqa generaldyń syrt túri tym sabyrly kórindi. Ol burynǵysynsha tap-tuınaqtaı jınaqty, taza kıinedi, saqaly da ósip kórgen emes, murtynyń jebesin qaǵyp muntazdaı etip qoıady. Qoly bosap ketse shtab mańyndaǵy soldatpen, ne komandırmen jáı áńgimelesip otyrǵanyn kóredi jurt. Sol burynǵy ádeti boıynsha ózi az sóılep, túrtkilep otyryp ózge bireýdiń áskerge deıingi tirshilik kásibin, úı ishiniń jaǵdaıyn shym-shymdap aıtqyzyp alady. Jasy úlkeıse de jady ǵajap, bir sóılesken adamyn umytpaıdy. Kelesi joly eski tanyssha amandasady. Generaldyń jaqsy kóretin ádeti kisiniń túsine qarap, onyń burynǵy kásip, mamandyǵyn ańǵarý bolatyn, oǵan kelgende sırek qatelesedi. Qolyn artyna ustap, jyly shyraımen synaı qarap:

— Baıqaımyn, óziń buryn jylqyshy bolǵansyń ǵoı.

Aıaǵyń maımaq, jáne ylǵı túzde júrgen adamnyń óńi de bólek bolady, — deıtin ol. Sonan keıin jylqy týraly áńgime qozǵalyp ketedi.

Iá bolmasa:

— Sen dáý de bolsa usta shyǵarsyń. Qımylyńnan tanımyn. Qolyń da kúrekteı; shınelińniń astynan bulshyq etindi kórip turǵandaımyn, — deıdi.

Mańyndaǵy komandırler generaldyń arqa-basy keń kezde úıir bolǵan osy bir ádetinen jańylmaǵanyn baıqap qaıran bolady. Qıyn-qystaýda úlken bastyqtyń kóńil-kúıiniń ózgelerge qalaı darıtynyn Panferov óz tájirıbesinen jaqsy biletin. Ol osy bir qysyltaıańda qaıda barsa da sabyr ala baratyn. Keıde qaraýytyp, sheti kúıip ketken trýbkasyn tisinen shyǵarmaı burqyldata soryp, uzaq oılanyp qalady. Ol Karpov joǵalyp ketpes degen úmitte boldy. Ras jas komandır tym kúıgelek — tez qýanyp, tez túńiledi. Biraq onyń boıynan naq qıyn kezde qaırat qylarlyq bir qasıet baıqalǵandaı bolyp edi. Sonyń ózegi qýys emes, bir bolat prýjınasy bar sıaqty.

Áıtse de sońǵy proryvtyń alǵashqy úsh-tórt kúni generaldy qatty qınady. Alasapyran aıqyndalyp, jaý men bizdiń áskerlerdiń jigi ashylyp maıdan sabasyna túskenshe ońaı bolǵan joq. Panferov endi nemisterdiń taktıkasyn jaqsy túsindi. Jaý áskerin tájirıbeli, ákki generaldar basqarady. Olar bar salmaqty túgel salyp, búkil maıdandy yǵystyryp shegindirýge qumar emes. Jaý taktıkasy oralymdy. Ár jerden tilimdep, aldy orap ketkendi jaqsy kóredi. Osyǵan oraı qandaı shara qoldanýdy kóp oılap jýyrda bir qorytyndyǵa keldi. Kúshti teń tartyp ustaǵan maıdandy buzý nemisterge qıyn emes.

«Synany synamen uryp shyǵarady» deıdi orystar. Endeshe nemistiń synasyna qarsy syna qaǵý kerek. Kóp oılanyp general osyndaı aýmaly-tókpeli qorǵanys kezinde ar bólimsheni qandaı halge tússe de jeke qaırat qyla alatyn kúsh etip nyǵaıtyp, qolyndaǵy artılerıany taratyp bólip berdi. Batalóndy artılerıa tobynyń komandırlerine qosymsha kúsh etip baǵyndyrdy. Sóıtip táýekelmen ýstavta kórsetilmegen qımyl jasady. Búgin ózi qatysyp Egorov polkynda sondaı eki judyryq, eki grýppa jasamaqshy edi. Polk komandıri jaralanyp ketkesin bul máseleni sonyń ornyndaǵy Kýpsıanovpen aqyldasty.

Ózi kelgen Panferov Kýpsıanov shtaby dala bolǵasyn, o ada aıaldamaı jańa komandırdi keıinirektegi bir kishkene hýtordan tosty.

— Jaǵdaı jylynyp otyrýdy kótermeıdi, dalada jaýrap júrmiz, — dedi Kýpsıanov amandyqtan keıin, tońyp kelip eki qolyn ýqalap. — Podpolkovnık Egorovqa qıyn boldy. Jaraqaty aýyr.

— Kirdim. Jaraqaty jeńil emes,— dep Panferov qysqa ǵana til qatty.

— Bizge qıyn boldy. Orynbasar da joq... Jalǵyz ózim.

General jaıǵasyp otyryp óziniń kelgen sharýasyn, engizip jatqan ózgeristeriniń mánin aıtty. Maıordyń pikirin surady.

Kýpsıanov qabaǵyn kóterip, sál oılanyp óz kúdigin aıtty.

— Men sizdi túsinemin, joldas general. Biraq bul ózi oılanatyn nárse eken. Ańǵarsańyz... e-e... (Ózinen tómengilerge aıtylatyn «ańǵarsańyz» aýzynan baıqaýsyz shyǵyp ketip Venıamın Vıktorovıch qysylyp qaldy). Meniń aıtqym kelgeni kúshimiz bólshektenip ketpeı me?

— Eger shabýylda, ne bekiniste bolsaq men bulaı istemes edim. Al dál qazirgi jaǵdaıymyzda osy tıimdi. Ár bólimshege kóbirek bılik te, kúsh te bergen durys mundaıda.

— Bul batyl is eken. Birden uǵyný da ońaı emes, — dedi Kýpsıanov, biraq ishinen: «Shaldyń jańa bir ermegi ǵoı» dep unatpady.

Panferov Kýpsıanovty onsha jaqsy bilmeıtin. Qyzmet babymen tikeleı tyǵyz aralasy bolmaǵany da ras jáne de erekshe nazar aýdaryp baıqamapty. Komandırler jıynynda ádemi, sypaıy maıorǵa alǵashqy bette bir kóz tastap, ishinen «áp-ádemi, táp-táýir, jınaqy komandır eken» deıtin de, ile ony umytyp ketetin. Soǵys kezinde de ony Egorovtyń tasasynan baıqaı qoımapty. Endi qazir áńgime ústinde daǵdysy, boıynsha sál tómen qaraǵansyp, kirpik astynan baǵyp, synap otyr. Biraq biraz áńgimelesse de «jaman, jaqsy dep» aıtarlyqtaı tıanaqty bir túıinin ustaı almady. Baıypty, sypaıy, syrty biteý, ashyla qoımaıdy.

— Polktiń jaǵdaıy óte qıyn. Eki-aq batalón. O da tolyq emes, — dep muńyn shaqty Kýpsıanov.

— Arystanovtan habar, belgi joq pa, — dep surady Panferov.

— Joq, aıryldyq qoı deımin batalónnan.

General moıyndaǵandaı az ýaqyt únsiz otyrdy. Sodan keıin basyn kóterip alyp, aqyryn ǵana:

— Qalaı aırylyp qaldyńdar? — dep surady.

— Iá, biz aıyptymyz, — dedi muńaıyp Venıamın Vıktorovıch. — Árıne, jaǵdaı da qıyn boldy.

— Nege ekenin bilmeımin. Biraq men sol batalónnan kúderimdi úzbeı júrmin.

— Men de úmitimdi úzbeımin, — Kýpsıanov, ishinen: «súıkimdińdi jamanatqa qımaısyń-aý áli» dep oılady. — Biraq aldymen saralap qarasaq — kúder úzbeske amal joq. Óte qıyn.

— Ia, óte qıyn, — dedi Panferov kúrsingendeı bolyp.

— Ózimen de qate boldy. Ony endi túsindim. Arystanov jaqsy komandır edi. Biraq óte qyzý. Retti jerinde tejep otyrýym kerek edi. Árıne, keıde tyńdamaı da ketedi.

— Ondaıy da bar ma edi?!—dedi general tańyrqaǵandaı.

— Bar bolǵanda qandaı. Jarlyq oıdaǵydaı oryndalmaǵan jerde, bilesiz ǵoı, is órge baspaıtynyn. Árıne, ol buıryqty oryndaýdan bas tartpaıtyn. Biraq ebin taýyp ylǵı qısyq tartatyn. Qyńyr edi.

— Solaı ma edi?— dedi Panferov Kýpsıanovqa ılana qarap.

— Árıne, ol jaman jigit emes. Biraq biliminiń kemshiligine qıqarlyǵy, menmendigi qosylǵan soń ońdyra ma? Sonyń bir arandaıtynyn sezýshi edim.

Panferov kirpik astynan Kýpsıanovty baǵyp otyr. «Á-á seniń qandaı kiltpen ashylatynyń endi belgili boldy, — dep oılady ol. — Batalóndy joǵaltqanǵa ókinýden góri, ajaldyń aýzyndaǵy adamdy tabalaýyń kúshtirek sıaqty. Aıyzyń qanyp barady ǵoı».

— Sońǵy joly men sheginýge ámir bergende de orynsyz batyrlyq isteımin dep keshigip qaldy. Jónsiz batyrlyq qylmysqa uryndyrady ǵoı, — dedi Kýpsıanov.

— Siz buıryqty aýyz-eki telefonmen berdińiz be?

Panferov basyn kóterip alyp Kýpsıanovqa salmaqpen zildene qarady.

— Joq, kisi jibergenmin, — dedi ol qysylyńqyrap.

— Shabarmannyń buıryqty ýaqytynda aparǵanyna kózińiz jetti me?

Generaldyń kózqarasy, sabyrly, biraq zildi daýsy bultartpady.

— Jaǵdaı qıyn boldy ǵoı. Anyǵyn bile almadym.

Generaldyń tike kózinen jırený men túńilý aralas bir ushqyn jylt ete qaldy.

Ol salmaqpen ornynan turdy da:

— Al, iske kiriseıik, maıor. Ýaqyt kútpeıdi ǵoı, — dedi.

11

Bas dáriger Kúlánda men Dáýrendi gospıtáldan kelesi kúni shyǵardy. Biraq bir shataǵy olarǵa joldamany týra dıvızıaǵa emes, maıdan qaramaǵyna berdi. Esh nárseni baıqamaı qolyna bergen qaǵazdy alyp, dárigerge alǵys aıtyp shyǵyp bara jatqan Kúlándany Dáýren toqtatty. Ol kúbirlep qaǵazdy eki qaıtara oqyp shyǵyp, dárigerge qaıtyp berdi.

— Joldas maıor, myna qaǵazyńyz bizge jaramaıdy.

— Nege jaramaıdy?

Bas dáriger ashýlana tańyrqap, saqalyn baýryna tartyp, kózildiriginiń ústinen kekshıe qarady. Jelkesi kújireıip, qabaǵynyń astynan súze qarap Dáýren tur.

Súzisýge oqtalǵan teke men qoshqardaı odyraıyp, ekeýi az irkildi.

— Bizge joldamany týra dıvızıaǵa berińiz.

— Joq, ol tilegińizdi endi oryndaı almaımyn. Maıdan qaramaǵyna barǵasyn óz dıvızıańyzǵa suranarsyz.

— Maıdan shtaby bizdi kez kelgen topqa qosady da qalaǵan jerine jiberedi. Sanasyp jatatyn biz bir úlken komandır emespiz. Qatty ótinemiz, joldas maıor, bizdi óz bólimimizge joldańyz.

İlǵı óktem keletin jigittiń jalynǵanyn sezip qınalsa da, dáriger amalsyzdyq keskinin bildirip eki alaqanyn jaıdy:

— Qolymnan kelmeıdi.

— Joldas maıor, tilegimizdi oryndańyzshy, qolyńyzdan keledi ǵoı, — dep sózge Kúlánda aralasty.

Dáriger osy bir túri ózge, tańqy tanaý qara qyzdy ish tartyp qalyp edi. Kúlándanyń sózin qıa almady.

Kúlánda men Dáýrenge óz dıvızıalaryn tabý ońaı jumys bolǵan joq. Alǵashqy kúni maıdanǵa oq-dári alyp bara jatqan mashınaǵa ilesip armıa shtabynyń mańyna jetip qalyp edi; biraq ol armıanyń qaraýynda bulardyń dıvızıasy joq eken. Dáýren úlkendi-kishili komandırlerden jaǵalaı surastyryp «olar oń jaq qanatta bolar» degennen artyq jaýap ala almady. Belgili bir qalanyń, jerdiń atyn eshkim dál ataı almaı árqaısysy ár jaqty siltedi. Dáýren aqyry qolyn bir siltedi de «ne de bolsa nar táýekel» dep soltústikke qaraı bettedi. Biraq kólik tabý alǵashqydan qıyndaı tústi. Kóbisi shyǵysqa qaraı sheginip barady. Birde mashınaǵa, birde arbaǵa ilesip, birde jaıaý, úlken qaladan adresin bilmeıtin tanystaryn izdegen aýyl qazaqtary sıaqty, Kúlánda men Dáýren de suraý salyp júre berdi.

Búkil maıdan úzdik-sozdyq sheginip barady. Endi bir-eki kúnnen keıin batysqa qaraı bettegen arba-mashınalar ábden sırep, kólik ataýly shyǵysqa qaraı josyldy. Armıa tyldary — kıim-keshek, azyq-túlik qoımalary, shtab mańyndaǵy bólimder alas-qapas tıelip, asyǵys ketip jatyr. Shegingen ásker bólimderi de kórinip qaldy. Maıdan, alǵy shep qaıda dep surasa alýan túrli jaýap beredi: «Nemister jaqyndap qaldy, búgin keshke, ne túnde osy jerde bolar», bizdiń bólimder nemis shabýylyn toqtatypty, qarsy shabýylǵa shyǵady degen sóz bar», al keıbireýleri únsiz tomsyrap jaýap qatpaı óte beredi.

Kúlánda júk qapshyǵyn arqasyna tańyp alyp, Dáýrenniń sońynan erip keledi. Jer betin japqan qar aıazben qataıyp tyǵyzdalǵan; syqyrlap tur. Jol orman ishinen sýyrylyp ashyqqa shyqqanda yzǵarly jel betti qarıdy. Aǵash yǵynda buıyǵyp, qajyp kele jatqan Kúlándanyń meń-zeń kúńgirt oıyn sergitetin osy sýyq jel.

Sheginý kórinisteri: qabaqtary salbyrap, tunjyrap ótip jatqan soldattar, tar jolǵa keptelip azan-qazan shý kótergen arbakeshter, vıllıspen yzǵytyp kelip joldy bekitken arbalarǵa tirelip oqys toqtalyp, mashınalarynan qarǵyp túsip pysyqsyp tez tártip ornatpaq bolyp arly-berli júgirip ámir etip, biraq esh nátıje shyǵara almaı qaıtadan mashınalaryna asyǵyp minip, uıysqan obozdy jolsyzben aınalyp ótetin shtab ofıserleri — barlyq keıin loqsyǵan aýyr tolqyn Kúlándanyń eńsesin basyp jiberdi. Oǵan eń aýyr tıgeni — osy alasapyrannyń ishinde ár soldattyń, eń aıaǵy anaý balaǵattasyp jatqan arbakeshtiń de óz orny, óz bólimi, óz mindeti bar.

Al, Kúlánda bolsa úıirinen adasyp, osy kóptiń ishinde bosqa sendelip júr. Jurt birin-biri izdep, bireýler ámir berip, qalyp qoıǵanyn qamshylap, zekip jatqanda bularmen eshkimniń isi bolmaıdy. Eń myqtaǵanda «bular qaıdan júrgen jandar» degendeı ejireıip qaraıdy da, qastarynan óte shyǵady. Endigi arqa súıeri Dáýren ǵana.

Ol anda-sanda bireýlerden jón surap alady da, mańdaıymen aýany súze empeńdep tarta beredi. Kúlándamen de kóp sóılespeıdi.

Kúlánda odan:

— Osy biz adasyp ketken joqpyz ba? — dep surady.

— Adasqan joqpyz.

Kúlánda tym bolmasa áńgimemen jol qysqartyp, oıynan sergigisi kelin ony taǵy da sózge shaqyryp kórdi, biraq aýzyna kóńilindegi kúdigi tústi.

— Osy alasapyrannyń ishinen óz dıvızıamyzdy tabý — áı qıyn bolar. Tym bolmasa turǵan jerin de bilmeımiz.

— Tabamyz,— dep Dáýren qysqa qaıyrdy.

Dáýrenniń qaltqysyz qysqa jaýaby, búkil tulǵasyndaǵy myzǵymas senimi Kúlándany baýrap aldy. Onyń degenine jetpeı tynbaıtynyn bilip Kúlánda ne de bolsa Dáýrenniń jetegine ere berýge bekindi.

Keshke qaraı bular úlken bir derevnáǵa kelip kirdi. Qarańǵyda ár jerde shyrpynyń qol fonarynyń oty jyltyldaıdy. Qymtaýy jetpegen keıbir terezelerden de sarǵysh sáýle syǵalaıdy. Derevná ishi yǵy-jyǵy arba saldyry, mashına gúrili, dabyrlaǵan daýystar. Kóligi kóp tyl bóliminiń jańadan ornalasyp jatqany kóshe ábigerinen kórinip tur. Kúlánda men Dáýren qaı úıge bas suqsa da lyq toly soldattar men komandırlerdi kórdi.

Oryn taba almaı biraz sendelgennen keıin Dáýren ishine shóp úıgen bir saraıdy taýyp aldy. «Osydan jaıly oryn bolmaıdy», — dedi ol. Pishenniń shetin úńgip, oryn yńǵaılap, Kúlándany otyrǵyzdy da, ózi shyǵyp ketti.

Kúlánda kermek ısi ańqyǵan shóptiń ústinde jalǵyz ózi az otyrdy. Kósheniń shýy tolastap keledi. Kúni boıǵy júris, sýyq ózin biraz qajytqan sıaqty. Boıy jylyǵasyn maýjyrap uıyqtap ketipti. Qansha ýaqyt uıyqtaǵany belgisiz, kózin ashqanda qarańǵydan ózge esh nárse kórmedi. Moınyna, betine túsken shópten jıirkenip basyn qalt kóterip aldy. Qarańǵyda kúıbeńdegen Dáýrenniń tulǵasyn tanydy. Ystyq borshtyń tátti ısi murnyna kelip, júregi sazyp qoıa berdi.

— Uıqyń qanǵan shyǵar, tur endi, — dedi Dáýren óz isimen álektenip jatyp. Kúlánda ornynan tez turyp moınyna túsken shóp qıqymyn qaqty. Áli de bolsa, jyly jerde buıyǵyp qalǵan denesi jazylmaı tur.

— Káne, tamaq isheıik, — dep shaqyrdy Dáýren.

Kúni boıy tamaq ishpegen Kúlándaǵa sál sýyna bastaǵan jyly borsh óte tátti kórindi; qara nandy mol asap, qarbytyp tez ishti. Mańdaıy tership alǵashqy ashtyǵy basylǵanda baryp Dáýrenniń jóndep tamaq ishpeı otyrǵanyn baıqady.

— Nege ishpeısiń? Borsh jaqsy eken, ishseıshi.

— Maǵan qarama, toıyp al, — dedi Dáýren, qasyǵyn qoıyp, qapshyǵyn aqtaryp jatyp. — Minekeı myna bir súr maıdy jep al. — Ol qapshyǵynan alǵan maıdy Kúlándanyń aldyna qoıdy. — Men kórgen aspazshynyń ishindegi bir myrzasy eken. Aspazshy ataýlynyń bári sarań bolady ǵoı deýshi edim.

Dáýren qansha toqmeıilsise de Kúlándadan qalǵan borshty soǵyp aldy. Koteloktiń túbin teserdeı tyqyldatýynan-aq Kúlánda onyń qatty ashyǵyp qalǵanyn bildi. Dáýren qansha syr bergisi kelmese de Kúlánda onyń ár qımylyn qapysyz bilip otyratyn. Jolǵa shyqqaly Kúlándany qolynan kelgenshe álpeshtep-aq keledi, ózinshe onysyn bildirmegensıdi.

— Al, endi shaı ishelik, meniń bir kotelok shaıym da bar, — dedi Dáýren tamaq iship bolǵannan keıin.

Endi Kúlándanyń uıqysy kelmedi. Syrttaǵy yzǵardy, soǵys qaharyn umytyp, sharshaǵan denesi buıyǵyp, oısyz bir raqat halde qozǵalmaı jata bergisi keldi. Tek moınyna shóp qıqymy túspesin dep, aıqara jamylǵan shınelin joǵary tartyp qymtana túsedi. Jıi dem alyp qasynda Dáýren jatyr. Uıyqtap ketken sıaqty. Kúlánda Dáýrendi jaqsy kórip ketti. Aqyryn betinen sıpady.

Dáýren kishkene qozǵala tústi de, bileginen ustap aldy.

Ony uıyqtap jatyr dep oılaǵan Kúlánda qapyda shoshyp selk etip qolyn keıin tartyp qalyp edi, bosata almady. Endi bir sátte Dáýrenniń qarýly qushaǵy ózin qaýsyra qysyp alǵanyn sezdi. Jigittiń ystyq beti jaǵyn qyzdyryp, «Kúlánda, janym, Kúlándash!» degen sózder jalyn lebimen qulaǵyn sharpıdy. Kúlánda biraz bulqynyp, temir qursaýdaı qushaqtan shyǵa almaı áli taýsyldy da, Dáýrenniń tósine betin basyp solqyldap jylap jiberdi.

Dáýren sasyp qaldy da qushaǵyn tez bosatyp, aýzyna sóz túspeı «qoı, Kúlánda, sen keıimeshi... »dep epsiz qolymen qyzdyń shashynan sıpady. Azdan keıin ábden qysylyp, túregelip ketti. Ol uzaq ýaqyt qarańǵy saraıdyń ishinde árli-berli teńselip júrdi.

Erteńgisin oıanǵanda Kúlánda ústinde úıilgen shópti ashyp jatqan Dáýrendi kórdi. «Shamasy tańǵy salqynnan qymtap tastaǵan ǵoı». Kúlánda kózin ashyp alǵanda ol kúıbeńdep artyna burylǵan bolyp júzin taıdyryp áketti.

— Tur tezirek júreıik.

Kúlánda ornynan turyp ústi-basyn qaǵyp shınelin kıdi. Dáýren búksheńdep qapshyǵynyń aýzyn býyp jatyr.

— Iá, sonda qaıda baramyz? — dep surady Kúlánda. Osylaı laǵyp júre beremiz be?

— Laqpaımyz. Óz dıvızıamyzǵa baramyz.

— Nemene, taptyń ba?

Dáýren alǵashqy ret Kúlándanyń júzine qabaq astynan qarady. Ózi sál jymıyp tur.

— Súıinshi. Taptym. Jańa bizdiń dıvızıanyń bir adamyna jolyqtym. Buryn bir-eki ret kórgen adamym edi. Shyramytyp, jarmasa kettim. Shtab osy aradan on bes shaqyrymdaı bir derevnáda turǵan kórinedi. Jolyn anyqtap bilip aldym.

Kúlánda qatty qýandy.

— Oı jaqsy bolǵan eken, — dep qapshyǵyn arqasyna asa berip edi, Dáýren onyń qolynan alyp, eki qapshyqty óz arqasyna mińgestire teńdedi.

«Munyń ne?» degen Kúlándaǵa, «tez júrý kerek, biz jetkenshe olar taǵy qozǵalyp keter» dep jaýap qaıyrdy

Dáýren alǵa túsip empeńdep tartyp keledi. Artyna qaırylmaıdy, keıde Kúlánda betine qarasa kózin taıdyryp áketedi. Onyń qurysqan jaýrynynan-aq keshegi qyzýlyǵynan uıalyp, jerge kirerdeı bolyp kele jatqanyn tanydy Kúlánda. Osyndaı keýdeli, shombal jigittiń balasha uıalǵanyn ol endi qyzyq kórdi. Áıel zatyna tán sezimtaldyqpen Dáýrenniń ishinde ne bolyp jatqanyn aıqyn kórip keledi. Aıybyn moıyndaǵan osy qaıratty ójet jigit qyz ne buıyrsa da oryndaýǵa daıar, ony pildeı qaqpalap qalaǵan jaǵyna júrgize alady. Kúlánda ózi qyz bolǵaly alǵashqy ret jigitke ámiri júrgenin sezip, marqaıyp qaldy. Endi ol Dáýrenniń júzindegi qubylysty baıqaǵysy kelip qatarlasa júrdi. Dáýren tomsyraıyp qabaǵyn túıip, teris aınala berdi. Bir kezde baryp oqys til qatty.

— Kúlánda, sen maǵan keıime... Renjime... Ózim de jerge kirýge tesik tappaı kelem.

Kúlánda Dáýrenniń qınalǵanyn kórip, jigitti aıap ishteı keshirim etse de ne dep jaýap berýge sóz taba almady

— Meni bir buzylǵan...jaman adam eken dep qor tutpasań bolat ta, — dedi azdan keıin daýsy dirildep.

— Joq. — Dáýren daýystap jiberdi. — Sen emes, men ońbaǵanmyn. — Ol irkilip qaldy. — Men... men seni jaqsy kórem. Shyn jaqsy kerem.

Kúlánda júregi lúpildep úndeı almady, tómen qarady.

Azdan keıin aqyryn ǵana Dáýrenniń saýsaǵyn qysty. Emirengen kóńildiń bar yqylasy men alǵysy syıdy osy qımylǵa. Sol sátte Dáýrenge bar baqyty men úmiti mynaý jyly, názik saýsaqtyń ushynda turǵandaı sezildi.

12

Ormannyń kishkentaı úıiniń ishi lezde ysyp ketti. Aýyr jol, sýyq, úzdiksiz tóngen qaýip-qater qajytqan jaýyngerler jyly jerde býyndary bosap maýjyrap qaldy. Qalyń qaraǵaı ormannyń azǵana aq qaıyń kómkergen shetinde qaraýytyp turǵan kishkene aǵash ańdap basyp, kele jatqan soldattardy kórgende ormanshynyń kempiri úrkip qalǵan-dy. Endi jón surasyp uǵynysqannan keıin kúıbeńdep báıek bolyp júr.

— Aı, qaraqtarym-aı. Oıyn deısiń be? Jaýrap qalǵan shyǵarsyńdar! Boı jylytyńdar, — dep pesh jaǵyp jiberdi.

— Siz áýre bolmańyz, bizge bola ábigerge túspeńiz, — degen Erjannyń sózine qulaq aspady.

— Ormannyń ishinde otyryp otyn aıaımyn ba senderden.

Qazir sorpa istep jibereıin. Qaryndaryń da ashqan shyǵar. Senderge kim tamaq berdi deısiń. Ystyq ishpegenderińe de kóp bolǵan shyǵar.

Boıy jylyǵasyn denesi aýyrlap, Erjannyń ornynan qozǵalǵysy kelmedi. Ormanshynyń sylanbaǵan aǵash bórene úıiniń ishi ystalyp, qaraýytqan. Kóp jýylyp qyrylǵan edeni de ysqaıaq qara, tek úlken orys peshi ǵana aqtalǵan. Erjan endi baıqady kúńgirt buryshta qola jalatqan oıýly qańyltyr ramadan ádemi dóńgelek saqaldy jyltyr júzdi Aısa asa momyn pishinmen eljirep, telmire qaraıdy. Úshin búristirip tósine ákelgen súırikteı qyz saýsaǵynyń qımyly da uıań. Bar kórinisimen deneńdi bosatyp, ashýyńdy taratyp, uıytqysy kelip turǵandaı. «Óte bir jýas qudaı eken», — dep oılady Erjan.

Kempirdiń shyjǵyrǵan maıynyń ısi tanaýdy jybyrlatyp, júrekti sazdyryp barady. Taqtaılarynyń arasy ajyrasyp ketken kishkene stoldyń qasynda Raýshan kartop arshysyp otyr. Súıegi keń, at jaqty iri júzdi sary kempir peshke otyn salyp jiberip stol basyna qaıtyp keldi. Ol da úlken qara pyshaqpen kartopty dóńgelentip tez arshı bastady. Sóılegeni sıaqty qımyly da shapshań. Ol arshylǵan kartopty jýyp, qazanǵa saldy.

Sodan keıin Raýshanǵa buryldy:

— Jasyń neshede, qaraǵym?

— On toǵyzǵa qaradym.

Kempirdiń júzinen aıanyshy kórinip tur.

— Tipti jas ekensiń ǵoı, qaraǵym. Meniń Lıdam bıyl jıyrmaǵa shyqty.

— Qyzyńyz qaıda? — Raýshan Lıdany izdegendeı jan-jaǵyna burylyp qarady.

— Lenıngradta oqýda. Ol da ákesiniń jolyn qýyp, orman ınstıtýtyna ketti. Ormanda týyp óstim, ormanshy bolamyn deıdi. Hat kelmegeli de biraz boldy. Kempir kúrsinip qoıdy. — Aman bolsa bolar edi baıǵusym. Zamannyń túri mynaý. Ol qalany da bombalap jatyr deıdi ǵoı.

— Qapa bolmańyz, sheshe, — dep jubatty Raýshan.

— Qaıdan bileıin. Áıteýir ýaqyt qıyn ǵoı, — dedi kempir. — Ózińniń shesheń bar shyǵar?

— Bar.

— Baıǵus-aı. Erkekterge esh nárse emes, qyz balaǵa qıyn ǵoı. — Kempir uıyqtap jatqan soldattardy sholyp ótti. — Jatyp dem alsaıshy, qaraǵym. Qajyǵan shyǵarsyń, — dedi ol Raýshanǵa. — Kórdiń be, mynalardyń qoryldaýyn. Qyz balaǵa dem al dep aıtýdy da bilmeıdi. Áıel baıǵus ylǵı osylardyń qamyn oılaıdy. Bular esirkeýdi de bilmeıdi ógizder.

Uıyqtamaı del-sal bolyp, kempirdiń sózin tyńdap jatqan Erjan basyn kóterip aldy. Turyp Raýshanǵa oryn berdi.

— Minekeı, uıaty bar bireýi tabyldy, qansha aıtqanmen jas jigit qoı, — dep kúldi kempir. Raýshan jatqannan keıin kempir Erjanǵa jaqyndaı túsip qýaqy keskinmen ym qaǵyp:

— Qalyńdyǵyń ba?— dep surady.

Erjan basyn shaıqady, biraq kempirdiń kózinen senbeı turǵanyn tanydy. Jas jigittiń óńin lezde muń shalǵanyn kórip ákki kempir ekeýiniń arasynyń tegin emes ekenin, biraq aralarynan mysyq júgirip ótkendeı bir nárse bolǵanyn túsine qoıdy. Ol Erjannyń kózine jyly shyraımen qarap:

— Jaqsy qyz, — dep sybyrlady.

— Men kúzettegi jaýyngerlerdi tekserip keleıin, — dep ádeıi daýystap Erjan shyǵyp ketti. Raýshan ornynan dóńbekship tústi. Kempir onyń uıyqtamaǵanyn bilip:

— Komandırleriń be? — dep surady.

— Ia, — dedi Raýshan.

— Jaqsy jigit eken. Salmaqty ekeni kórinip tur, — dedi kempir maıda qońyr daýyspen.

Raýshan úndemedi. Ol kempirdiń bar qımylyn kórip, Erjanǵa ne dep sybyrlaǵanyn estip jatqan. Kóz aldyna Ýálı elestedi. Onyń temeki ısi ańqyǵan ystyq demin qaıtadan sezip, kúlimdeı jyltyraǵan kózin kórip búkil denesimen túrshigip qaldy. Soǵan ilese Ýálıdiń Korostylevqa: «Jaraıdy, toqtatam!» dep mińgirlep jaýtańdap sheginshektep bara jatqan keıpi jalt etti. Osy kórinister denesine sińip ketken lastaı, qansha tyrnasa da sydyryp alyp tastaı almaı-aq qoıdy. Kempir «jaqsy qyz» degende dóńbekship tústi. Kisiniń syrty qandaı aldamshy. Sheshesi aıtýshy edi: «Qaraǵym, keıbireýlerdiń túsi — ishi shirik, syrty qyzyl almadaı aldamshy bolady» dep...

Az da bolsa ýaqyt ótti me, álde buryn basyna túspegen aýyr jaǵdaı, qorshaýdaǵy vzvod qamy oıyn bóldi me, Erjannyń Raýshannan aırylǵan ashshy kúıigi, ishin órtegen ókinishi tolastady. Qany sorǵalaǵan ystyq jara endi biteý jaraǵa aınaldy. Ol Raýshanmen ekeýiniń kóńili endi qaıtyp jaraspaıtynyn bildi. Tipti reti kelip qosylǵan kúnde de — qansha jamaǵanmen synǵan kóńil bútindelmeıdi. Onyń ústine Ýálıge basynda qatty yza bolyp, ony jek kórip edi, endi bir túrli yzasy basyldy, biraq odan jırenetin boldy. Raýshandy kórgende Ýálıdi esine almaı, jáne tura almaıdy. Endeshe Raýshanmen ekeýi baqytty da bola almaıdy. Al Raýshandy jek kórip, tym qurysa umytyp kete ala ma? Joq, biteý jara jańbyr aldynda syrqyraıtyn quıańdaı, reti kelgende sezilmeı qalmaıdy. Ómirine ketedi. Qandaı jaranyń bolmasyn emshisi ýaqyt. Ýaqyt ne derin kim bilgen. Biraq Erjan oıynyń tirelgen jeri osy boldy. Ol kempir sózi qozǵaý salǵan osy oıdyń sonarynda Zemsovtyń qasyna qalaı kelgenin sezbedi.

— Taza aýaǵa shyqtyń ba, joldas leıtenant? — dedi Zemsov, qolyn shekesine aparyp.

— Qalaı, dushpannyń qımyly sezilmeı me? — dep surady Erjan oıynan qalt sergip.

— Ázir esh nárse baıqamadyq, — dedi Zemsov. Ol kózi jypylyqtap joǵary qarap:— Áı, sen esh nárse kórmediń be?— dep daýystady.

Joǵaryda aǵash basynda Kákibaı otyr, ol qozǵalǵanda aǵash butaǵynan qylaýlap qar tústi.

— Ázir esh nárse kórinbeıdi. Úlken derevnálar turǵanda nemister ormanshynyń lashyǵyn qaıtsin. Olardyń tumsyǵy da jylynyń ısin sezgish qoı.

— Ondaı oımen qaraýyl qarasań, árıne esh nárseni kórmeısiń, — dedi Erjan Kákibaıǵa.

Azdan keıin orman ishine kóz júgirtip turǵan Zemsov Erjanǵa ym qatty.

— Áne bireý kele jatyr.

— Káne?

— Áne, áne bir ashyq jerge qarańyzshy, — dep Zemsov qolymen nusqap kórsetti.

Bultty erteńgilikte kúńgirt tartqan orman ishinen ár aǵashty saǵalap ákki kele jatqan jupyny kıimdini Erjan áreń ańǵardy. Kákibaı men Zemsov myltyqtaryn kezedi.

— Bul nemis emes. Ózinde qarý da joq, — dedi Erjan ózimen ózi keńeskendeı. Oǵan kenet bir oı sap etti. — Á, aıtpaqshy kempir kúıeýim kórshi hýtorǵa ketip edi qaıtpady-aý dep otyrǵan, osy bizdiń ormanshy shyǵar.

Erjannyń joramaly anyqtaldy. Aıaǵyna qalyń qara baıpaq, ústine qysqa qara ton kıgen, sabalaq júndi qulaqshynynyń qulaǵyn qaıyryp tastaǵan qaba saqaldy kisi saqshylardy jaqyn kelgende baryp kórdi. Ol úrkip oqys toqtap qaldy da, Erjan men Zemsovty bastan aıaq sholyp ótip:

— Boje, ne ýj to svoı! — dedi aqyryn, kózi adyraıa túsip.

— My to svoı, a vy cheı býdete? — dedi Zemsov sýyq qarap.

Shal bir sátke tiksinip qalǵandaı boldy da, biraq lezde óńi jylydy. Qalyń býryl qabaǵynyń astynan jyltyraǵan shegir kózi «bultarsań da bilip turmyn» degendeı.

Ol endi jaı basyp jaqyndaı berdi.

— Nemene, kempirim meni úıge jiberme dep pe edi senderge.

Ol teri qolqabyn sýyryp Erjanǵa qolyn usyndy. Kústi iri qoly jyly eken. «Bul qaı ult, qaı tuqym boldy eken» degendeı qabaq astynan urlap Erjannyń júzin sholyp ótti. Qarttyń salmaqty iri tulǵasy, baısaldy jyly júzi qybyr ańdyp ákki turǵan kúzetshilerdiń arqa basyn keńitip tastady.

— Qaıtyp oraldyńdar ma? — dep surady shal.

Erjan men Zemsov basyn shaıqady. Osydan keıin shal ar jaǵyn qazbalamady. Shal men ekeýi úıge kele jatqandaǵy Erjannyń alǵashqy suraǵy:

— Bizdiń ásker qashan ótti?

— Dál bizdiń mańymyzda soǵys bolǵan joq, — dedi shal. — Aldyńǵy kúni zeńbirek daýsyn estidik. Al, hýtordaǵylardyń aıtýyna qaraǵanda sol aldyńǵy kúni ótken sıaqty.

— Bul mańda nemis áskerlerin kórmedińiz be? — dedi Erjan.

— Óz kózimmen kórgenim joq, — dedi shal. Odan ári oılanyp múdire sóıledi.— Keshe, onyń aldyńǵy kúni úıden shyqqanym joq. Biraq bizdiń áskerlerdiń sheginip bara jatqanyn ishim sezip jattym. Jaǵdaıdy bileıin dep mana tań aldynda kórshi hýtorǵa bardym. Olar da anyq esh nárse bilmeıdi. Biraq ar jaǵynda kolhoz ortalyǵyna nemister kelgenin kóripti. Kileń áıel, bala-shaǵa. Erkekter budan úsh kún buryn astyqtaryn tıep, maldaryn aıdap ketipti. Al ózderińniń qalyp qoıǵan túrleriń bar ǵoı.

— Ia, qorshaýda kele jatyrmyz, — dedi Erjan.

Shal onsha kóp sózdi kisi emes eken. Ózi de buryn áskerde bolyp kórgendikten be, bulardyń jaı-japsaryn, bet alysyn qazyp suramady, tek óz jaǵdaıyn, óz bilgenin ǵana aıtty. Erjan ekeýi úıge kirgende kempiri, qýanyshyn jasyryp, ursa qarsy aldy.

— Dińkem qurydy. Osynyń jasynda kisi úıde tynysh otyrmas pa!? Ýaqyt bolsa mynaý. Bul tań atpaı jortyp júr. Nemister ustap alsa qaıtesiń? Qashan kelgenshe — sarylyp bittim. Úsh kún aýyryp tósekten turǵany keshe.

Basyn kóterse bul úıde otyrýdy bile me, qańǵyryp úırengen. Endi ózimizdiń ásker qaıtyp kelgenshe osy úıden attap shyqpaısyń. Jatasyń.

Shal kempirine qarsy daý aıtqan joq, «mineziń ózime málim» degendeı yrjıyp kúldi. Jaýyngerler kezektesip kempir qaınatqan ystyq sorpany iship bolǵanda baryp ol Erjannan jaǵdaıyn surady.

— Men ózim birinshi german soǵysyna qatysqan eski soldatpyn. Soldattyń halin jaqsy bilem, — dep oraǵytyp bastady ol. — Qorshaýǵa túsý degen ońaı bolmaıdy.

Aýyr jaǵdaıǵa dýshar bolǵan ekensińder. Onyń ózi bir beımaǵlum jaǵdaı ǵoı. Eger bizdiń qaýqarymyzdan keler kómek bolsa, aıt, — dep ol Erjannyń betine qarap aldy. — Soldattardyń sorpa ishýinen baıqadym, azyq-túlikteriń tapshy bolar, — dep ol kempirin shaqyryp aldy, — Vasılısa Ivanovna, myna jigitterge jol azyqqa beretin neń bar?

Vasılısa Ivanovna eki alaqanyn shart etkizip, báıek boldy:

— Qap, et te joq. Azǵana kartop bar. Ol ne bolady?!

Nan pisirip beretin un da joq. Bıyl bıdaıymyzdy da tarttyra almadyq.

Shal qatty oılanyp qaldy.

— Endeshe siz, sol bıdaıdy qýyryńyz, — dedi Erjan shalǵa.

Shal túsinbeı Erjannyń betine bajyraıa qarady.

— Qýyrǵan bıdaı óte jaqsy tamaq, bala kezimde talaı jegenmin, — dedi Erjan sál jymıyp. — Osyndaǵy chýgýn, taba, kastrúldiń bárine tez qýyryp alaıyq.

— Aı, ras-aý, — dep shal sanyn soǵyp qarqyldaı kúlip jiberdi. — Ras, ol jaman qorek bolmas. Óziń jas ta bolsań oıly ekensiń. Káne, Vasılısa Ivanovna, ydysyńdy daıynda. Al, joldas komandır, sen bizdiń kempirge nusqaý berip jiber, — dedi ol Erjanǵa kúle qarap.

Kempir bıdaı qýyryp jatqanda Erjan shaldan jol surady. Ol óz shamasy kelgenshe ár túrli orman, toǵaıdyń, ózen, bulaqtyń, derevnálardyń attaryn atap, belgi, ózgeshelikterin sıpattap, jol aıryqtaryn, soqpaqtardy aıtyp uzaq túsindirdi. Biraq Erjannyń kóziniń jypylyqtaýynan-aq onyń ózi kórmegen oı-shuqyry kóp jerdi túsine almaı otyrǵanyn tanydy.

— Qalaı, endi uqtyń ba?— dep surady shal aqyry Erjannan.

— Uqqanymsha uqtym ǵoı, qalǵanyn júre kórermiz, — dedi Erjan.

Shal uzaq ýaqyt oılanyp únsiz otyrdy. Bir kezde, «Vasılısa Ivanovna, beri kelshi» dep áıelin syrtqa shaqyryp áketti. Kempir úıge qaıtyp kelgende óńi júdeý tartyp qalǵan eken. «Ózi jylaǵan-aý, nege renjidi eken» dep qoıdy Erjan. Kempir murnyn bir-eki tartyp qoıyp, teris aınalyp kúıbeńdep qazanyn qaraı berdi. Osydan keıin shal da úıge bir-eki ret kirip shyqqany bolmasa, Erjanmen sóılespeı, kóbine qorasynyń ishinde sharýasyn istedi.

Keshke qaraı Erjan jaýyngerlerin jıystyryp, jolǵa shyǵýǵa yńǵaılandy.

— Al, syı-qurmetterińizge kóp-kóp raqmet! Óte rızamyz, — dedi Erjan aldymen jylamsyrap turǵan kempirdiń, sodan soń shaldyń qolyn alyp.

Jaýyngerler de dabyrlasyp alǵysyn aıtysyp jatyr.

— Joq, joldas komandır, — sen menimen qoshtaspaı qoıa tur, — dedi shal Erjanǵa. Qabaǵynyń astymen kempirine de bir qarap qoıdy. — Men ózderińmen bir ketem.

Jol kórsetpesem senderge qıyn bolar. Arǵy betke shyǵaryp salaıyn.

Mundaı aspannan túsken jaqsylyqqa tańyrqap jaýyngerler de, Erjan da az únsiz qaldy.

— Oı, molodes, shal!

— Naǵyz er eken!— degen daýystar estildi saptan.

— Sizdiń bul nıetińiz óte jaqsy. Raqmet sizge, — dedi Erjan oılanyp baryp. — Ol kempirdiń mana nege jylaǵanyn, qazir de óksip turǵan sebebin túsindi. — Biraq qart adamsyz... Onyń ústine ana úlken kisini qalaı jalǵyz tastaısyz? Bizdiń jolymyz aýyr... Neǵaıbil de.

Endi kempirdiń ózi jaýap berdi.

— Joq, shyraǵym. Meniń jylaǵanyma qarama. Qatyn degenniń kóz jasy jaqyn turady. Men bul otyn ákelýge ketse de jylaımyn. Serýende júrgen joqsyńdar, jol bilmegen qıyn ǵoı. Bizdiń shal osy atyraptyń ár tesik, túkpirin biledi. Maǵan bola qaıǵyrmańdar. Hýtordaǵy sińlime baram da otyram. Tek tezirek qaıtyp kelińder!

Vasılısa Ivanovna endi bosańsymaı ózin berik ustady. Qoshtasarda «sen ańǵalsyń, ózińdi saqtaı gór!» dedi shalynyń qulaǵyna sybyrlap.

Jaýyngerler uzap orman ishine sińip ketkenshe qaraýytqan kishkene aǵash úıdiń syrtynda jalǵyz áıel jaǵyn taıanyp, telmire qarap uzaq turdy.

— Bıyl qys qatty bolady, — dedi Erofeı Maksımovıch. — Jaýyn-shashyn laısańnan keıin birden syǵyp áketti. Aıazdyń shymshýyn kórdiń be? Aǵash ta temirdeı yzyńdaıdy.

Erjan qarańǵyda shaldyń júzin kóre alǵan joq, tek qyraý shalyp qara munartqan saqalynyń qımylyn kórdi. Aspandy torlaǵan túnek aq qardyń sáýlesimen kúlgin tartqan. Erofeı Maksımovıch pen Erjan shashyrańqy aǵashtardyń arasymen júgirgen jalǵyz aıaq jolmen jaýyngerlerdi bastap keledi.

— Bıyl qys qatty bolady, birden qysyp áketti ǵoı, — dedi shal.

— Qystyń qatty bolǵany jaqsy. Názik nemister tez úsıdi, — dedi Erjan.

Erofeı Maksımovıch Erjannyń betine burylyp qarady. Saqalynyń qımylynan onyń kóz qysyp ıek qaqqanyn ańǵardy Erjan.

— Aıazǵa senbe, ózińe sen jigitim. Orystyń qysy nemisti biraz jaýratady. Biraq jaýdy aıaz qýdy degendi estı almadym. Ol bos jubanysh. Germandyqtarmen tanystyǵym bar. Birinshi jıhangerde shekisip baıqaǵanmyn. Tiske ońaı synatyn jumsaq jańǵaq emes. Soǵysqa sheber ıt. Ádilin aıtý kerek. Oh, ońaı tımeıdi. Tehnıkasy da kúshti. Olar ózi túrli mashına oılap tapqysh nemeler ǵoı.

— Iá, tehnıkasy bar,— dedi Erjan.

— Tankteri sumdyq desedi ǵoı, — dedi Erofeı Maksımovıch basyn shaıqap.

Onsyz da jurttyń moınyna sý ketip kele jatqanda Erjan shaldyń myna sózin jaqtyrmady.

— Sonda sizdińshe olar jeńýge tıis pe? — dedi ol, shaldy renjitip almas úshin daýsyn jumsartyp.

— Joq, jigitim, men ondaı sózdi aıtqanym joq, — dep qarsylasty Erofeı Maksımovıch. — Olardyń kúshti ekeni ras. Onyń nesin jasyryp, ózimizdi jubatamyz. Jubanysh degen jaqsy járdemshi emes.

— Árıne.

— Solaı ol, — dep qostady Erofeı Maksımovıch. — Al, meniń senimime kelsek, oǵan qam jeme. Bir kúnde oılap, bir sátte sheshkenim joq. Nemis birden kıip-jaryp, minekeı Moskvanyń túbine kelip qaldy. Osyndaıda oılanǵanda basyń dań bolady. Ormanshy degen ný jynysta júrgen aıý emes. Ol kóp oılaıdy. Oǵan ýaqyty jetedi.

Ormanshyny jamandaıtyn naǵyz ońbaǵan urylar. Biz olarǵa jaısań ormandy otattyrmaımyz. Balǵyn aǵashtardy balamyzdaı kútemiz. Jer jannatynyń saqshysymyz bizder, uqtyń ba, jigitim. Sizdiń ólkeńizde orman mol ma?

— Bizdiń Qazaqstanda orman óte az, — dedi Erjan.

— Endeshe orman qadirin bilýge tıissiń. — Erofeı Maksımovıch Erjannyń betine qarap sál bógeldi. — Ia. Mana senderdi kórgende maǵan oı tústi. Qýanyshty oı. Ózim hýtordan kóńilsiz qaıtyp edim. Bul qaı tuqym, qaı ult boldy eken dep oıladym senderdi. Ana german soǵysynda bizdiń áskerden men siz tústes aǵaıyndardy kóre almadym. Al, qazir minekeı, ózińmen birge kelemiz.

— Ol soǵystyń aıaǵyna taman qazaqtardy tyl jumysyna mobılızasıalaǵan. Biraq halyq patshaǵa qarsy kóterilis jasady, — dep túsindirdi Erjan.

— Uqtyń ba, jigit, áńgimeniń túbi qaıda jatyr,— dedi Erofeı Maksımovıch. — Endi minekeı jurttyń bári shyqty. Bizdi japyryp kete almaıdy. — Ol endi qulaqshynyń qulaǵyn túsirip az múdirdi de, Erjanǵa úńile qarady. Men endi bir esepten seniń soldatyń sıaqtymyn. Sondyqtan da suraýǵa haqym bar shyǵar. Neǵyp qorshaýǵa túsip qaldyńyzdar?

Erjan qorshaýǵa túsken jaǵdaıyn qysqa baıandap berdi.

— Shamasy kiná menen bolsa kerek. Baıqamaı dushpandy jelkege shyǵaryp aldym, — dep qorytty ol.

— Dushpan qansha edi?

— Eki júz adam shamasy.

— Soǵysta ár nárse bolady, — dep demeý aıtty Erofeı Maksımovıch. — Oqasy joq, opyq jegen adam yzaly bolady.

Shaldyń keń adymdy salǵyrt júrisi, baısaldy úni, sabyrly, beıqam iri tulǵasy deneni salqyn sýdaı titirkendirgen tún qaýpin umyttyryp jiberdi. Bir kezde baryp Erofeı Maksımovıch Erjandy toqtatty.

— Kishkene sabyr et, aqyldasyp alaıyq, — dedi ol saqalyna turǵan boz qyraýdy alaqanymen sypyryp. — Oń jaq qaptalymyzda on shaqty shaqyrym shamasy — bolshak bar. Ol Volokolamskige aparady. Aldymyz on shaqyrymǵa tarta ashyq. Jolda eki kishkene derevná bar. Bergisi jıyrma shaqty úıli Vasılevo, arǵysy odan molyraq Tatánıno bolady. Bul jolda ne bar, ne joǵyn, árıne men bilmeımin. Al sol jaqpen aınalyp Nıkolaevskaıa derevnásyn mańaılap ótsek, ol jaq ormandylaý qaýpi az, biraq joly uzap ketedi. Tań jaqyndap qaldy. Aldyńǵy aıtqan jolmen týra tartsaq jaryq túskenshe ormanǵa iliger edik. Al, osyny aqylyńa salyp óziń shesh. Aqyryn júrseń alysqa jetesiń degen de maqal bar,—dep eskertip qoıdy Erofeı Maksımovıch.

Qorshaýǵa túskeli beıqamdyqtan arylyp, ashynǵan Erjan tez baılamǵa keldi.

— Ol maqalyńyz soǵys úshin aıtylmaǵan bolar. Týra tartamyz.

— Soǵysta da saqtyq kerek,— dedi Erofeı Maksımovıch.

— Saqtyq kerek bolsa, — Erjan sál irkildi. — Zemsov, Ahmetýllın, Bondarenko beri kelińder. Sender júz elý metrdeı alda júrińder. Erofeı Maksımovıch siz de osylarmen birge bolsańyz.

— Buıryq degen — zań, qup, joldas komandır, — dedi shal qorbańdap qolyn shekesine aparyp.

— Tek, tez júrińder! — dep ámir etti Erjan.

Árbir asyǵys istiń bir shıkisi bolýy múmkin. Erjan Vasılevodan yńsyz-shyńsyz ótkesin Tatánınony da alystan oraǵytqysy kelmedi. «Ne isteımiz» dep kidirgen dozorǵa derevnányń dál syrtyn janap ótetin jalǵyz aıaqpen tarta berýge ámir etti. Shaǵyn derevnányń sharýa úıleri — sharshap kelip qonǵan kerýenniń shekken túıelerindeı tún qarańǵysymen alasaryp, qaljyraı múlgip tur. Tipti sol derevnádaǵy uıqyly tynyshtyqtyń ózi qaýip-qaterdi umyttyryp jyly tósekke, raqat tynysqa shaqyrǵandaı edi. Kenet «Halt!» degen ashshy daýys qulaqqa tikendeı qadaldy.

13

Batalón sýyt júrip keledi.

Erjan vzvodynan aırylǵannan keıin Murat dushpanmen qansha qaqtyǵysqysy kelmese de qalyń jaýdyń ortasynan juqpaı ótip kete almady. Úsh ret nemisterdiń úlkendi-kishili tobyna soqtyǵysyp arada urys boldy. Birde jaýyp birde basylyp qalyńdaǵan omby qardan aıaqtary aýyrlaǵan, úzdiksiz tóngen qaýip qajyta bastaǵan jaýyngerler jata qalyp atysyp jaýdyń betin qaıtaryp, qashyp ormanǵa tyǵylady. Oq-dári de kemip barady. Murat nemisterden túsken qarýdy paıdalanýǵa ámir berdi. Ekinshi kúni tús qaıta Murat nemisterdiń bir kolonnasyna kezdesti. Úlken jolmen ketip bara jatyr eken. Soǵysýǵa bata almaı jińishke jolmen qıǵashtaı tartyp qarasyn úzbek boldy. Alǵashqyda dushpan da býlarǵa nazar aýdara qoımap edi, biraq azdan keıin habarshy jiberdi. Murat kolonnasynyń júrisin tezdetip shamadan kelgenshe alystap baqty. Habarshyǵa tımeýge ámir etti. Eki nemis jaqyndap kelip bulardy tanyp keıin qaraı qashty. Ol ekeýin atyp túsirgende, dushpan birden umtylar edi, biraq eki soldat qaıta júgirip baryp, osharylyp qalǵan kolonnaǵa «Rýs» dep aıqaılaǵansha Murat edáýir jer utty.

Nemis kolonnasy tez ydyrap soǵys tártibine kóshti. Kúmisteı jyltyraǵan aq qardyń betinde qumyrsqadaı jorǵalaǵan qara deneler shashyrap jaıylyp barady. Ár jerden kúnge shaǵylyp qarý-jaraq jalt etip qalady. Jol ústinde kishkene top seltıip turyp qaldy.

Olar da qybyrlap qozǵala bastady.

Biraq art jaqtan jaý keledi. Oń jaqtan, sol búıirden, nemese aldyńǵy jaqtan, tutas aınalanyń qaı múıisinen taǵy da qandaı jaý kúshi shyǵa keletini belgisiz.

Yzǵarly ala sharby bult qabyrshaq muzdaı qatyp qalaǵan aqshyl-kók aspandaǵy kishkene kúnniń sýyq sáýlesi istikteı qadalyp bara jatqandaı. Aldaǵy bıik arsha ormannyń ishi de yzǵar shashyp turǵandaı sýyq kórinedi. Batalón tez shıryǵyp júgire basyp barady. Murat jol ústine shyǵyp kolonnanyń artyn tosyp aldy da Kýskovty shaqyrdy. Ekeýi sap janynda júgirip kele jatyp sóılesti.

— Anaý ormanǵa tyrnaǵymyz ilikkesin, ekinshi vzvodty alyp tosqaýylǵa qal. Jaýdy toıtaryp tasta. Biraq bizden qarańdy úzip qalma. Pechalnyı opyt esińde bolsyn.

— Qup!—dedi Vasılıı tistenip.

Kombattyń sońǵy sózin estigende kóz aldyna sonaý derevná syrtyndaǵy qyrqa, qalyń jaýdyń ortasynda Erjan elestep ketti.

Batalón ormanǵa qaraı júgirip barady. Jińishke jolmen ıretile uzaq sozylǵan kolonnanyń endi bas-aıaǵy tartylyp, qysqaryp, eni keńı tústi. Jaýyngerler shashyrap joldan shyǵyp, aıaqtarymen úgilmeli qurǵaq qardy kúrep jamyraı júgirip barady. Kolonnanyń aldyna taman kele jatqan eki arba men eki kishkene zeńbirek keıindep qaldy. Arbakeshter qansha qamshylaǵanmen arba dońǵalaǵy qardy pyshaqtaı tilip tereń batyp, boldyrǵan attar erkin jeliske túse almaı quıryqtaryn kóterip, eki jaǵyna teńsele bulqynyp, typyr aıańnan asa almaıdy. Aldyńǵy arbanyń júrisi baıaý tartyp, artqy arba tertesimen kımeleı tústi.

— Tez! Tezirek aıdańdar! — dep Murat júgirip keledi.

Aldyńǵy arbanyń ústinde baıpaq kıgen ıkemsiz aıaǵyn tomardaı sereıtip, qalyń sary tonnyń syrtynan siresken brezent plash kıip alǵan qazaq jaýynger otyr.

Bet álpeti de anyq kórinbeıdi. Qulaqshynyń kózine túsire kıip, aýzyn jaba, moınyn kúdireıte sharqat oraǵan, qompıtyp qardan soǵyp ústine kıim jaýyp qoıǵan jansyz dene sıaqty. Qysqa qolyn áreń kóterip shybyrtqy silteıdi. Onyń urǵany at saýyryn qyshyta túsetin sıaqty.

— Aıda tezirek! — dep aıqaılady. Murat art jaǵynan júgirip kelip.

— Janýarlar boldyryp qalypty, — dedi arbakesh oǵan búkil qorbıǵan ıkemsiz denesimen áreń burylyp.

— Tús arbadan!—dep aqyrdy Murat.

Art jaqtan qysylshańda aıtylatyn sózderdi aǵytyp starshına da júgirip keledi eken. Arbakesh áreń dep aıaǵyn baýryna jınap, eńkeıip túsýge yńǵaılana bastady. Attar irkilip qaldy. Murat onyń qolynan delbe men shybyrtqyny julyp alyp, delbeni qatty silkip, attardy osyp-osyp jiberdi. Attar artqy aıaqtarymen shirenip qalyp, arbany jele tartyp ketkende arbakesh te qarǵa domalap tústi. Sherden súıretile turyp, uzyn plashtyń etegine oralyp arbakesh Muratty áreń qýyp jetti. Ol delbege qolyn soza bergende Murat ony bastan-aıaq tez sholyp, jekip tastady.

— Shesh, ústińdegińdi!

Oı, qazaq bolmaı ketkir! Bazarǵa pishen apara jatqan- daı!

Arbakesh syrtqy plashyn sheshkenmen tonynyń ózi tym qalyń kórindi.

— Tonyńdy da shesh!— dedi Murat.

Tonnyń ishinde jyly qalyń telegreıke bar eken. Arbakesh edáýir yqshamdalyp qaldy.

— Ózińniń atyń kim? — dep surady Murat.

— Qoıshybaımyn ǵoı, — dep jaýap qaıyrdy arbakesh qolyna shylbyr men shybyrtqysyn alyp jatyp.

— Qoıshybaı bolsań qýala!—dedi de Murat ilgeri qaraı júgirdi.

İzge túsken dushpan toby oq ata bastady. Eki ara alǵashqydan edáýir jýyqtasa kerek. Osy kezde batalónnyı aldy baryp ormanǵa ilikti. Murat aǵash arasyna kire bere ańtarylyp turyp qaldy. Aǵashtar seldirep ar jaǵynan aǵarańdap keń alań kórinedi. Orman dep arqa súıegeni shoǵyr aǵash eken. Osy sátte oqtyń ótinde jalańash turǵandaı qorqynyshty sezim bılep ketti. Osy bir denesin shimirkendirgen jırenishti sezimdi boıynan silkip tastaı almady. Aldynda óńkeıip aq qar jamylǵan jazyq jatyr. Odan ári taǵy da orman. Álde bul da seldir aǵash pa? Joq, tym bıik kórinedi. Dóńeske órmeleı ósken bolar. Solǵa taman derevná úıleriniń tóbesi qyltıady. Bir-eki murjadan bozǵylt suıyq tútin shyǵady.

Al, anaý ormanda kim bar? Murat aldyńǵy shepke jaqyndap kele jatqanyn sezip edi. Óz topshylaýynsha osy aldaǵy túnde arǵy betke ótýge de tıis. Sóz joq, alǵy shepke jaqyndaǵan saıyn dushpan kúshi kóbeıe túsedi, úlken joldan jaıylyp, qanattasyp tutasa da túspek.

Soǵys adamy úshin dushpannyń kúshi men ornynan az da bolsa habardar bolmaı qımyl jasaý — kózdi tas jumyp áreket etý. Murat asa qıyn tolqymaly halge ushyrady. Qaıtpek? Mynaý seldir shoǵyr aǵash oǵan bekinis bola almaıdy. Sońynan qýyp kele jatqan jaýǵa osy aradan-aq tótep berer edi. Al, urys dúbirin estip jelkeden, búıirden jaý kúshi kelmesine kim kepil? «Ne de bolsa táýekel!» Murat jaǵdaıynda táýekelden basqa shara da joq edi. Ol endi anaý ormanǵa da nemisterdi jelkesine mingizip aparǵysy kelmeı bir vzvodty tosqaýylǵa qaldyryp ketti.

Sýyrmaly qurǵaq qardy kúrep jaýyngerler yldıǵa qaraı shashyrap júgirip barady. Keıbireýleri tumsyǵymen qardy súze qýlap, tura salyp qaıta júgiredi. Art jaqta atys bastaldy. Shyjyldap qańǵyrma oqtar túse bastady. Batalónnyń sońy jelkeden tóngen jaýmen aıqasyp jatqanda, aldan taǵy da jaý kezdesti.

Murat ormanǵa kire bergende zeńbirek gúrs ete qaldy. Buryn artıllerıst bolǵan Murat «daýsyna qaraǵanda, 120 mıllımetrlik zeńbireksiń-aý» dep topshylap qaldy. Sálden keıin taǵy, oǵan ilese taǵy da zeńbirek atyldy. Snarád ilgeri qaraı zýlap barady. Sálden keıin baryp gúrs etip jarylǵan jumsaq baıaý daýys estildi. «Bul jaý zeńbiregi!» Murattyń júregi dúrsildep qoıa berdi. Ánekeı, qulaq estir jerde bizdiń ásker! Iá, ıá bizdiń adamdar. Qorshaýdaǵy bes kúnniń ishinde bes jyl elsiz aralda qalǵandaı saǵyndyrǵan adamdar.

Murattyń otyz jyldyq ómiri, qumartqany, qýanǵany, ystyǵy, ańsaǵany, qysqasy, bar tirligi — jaryq dúnıe kóz aldynda jarq etti. İǵyna kóndirip, buqtyryp ábden zyǵyrdanyn qaınatqan qas dushpanmen de adam sıaqty alysatyny da anaý sol jer. Ábden berekesin ketirip, ózine-ózi jekkórinishti etken shynjyrsyz kisennen de qol-aıaǵy, áne, sol jerde bosaıdy. «Biz mundamyz! Barmyz! Tirimiz!» dep aıqaılaǵysy kelip ketti Murattyń. Alqymyna jas tireldi. Biraq bir sátke lap etken qýanysh osy saǵynyshtyń ystyq sezimi oqys ózgerdi. Murat shoshynyp qaldy. Aldy qalyń jaý. Ózinen san ese kúshti jaý. Ábden zaryqtyryp baryp eń jaqynyn kózine bir kórsetip endi talpyna bergende aldynan temir qaqpany tars etkizip jaýyp tastaǵandaı. Qansha shyńǵyrsań da úniń estilmeıdi. Murattyń kózinen eki tamshy jas ytqyp shyǵyp, qaýlap ósken qara saqalyna qaraı domalap barady. Kórip turyp, qolyń jetpegen jaman eken. Qıyn saǵatta kóńildiń bosaǵanynan jaman nárse joq ekenin jaqsy biletin Murat bir sátke boıyn bılep ketken dármensizdik seziminen tez aryldy. Ánekeı, zeńbirek atysy jıileı tústi. Alǵashqy zalp ta berildi. Tez, batyl sheshimge kelý kerek Batalón taǵdyry qyl ústinde tur.

«Ataka! Tek qana alǵa! Basqa shara joq»,— degen oı jalt etti. Murat ormanǵa kirip, irkile bastaǵan rotalardy tez sholyp, «alǵa!» degen komanda berdi.

Jarty kılometr júrmeı jatyp-aq, býdaqtaǵan kók tútin arasynan aýyr zeńbirekter kórindi. Jer solqyldatqan tarsyl-gúrsilden qulaǵy bitken, qyzý atysqa elikken nemis artıllerısteri kógildir tuman shalǵan aǵash arasymen kele jatqan jaýyngerlerdi baıqamady. Qalyń kúsh jaqyndap kelip lap bergende ǵana jan ushyryp alas urdy. Eń bergi shetki zeńbirektiń qasyndaǵy snarád tasýshy jýantyq sary nemis keıingi jaqqa jalt qarap, aýzyn ashyp aqyryp qaldy. Qolyndaǵy snarád jerge túsip ketti. Bajyldap aıqaı salyp qasha jóneldi. Eki ókpesin qolyna alyp zytyp bara jatqan serigine zeńbirek oqtaýshy áldene dep aıqaılady da, sekem alǵandaı artyna buryldy. Iilgen kúıi kózi sharasynan shyǵyp qatyp qaldy. Taǵy da bir-eki jerden sharyldaǵan aıqaı shyqty. Osy kezde sasqalaqtyq búkil batareıaǵa tarady. Qolynda bınokli, jáshiktiń ústinde komanda berip turǵan sulý, suńǵaq boıly ofıser, ne bolyp qalǵanyna túsinbeı shańqyldap bir-eki daýystady da, artyna buryldy. Turǵan jáshiginen qarǵyp túsip, qasha bastaǵan soldattaryna ashshy daýyspen «Halt! Halt! Súrıh!» dep aıqaılady. Qapyda qaırat kórsetip, qolyna ilikken soldatyn lezde atysqa daıyndady. Biraq ol keshigip qaldy. Qashqannan qalǵan nemis zeńbirekshileri qarýyn yńǵaılanyp oq shyǵarǵansha, «ýralap» lap qoıǵan Murat batalóny japyryp ta ketti.

— Tez zeńbirekterdiń qulpyn alyńdar! Alǵa! — dep komanda berdi Murat.

Jaýyngerler yp-yssy zeńbirekterdiń qulpyna jarmasyp, bireýi aǵytyp alýdyń tásilin bilmeı álek bolyp sasqanynan vıntovkanyń dúmimen urdy. Murat júgirip kelip epti qolymen qulypty zyp etkizip shyǵaryp alyp, jaýyngerge ustata saldy.

— Má! Tastama!

Oń jaqtan, sál alǵa taman aıqaı-shý, atys estildi.

Murat sol shamada bir batareıa bar ekenin baıqaǵandaı bolyp edi. «Qurtý kerek!» Ol tez ekinshi rotaǵa ámir berdi.

— Batareıany qurtqannan keıin, alǵa umtyl, bizge qosyl!

Tek qana alǵa! Alǵa! Batalón ne qyrylady, ne bolmasa osy ekpinmen jaý shebin jaryp ótedi. Nysananyń jaqyndyǵy men aldaǵy kederginiń kúshtiligi jaýyngerlerdi áp-sátte shıratty. Aǵash sırep, aldan kóldeneń sozylǵan uzyn dalań ashyldy. Odan ári taǵy da orystyń sansyz ormanynyń biri. Oń jaqta ekinshi rota nemistermen aıqasyp qaldy. Aıqaı-shý, atys kúsheıe tústi. Batalónnyı, aldy ormanǵa jýyqtaǵanda aǵash arasynan shashyrańqy atys estildi. Murat berekesiz, sırek atysqa qarap «ne shtab, ne tyl bólimshesi bolarsyń» dep tez túıdi. Ol Alǵa!» degen tegeýrindi sózdi eki-úsh laqtyryp jaýyngerlerin taǵy bir jelpip tastady. Omby qarǵa súrinshektep, bógele túsip oq atyp, soldattar mıtyńdap júgirip barady. Keıbireýlerin oq julyp ketip jatyr.

Manaǵy nemis kolonnasyn bógeýge qalǵan Kýskovtan habar joq. Jaý batareıasyn qurtýǵa jumsalǵan ekinshi rota keıindep qaldy. Ol jaqtan áli de atys estiledi. Tozaq otynan alyp ushqan samuryq qusqa qoń etip borshalap bergen erteginiń batyry sıaqty Murat ár tosqaýylǵa batalónnyń jandy bólsheginen bir kesip berip keledi. Úzilip-úzilip azaıǵan batalón keýdesin tosyp, kúshi belgisiz jaýǵa qarsy barady.

Osy kezde jańaǵy bir ázirden beri ár jerden júgirte atylǵan zeńbirekter úni kóbeıe kele tutasyp, konanadaǵa aınaldy. Dybys jigi ashylmaǵan uzaq gúrsil — yzalanyp, demalmastan býlyǵa ókirgen alyp bir haıýannyń únindeı. Taý tóńkerilgendeı ústi-ústine jaryla qulaǵan, zil soqqydan jer keýdesi janshylyp, aýyr yńyranady. Seldiregen aǵash sańlaýynan jaı teńselgen qoıý qara tútin kórinedi. Sol dozaq otynyń astynda adam túgil, bir tal shóp aman qalmaǵan sıaqty. Jolyndaǵy azǵana nemisterdi tez ydyratyp, tirshilik úmitin sodan izdegendeı batalón anaý qalyń órtke qaraı jan ushyryp keledi.

Murat batalónynyń jolyndaǵy úsh-tórt batareıa joıyldy, ózgelerine «Rýs qorshady» degen laqap jetken bolsa kerek, tutasa gúrildegen artılerıa daýsy qaq aırylyp, eki jaqqa qaraı edáýir alystady. Batalón ormannan shyǵa bergende aldarynan eki rota shamasy nemister kezdesti. Irek arqandaı sozylyp, sırek sheppen keledi. Bul endi jańaǵylardaı qapyda qalyp alasuratyn, qarsylyqqa murshasy kelmeı qasha jóneletin úrikken artıllerıster, kireshiler emes, beldesip soǵysatyn kúsh. Dushpan esin jıyp, shtabtarǵa habar jetip, bolǵan isti uǵyp qalsa kerek. Qorshaýdaǵy batalónnyı qolyndaǵy eń myqty qarýy — tutqıyl, býdaı tarqap joq boldy.

Murat jaǵdaıdy óz kózimen kórip, tez áreket etý úshin sheptiń aldynda kele jatqan. Onyń alǵashqy ańǵarǵany: qaıda, kimge qarsy kele jatqanyn bilip, óz kúshterine sengendeı dushpan soldattary sabyrly eken. Ekpinmen keń aıańdap keledi. Murat tez «jat!» dep komanda berdi. Aldymen biraz sıretip, qutyn qashyryp alyp tıiskisi keldi. Onyń ústine keıinirek qalǵan ekinshi rotany da tosý kerek.

Shoıyndaı aýyr etikter aıaz qatyrǵan sýyrylmaly qardy kúrep keledi. Keıbireýleri súrinip ketip qonyshymen qardy qaýyp qalady. Ana bir alǵa taman kele jatqan jýan sary basyn shulǵyǵan saıyn kóz áınegi jalt etedi.

Sheptiń art jaǵynan shańqyldaǵan daýys estildi.

Daýyspen qabat avtomat oǵy borap ta ketti. Jaý tónip kele jatqanda qımylsyz jatý — kóńildi ornyqtyra qoımaıdy. Biraq Murat munyń sońǵy aıqas emes ekenin, tipti sanyn da, salmaǵyn da boljaýǵa kisiniń kóńili daýalamaıtyn kóp aıqastyń bastamasy ekenin sezdi. Ózderindegi oq mólsherin oılaǵanda shoshynyp qaldy.

Dushpan oǵy údep barady. Sýǵa túsken temirdeı shyjyldan aǵashqa jıi qadalady. Murat dushpanynan kóz almaı etpetinen jatyr. Ajaldyń júzi sýyq. Murat nemisterdiń keıpin, tulǵasyn anyqtap baıqaı almady (ol jurttyń qımyl, tulǵasyn ańdaǵysh bolatyn). Árkimniń ózindik músinin jasyryp bir jyltyr munar orap alǵan sıaqty. Shynydaı shyńyltyr, sýyq munar. Ár deneden shashyraǵan sol muz munar tutasyp, endi ajaldyń yzǵar lebi sharpyp ótkendeı boldy. Dushpan júzin tasalaǵan osy bir kórinbes perdeni silkip tastaǵysy kelip Murat kózin súrtti. Endigi sátte nemisterdiń aq qaǵazdaı qan-sólsiz betteri tutasyp uzyn aq jolaqqa aınaldy. «Mynalar ólik qoı», — dep qaldy Murat. Olardyń keýdedegi janary, áldeqaıda ushyp ketip, qur súldeleri aq qardyń ústindegi qaraıǵan ólik bolyp sulaı ketýge kele jatqan sekildi kórindi.

Murat «Ogon!» dep aıqaılady. Orman shetin otqa qaqtaǵan eski temirdeı kermek dári ısi alyp ketti. Ormanda jaýdyń bar-joǵyn anyq bilmeı tek oqpen súzip ótpek bolyp ańǵyrt kele jatqan nemis soldattary kóp shyǵynǵa ushyrady. Biraq aıaq astynan lap etken alǵashqy zalptan nemis ofıseri saspady. Ol ashyq jerde oq astynda kesheýildep qalǵysy kelmeı seldirep sırep bara jatqan shebin ilgeri qaraı qýdy. Shańqyldaǵan ashshy aıqaıymen jata bastaǵandaryn qaıta kóterdi. Biraq qardaı boraǵan oqtan kenet dushpan toby sırep, seldirep qaldy. Endi orman shetine jaqyndap júgirip kele jatqandarynan qaraıyp qar ústinde shashylyp jatqan nemister eki ese kóp sıaqty. Osy kezde azaıyp, talmaýsyrap ketken topqa batalón qarsy lap berip, japyryp ketti.

Murat asyǵyp keledi. Endi dushpan munyń syryn da, kúshin de bilip qalǵany anyq. Manadan beri shet jaǵasyndaǵy shashyrandylarymen alysyp edi. Endi sóz joq, dushpannyń qalyń ordasymen aıqaspaq. Batalónnyń aldy-arty shubatylyńqyrap ketti. Keıinirek qalǵan arbalar men zeńbirekterdi qýalaýǵa ketken Mashtaı keldi. Ol ekinshi rotanyń qýyp jetkenin aıtyp qýantty. Tosqaýylda qalǵan Kýskovtan ázir habar joq. Tek jańaǵy bir ázirde art jaqtan atys estigendeı boldy. Ol da toǵandy býǵan doly ózendeı qaptaǵan jaýǵa azǵana kúshpen tyǵyn bola almaı kele jatqan shyǵar.

Qorshaýdaǵy áskerdi sergeldeńge salyp tıtyǵyna jetetin de, shydam sheginen asyryp ashyndyratyn da asa bir qıyn urys bastaldy. Murat jol boıy kezdesip qarsylyq etken shaǵyn toptardy tyqsyryp, ilgerilep kele jatqanda aldynan úlken kúsh shyqty. Eki jaqtan keskilesken urys bastaldy. Batalón seldir jas qaıyń esken alasa tóbege bekinip qarsylyq etti. Tóbeniń sol baýraıyn yqtaı úsh-tórt úıli hýtor ornalasqan eken. Arbalar men zeńbirekter sony panalady. Jaýyngerler qardan ura qazyp, tasalanyp, qaıyńdardy panalap atysyp jatyr. Nemister eki ret bas kóterip umtylyp edi, jóndi ilgerileı almaı toqtap qaldy. Degenmen basym kúsh ońaıǵa soǵar emes. Qysyp barady. Oń jaq qanattaǵy ekinshi rotanyń hali qıynǵa aınaldy. Murat solaı qaraı júgirdi. Bul jaqta jaýdyń kúshi basym eken. Murat júgirip jetkenshe olar taǵy da atakaǵa kóterildi. Jaýyngerler shydaı almaı birtindep shegine bastady. Rota komandıri toqtata almaı báıek bolyp júr. Murat shegingenderdiń aldymen deńgeılene berip, qalt toqtady da alǵa silteı qolyn kóterdi. Kombatty kórgen soldattar úreıdi umytyp, tańyrqaǵandaı kidirip qaldy. «Qaıda barasyńdar! Alǵa!» dalany basyna kótere aıqaılady Murat, úzilgen shep qaıta jalǵandy.

Júgirip Dýlat keldi. Ol jaýǵan oqtan onsha tasalanbaı júresinen otyra qalyp:

— Joldas kapıtan, sol jaqtan nemister keledi, — dep habarlady.

— Chert poberı! — dedi Murat tistenip. Ol qasynda jatqan Voloshınge qysqa ámir etti: — Osy aradan bir adamyń qalǵansha sheginbe, bir! Ekinshi, bir vzvodty sol qanatqa, hýtorǵa jiber. — Qarsylyq aıtqysy kelgen Voloshınge jekip tastady. — Úreı týǵyzba! Biraq tez qımylda!

Soǵysyp jatqan soldat aınalasyndaǵy aıadaı jerdi ǵana keredi. Odan árini boljaı almaıdy. Sondyqtan bir vzvodtyń keıin ketip bara jatqanyn kórip ózgeleri de tolqýy ábden múmkin edi. Murat óz ámiriniń qaýpin bildi.

Biraq ózge amaly bolmady.

Sol. Qanattan batalónnyń tylyn oraı jaý kolonnasy kórindi. Shyqqan izi — árirekte jaıylyp jatqan anaý úlken derevná sıaqty. Soǵys bolyp jatqan jerdiń mólsherin ólshep alyp, kúni buryn jubyn jazbaı keledi.

Murat endi hýtor tasasynda irkilip qalǵan qyryq shaqty jaýyngeri bar bir rotasyn solaı tosty. Ol hýtor shetindegi bir aǵash saraıdy tasalanyp arttan kele jatqan dushpanǵa kóz tigip, bolashaq áreketin oılap tur.

Jaý moınyna salǵan tuzaǵyn qysa tústi. «Endi qorshaýdy jaryp shyǵýǵa mursha joq. Endigi zor maqsat osy alaqandaı jerde siresip, qarsylasyp baǵýda. Myna kúıimizben qanshaǵa shydarmyz,— degen oı keldi Muratqa.

Bul oıdan Murat shoshynǵan joq aýyr nalydy. Kóz aldyna Aısha kelip tura qaldy. Qyzyl shyraıly dóńgelek júzi tolqyp, qońyr kózi móldireı qaraıdy. Sulýlyǵy men áıeldik jyly meıirimi aıasymen jibekke oraǵandaı Muratty jumsartyp barady. Murat ashshy myrs etti. «Seniń ornyń bul emes. Oq tıip keter»!

— Joldas kapıtan!

Murattyń qasyna artılerıa vzvodynyń komandıri kelip tur eken.

— Anaý nahalnyı frısterdi azdap soǵyp jibersem qaıtedi?

— Qansha snarádyń qaldy?

— Otyz eki.

— Joq. Sabyr et! Áli keregi bolady. Urys jańa bastalyp keledi. Naǵyz jan alqymǵa kelip qalmasa, meniń buıryǵymsyz bir snarád shyǵarma.

Nemister artılerıasy áli atqan joq. Óz áskerlerine tıgizýden qaýiptenetin bolar. Ázirge jaıaý áskermen qysyp barady. Taǵy da qandaı kúsh jumsary belgisiz. Murattyń artqa saqtaǵan taýdaı quraly — ot pen sýdan aman alyp kele jatqan osy eki kishkene zeńbiregi edi.

Úshinshi rota jaýyngerleri qarǵa súńgip soǵysqa daıyndalýda. Voloshın vzvody áli kelgen joq. Ol jaqta Murat ketkesin nemister taǵy da atakalady. Qazir eki jaǵy qyrqysyp jatyr. Bir vzvody ketse áreń shydap turǵan shep sógilip ketetini anyq.

Hýtordyń kishkene kóshesine de oq jıi túsip jatyr. Bir úıge jaqyndaı berip Murat esik aldynda Korostylevty kórdi. Ol yńyrsyǵan bir jaýyngerdi qapsyra kóterip úıge kirip barady. İle Murat ta kirdi. Qara kóleńke alasa bólmeniń buryshynan yńyrsyǵan daýystar estiledi. Jylymshy qan ısi shyǵady. Bir buryshta uılyǵyp tórt-bes jaýynger otyr. Korostylev kóterip ákelgen adamyn edenge jatqyza salyp, onyń shınelin sheshe bastady.

— Myltyq ustaýǵa jaraıtyndaryń shyǵyńdar qazir! — dedi Murat aqyryn, biraq óktem únmen.

Eki jaýynger jaılap myltyqtaryna súıenip oryndarynan turdy. Ózgeleri de qybyrlap aýyr qozǵalǵandaı boldy. Sulap jatqan bir jaýynger shyntaqtap basyn kóterdi:

— Meni terezege jetkizińdershi. Tym bolmasa bir tesikti baǵyp jataıyn.

Soǵys qyza tústi. Sol qanattan kelgen kolonna art jaqty oraı shabýylǵa shyqty. Ortasynan qaq jarylyp eki jaqqa ydyraı júgirip tarady da, qarǵa maltyǵyp aıańdap ilgerilep keledi. Eki jaq ta ázirge oq shyǵarǵan joq. Murat júgirip shepti aralap, pýlemet uıalaryn tekserip júr. Bir shetke hýtordan jınap alǵan jaralylaryn ornalastyrdy. Nemisterdiń tyń kúshi jaqyndasymen kidirmeı atakaǵa kóshti.

Ekpindep maltyǵa júgirip keledi. Kezengen myltyq avtomattarynan tútin burqyldap qoıa berdi.

Art jaqtan taǵy da kúsh kelip batalónnyń qorshaýǵa alynǵanyn sezip kóńili marqaıǵan nemister aldyńǵy jaqtan, oń qanattan shabýylyn údete tústi. Keıde birtindep júgirip ilgerilese, keıde lap qoıyp umtylady.

Maıdannyń endi aldy-arty joq, tóńirek túgel atys. Manadan beri tynyshtaý jatqan qarsy bettegi birinshi rota, endi nemisterdiń ústi-ústine órekpigen tegeýrindi atakasyna áreń tótep bererlik halde. Bir ret shebi jyrtylyp ketin áreń jalǵandy. Voloshın bastaǵan ekinshi rotanyń da hali jeńildemedi. Nemister onyń oń qanatyn tyqsyryp edáýir-shegerip tastady. Úzdiksiz urystan qaljyraǵan, júzderi tútigip, kózderi qyzaryp ketken jaýyngerler eń sońǵy kúshin jıyp yshqynyp atysyp jatyr. Jaralylar saptan shyǵýdy qoıdy. Endi bas panalar, jarasyn kúter tyl joq. Keıbir jaralylar sońǵy dármenine deıin atysyp, qolynan vıntovkasyn túsirmesten, qany taýsylyp talmaýsyrap máńgi kóz jumady.

Qarsy aldyndaǵy birinshi rotanyń shebi taǵy da úzildi. On bes shaqty nemis soldaty ishke kirip ketti. Myltyq atyp hýtorǵa qaraı júgirip keledi. Murat artıllerıster men sanıtarlardy jıyp hýtorda ishki bekinis jasady, olardy áreń joıdy. Kóp shyǵynǵa ushyrap, ábden álsiregen birinshi rota hýtorǵa qaraı shegindi. Voloshın rotasy da beri qaraı maıysyp keledi. Murattyń túri jan shoshyǵandaı edi. Qara saqal qaýlap ósken júzi qap-qara bolyp tútigip, jaǵy sýalyp ketken.

Úlkeıgen qara kóziniń jarqyly kisiniń óńmeninen ótkendeı. Lac shıneldiń shalǵaıyn eki-úsh jerden oq tesip ótken. Ol endi oqtan jasqaný degendi ábden qoıyp alǵan.

Sańqyldap aıqaılaǵan daýsy ár vzvodtan bir estiledi.

Ár qımylyn ólshep-piship jatýǵa Murattyń murshasy bolmady. Onda áldeqandaı bir sekemshil sezgishtik paıda boldy. Búkil batalón óz denesi sıaqty, qaı jerine batyp bara jatqanyn aıtqyzbaı-aq seze qoıady. Japyryp bara jatqan nemisterge qarsy sharasy taýsylyp, ábden qaljyraǵan soldattar kombattyń tanys daýsyn estip úlken kómek kelgendeı tyńaıyp qalady.

— Zoldas kapıtan! Siz zaralanyp qaldyńyz!

Mashtaı júgirip kele jatqan Murattyń jeńinen tartty da, ol qaırylmaǵasyn aıaǵyn tosyp etpetinen qulatty.

Murat Mashtaıdy kózimen ata jalt qarady. Biraq ordınares odan qaımyqpaı tez qaltasynan bıntin sýyryp aldy. Murattyń jeńinen qap aǵyp tur eken.

Mashtaı qolyn tańyp jatqanda Murat jaý jaqty sholyp ótti.

— Nemisterge taǵy kómek keledi! Biraq nege sonshalyq az!— dep ol tańyrqap qaldy.

On bes shamaly soldat nemisterdiń tý syrtyna jaqyndap, atysa júgirip keledi. Dushpan uılyǵyp, sasyp qaldy. Osy kezde Muratqa «bul Kýskov bolar», — degen oı sap etti. Ol Mashtaı orap bolmaǵan bınttiń shetin súırep ornynan atyp turdy.

— Vstat! V ataký! Vpered!

— Vzvodtyń jartysynan aıryldyń, qolymnan kelgenniń bárin istedim! — dedi Kýskov.

— Raqmet! — dedi Murat onyń qolyn qysyp. — Bir qorshaýdan shyǵyp, ekinshi qorshaýǵa tústik. Hal mynaý.

— Haldi ózim de sezip kele jatyr edim. — Kýskov ashshy myrs etti.— Kóppen birge kóńildirek bolar. Qaı jerge bekinýge buıyrasyz.

Kún keshtetip qaldy. Qansyrap, seldiregen batalónnyń qarsylyǵy áli toqtalǵan joq. Keıde talmaýsyrap sónip bara jatady da, keıde yshqynyp qaıta lap etedi. Murat Doshevskııdiń arbasyndaǵy sońǵy patron jáshikterin óz qolynan jóneltti. Arbakeshterimen qosa Doshevskııdiń ózin de alǵy shepke qýdy. Biraq endi alǵy shep qaısy, tyl qaısy ajyratý qıyn edi. Bekinis sheńberi ábden tarylyp, batalón tóbeniń basynda shoqshıyp qaldy. Bip tiregi tórt-bes úıli hýtor ǵana.

Biraz ýaqyt jaýdyń serpini basylǵandaı bolyp edi.

Art jaqtan nemister qorshaýdy tastap ketip jatyr degen habar keldi. Murat alǵashqyda nemisterdiń bul áreketin túsine almady. Bir kezde sol jaqty oraı mańdaı aldyna qarap oıysqan áskerlerdi kórdi.

— Nemister qazir taǵy da atakaǵa shyǵady, — dedi Murattyń qasynda jatqan Kýskov. — Temeki tartyp alýǵa da mursha berer emes.

— Olar toptalyp jatyr. Qorshaýdy bosatyp, bizdi keıin qaraı qýmaq. — Murat sál oılanyp qaldy. Ol endi Kýskovqa shyntaqtaı burylyp ıyǵyna qolyn saldy.— Biraq art jaqqa da saq bolý kerek. Shalǵan manevr bolmasyn. Sen qazir art jaqqa bar da rotany beri jónelt!

Óziń azǵana jaýyngermen sonda bola tur.

— Qup,— dep Kýskov ketýge yńǵaılandy.

Murat Vasılııdiń ózgerip ketkenin endi baıqaǵandaı.

Top-tolyq kishkene betiniń eti qashyp, jaq súıegi soraıyp qalypty. Sál túrikteý qalyń erni juqaryp tisine jabysqan. Burynǵy jas álpetin sustandyryp ezýinen tómen qaraı syzyq túsken. Aqshyl sary nurly óńiniń boıaýy qashyp qýqyl tartqan. Onyń osy bet álpeti, soraıǵan tulǵasy — balǵyn japyraǵynan aırylyp qatty butaqtary tikireıgen emendi Murattyń esine túsirdi.

— Oq-dári az qaldy. Kisi de azaıdy. Myna qalyń kúshti jaryp óte almaspyz,— dedi Murat aqyryn ǵana.

— Biraq berispespiz,— dedi Vasılıı de jaıymen.

Ekeýi bir sát únsiz qarasty da, aırylysty.

Nemister boı tasalamaı oq jetpes jermen oraǵytyp keledi. Jańadan ásker kelmese de, batalóndy qorshap turǵan kúshti bir baǵytqa toptaǵanda tym salmaqty eken.

Mynaý qalyń tobyr lap bergende azaıyp, álsirep qalǵan seldir topty janshyp ketetin túri bar. Mynalardyń ázirgi qarasynyń ózi qulaıtyn aýyr salmaqty sezdirgendeı tynysty taryltyp barady.

Nemis kolonnasy jıi jaıylyp, baıaý keledi. Burynnan jaqynyraq kelip jatqan nemister de qybyrlap qozǵala bastady. Jýyqtap qalǵan keıingi kúshti tosyp daıyndalyp jatsa kerek. Qaptap kele jatqan qalyń jaýǵa jaýyngerler únsiz kóz tigip, vıntovkalaryn qysa túsedi. Eń sońǵy jan-dármendi salatyn jer kelgen sıaqty. Odan ári ne bolaryn qudaıdyń ózi bilesin.

Murat jaǵdaıdyń naǵyz qıynǵa aınalǵanyn sezdi. Myna kúshke tótep berý qıyn. Biraq sheginýge de bolmaıdy. Onda túgel qyrylady. «Ne de bolsa shydap baǵaıyq. Tistesip ólermiz!» Ol endi eń sońǵy kúshin saldy.

Zeńbirekterin alǵy shepke shyǵaryp, nemis shebin týra kózdep atty. Qıyn urystyń ishindegi eń qıyny bastaldy.

Azǵana snarád nemisterdi biraz úrkitip, ekpinin báseńdetkenmen, qatalaǵanda aýyzǵa tamyzǵan tamshy sýdaı ǵana boldy. Nemister qulap, uılyǵyp az bógeldi de, alǵa umtyldy. Úni óshpegen eki pýlemet qana jan saqtap tur. Keıbir jaýyngerler oǵy taýsylyp, yzalanyp, dińkesi quryp, myltyǵymen jerdi urady. Sereıip jatqan jansyz deneler kóp pe, myltyq atyp, tirshilik belgisin bergender kóp pe, aıyrý qıyn. Aıqaılaı-aıqaılaı Murattyń daýsy bitip qaldy. Ol endi ólgen pýlemetshiniń ornyn basty.

Kenet Murat pýlemetten basyn kóterip aldy.

— Nemister nege qashty, — dedi ol ań-tań bolyp. Qasynda jatqan Mashtaı da basyn kóterip alǵan.

Nemister toby qaq jarylyp eki jaqqa serpilgende júgirip kele jatqan bizdiń jaýyngerler kórindi.

— Barmysyńdar! Tirimisińder! Baýyrym!

Strelkov júgirip kelgen boıy pýlemettiń qasynda turǵan Muratty qushaqtaı aldy.

— Sender ekenderińdi bilip edim!

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Qaharly kezeń taıanyp kele jatty.

Sovet jerine tereńdep, oısyrata kirgen nemis-fashıster Baltyq teńizinen Azov teńizine deıin sozylǵan uzaq maıdannan syǵymdap alyp, artqa saqtaǵan rezervimen qosa negizgi kúshin Moskva túbine tókti. Uzynnan-uzaqqa sozylǵan ırek maıdan shebiniń Moskva tusyndaǵy orta deńgeıi sýyrylyp alǵa shyǵyp barady. Burynnan da sabyrly aqylǵa kemis, onyń ústine kári Evropaǵa ońaı tize búktirgesin tasyp ketken esirik efreıtor, jetinshi noıabrde Moskvada parad qabyldamaq ýádesi zaıa bolǵanyna yzalanyp, áskerin asyqtyrdy. Ózgege kóńilderi soqyr bosa da soǵys tásiline júırik, qan ısi muryndaryna sińip qalǵan generaldardyń ákelgen josparlaryn qarap, qalshyldaǵan qolymen operasıa merzimine kres tartyp, shańqyldaq ashshy daýsymen «jalqaý ógizder!» dep balaǵattap, ilgeri qaraı nuqydy. Degeni bolyp jaman úırengen eser tózimsiz de, sátsizdikke, bógetke shydamsyz, yzaqor da bolady. Evropany maıdaı tilip ótken temir kúshiniń endi tasqa tıip muqalyp bara jatqanyna kúıip-pisedi. Jeńil jeńiske úırenip, qatty qarsylyqtan qajı bastaǵan, bir jaǵynan orys qysy qysqan nemis-fashıst soldattary da nysananyń jaqyndyǵyn sezip, aıaz qaryǵan muryndaryna jylynyń ısi kelip kımeleı túsedi.

Fashızmniń tabanyna túsken halyqtar qara tún serpiler me dep shyǵysqa qaraıdy. Biraq qalyń túnek áli shyǵysqa qaraı jyljyp barady, úmit otyndaı jarqyraǵan jaryq juldyzǵa tónip keledi. Reńi sýyp, qar jamylǵan Pıreneı, Alpy, Karpat taýlarynda, Evropa ormandarynda, esik, terezesi tas qymtalǵan ońasha úılerde qolyna qarý alyp, fashızmge qarsy shyqqan jandar radıo qabyldaǵyshtyń syryldaǵan daýsyna qulaq tosady. Kóńilderi elegizip Moskva habaryn tyńdaıdy. Jaý basyp alǵan jerden óre kóterilgen sovet partızandary da prıemnıktiń qulaǵyn burap, áýeni qarmap Moskva daýsyn izdeıdi. Erteńgi smenaǵa asyqqan jumysshylar zavod qorasynyń qar basqan keń alańynan ótip bara jatyp, reprodýktorǵa qulaq tigedi. Sýyq habar kóńildi jylytpaıdy, qabaq túnerip, jumyryq túıile túsedi. Júrekke qanjar taıandy.

Odaqtas, nıettes eldiń mınıstri Moskvaǵa kelýdiń ózin kóz jumǵan táýekel, júrek jutqan erlikke balady. Sonda da «áldeqalaı bolyp keter», — degen kúdikpen samolettiń qasynda habar tosty. Biraq jamanat habar kelmedi.

Moskva berilmedi. Qala syrtynda tankke qarsy orlar qazylyp, soıaý temirler qaǵylyp, rels rogatkalar qoıyldy, tikenekti symdar tartyldy. «Jaman aıtpaı jaqsy joq» — qalanyń kóshelerinde de bekinis jasaldy.

Beıbit qala temir qursanǵan soǵys qamalyna aınaldy.

Jan-jaqtan toǵysqan temir joldarmen qyzyl vagondy uzyn sostavtar bir arnaǵa — Moskvaǵa kelip quıyp jatty. Qalanyń soltústigindegi Zagorski mańyndaǵy poselokterge, derevnálar men ormandarǵa úlken kúsh toptaldy. Aǵash aralarynan tank zeńbirekteriniń susty óńesh teri syǵalaıdy.

Kalınınnen Týlaǵa deıin, osy kezge sheıin bolyp kórmegen aıqas, Moskva aıqasy júrip jatty. Jaý úsh baǵyttan ońtústik pen soltústikten jáne qalanyń ókpe tusynan zor shabýyl bastady. Batys maıdannyń áskerleri tus-tustan qalaǵa umtylǵan dushpannyń tank armıalaryna qarsy keskilesken qıyn soǵys júrgizip jatty. Olar maıdannyń jyrtylyp ketken jerin azǵana tyń kúshpen tyǵyndap, birde taban tirese qarsylasyp, birde qarsy umtylyp, birde sheginip, aqyryn syrylyp Moskvaǵa jaqyndap keledi. Biraq keıin qaraı qadam basqan saıyp qarsylyq ta kúsheıip barady. Endi shepti buzǵan ásker birazǵa deıin siltep shalqyp ketetin strategıalyq keńistik degen joq. Ár súıem jer úshin qyrǵyn urys bolady.

Moskva túbindegi úlken maıdannyń shaǵyn bir ýchastoginde Panferov dıvızıasy soǵysyp júr. Dıvızıanyń qorǵaǵany — jaý shabýylynyń temir tumsyǵy — Volokalamsk baǵyty. Bul Moskvanyń ókpe tusy. Jýyrda ǵana keıinnen qosylyp áskerler kelip tolyqtyrylsa da, qaqaǵan qatty urys dıvızıany ortaıtyp barady. Jaýyngerler kúnine birneshe jaý atakasyn toıtarady. Bir atakany áreń toıtaryp, jaralylaryn jóneltip, oq-dári tasyp, esin jıyp úlgirmeı jatqanda ekinshi ataka bastalady. Ústi-ústine tómpeshtegen temir soqqy dıvızıanyń jińishke shebin úzip ketedi. Arasyn jaý úzip ketken bólimder óz betimen soǵysa beredi. Osyndaı kezderde shep qurǵan eki jaq shym-shytyryq aralasyp, alda da, artta da, búıirde de qan josa soǵys bolyp jatady. Jaýdyń kóp tankti betke ustaǵan qalyń kúshi — dıvızıany japyra shegindire almaı, ony japyraqtap julyp, bólshektep aıyrýǵa tyrysady. Bir ǵajap zor magnıt alyp kúshpen úıirip tartqandaı bólshektelip qalǵan bólimder temir qursaýdy tesip ótip qaıta tutasady. Batalóndar, rota, vzvodtar, jeke soldattar qorshaýdy jaryp shyǵyp, dıvızıanyń ketigin bútindep, sapqa turyp jatty.

2

Panferov batalónnyń qorshaýdan shyqqanyn estip, Muratqa jolyqqansha asyqty. Ol jaýyngerlerdi kórip, batalónnyń komandırimen sóılesip qaıtpaqqa Egorov polkyna júrip ketti. Ásirese sońǵy kúnder generaldy qatty qınaldyrǵan-dy. Dushpannyń shabýyly údeı tústi. Soǵystan qaljyrap dıvızıa jaýyngerleri azaıǵan saıyn, shabýyl jasaǵan dushpannyń kúshi kóbeıe túsedi. Ózi qolyna myltyq alyp jaýmen aıqaspaǵanmen nemis shabýylynyń bar salmaǵyn qabyrǵasymen sezgendeı bolady. Tabıǵatynan sabyrly, salmaqty Panferovtyń minezine de ózgeris kirgendeı. Ras, áli de orynsyz kúıip-pisip, dyzalaqtamaıdy, biraq keıde sabyrsyz jekire aıqaılap qalady; aýyr myǵym qımylyna da kúıbeleń ene bastaǵan. Qansha alas-qapas bolsa da, kúnde tańerteń qyrynyp, ústi-basyn muntazdaı taza ustaýshy edi. Eki-úsh kúnnen beri qyrynýǵa da murshasy bolmady.

Búgin de sáskeden bastap nemister dıvızıany barlyq Fronttan tutas atakalady. Alǵy sheptegi bólimder jaýdyń úsh atakasyn toıtardy. Ásirese Karpov polky kúni boıy qatty soqqynyń astynda boldy. Bir ret jaýdyń bir rotadaı soldattary shepti jaryp tylǵa da ótip ketti. Panferov kóp ýaqyt Karpov polkynda bolyp, oǵan dıvızıadan kómek suramaı jaýdy óz kúshimen toqtatýdyń «ádisin uǵyndyrdy». Karpovqa ony uǵyndyrýdyń joly onsha kóp sózdi kerek etken joq. Urystyń eń aýyr kezinde komdıv qasynda bolǵasyn, onyń qabaǵyna qarady da, ásheıinde qıt etse kómek suraıtyn Karpov úndeı almady. Dushpannyń atakasy toıtarylǵannan keıin, Panferov ketip bara jatyp oǵan: «Kórdiń be, kómeksiz de kún kórýge bolady eken ǵoı»,— dedi.

Eki kúnnen beri uıqy kórmeı, Karpov polkynan keshke qaraı sharshap qaıtqan Panferov shtabqa kelisimen Murat batalónynyń habaryn estip, tez qyryndy da, tamaqqa qaramaı júrip ketti. Egorov polky oń qanatta bolatyn. Egorovtyń ózi áneýgi urysta jaralanyp ketti de, komandırlik mindetti Kýpsıanov atqaryp júr. Orman ishimen, jalǵyz aıaq jolmen júretin bolǵasyn Panferov atqa minip shyqty.

Orman ishi jıi qımylǵa engen. Úlken shaıqas saıabyrlaǵan kezde tyl jaqtyń qarbalas qımylǵa enetin ádeti.

Alǵy shepten jaralylardy tylǵa jóneltip jatady.

Jaralylar tıelgen arba, ne bolmasa basyn tańyp alǵan, qolyn moınyna asqan, aqsańdaı basqan jaralylar, qan ısi kóńirsigen, áli de býsanyp, qyzýy basylmaǵan maıdan reńin tanytady. Jińishke kabeldi boılaı júgirip svázıster ketip barady. Alýan túrli tapsyrmamen, sharýamen arly-berli júgirgen soldattar men ofıserler, saldyrlaǵan arbalar, gúrildegen mashınalar jańa ǵana qan soqta jasap, talaı tonna qorǵasyn men dárini jalmaǵan soǵys qoıasyn toltyrýdyń qamynda.

Álginde ǵana aıazdy jel betti qaryp, qurǵaq qardy syrǵytyp aıdap bara jatyr edi, orman ishine kire sý sepkendeı basyldy. Tek qaraǵaı bastarynan qylaýlap qar ushqyndaıdy. Panferov jele jortyp orman shetine shyqty. Aldynda kólbep baryp úshkir buryshty ormanǵa tireletin jazyq dala jatyr. Jazyq ońǵa taman, úshkir ormandy aınalyp ótip, jińishkere sozylyp baryp keshki qarańǵylyqqa ulasyp ketedi. Qazaq dalasynyń birine biri jalǵasyp kete beretin adyrlary, keń jazyqtary sıaqty, ortalyq Rossıa jeriniń bederi de biryńǵaı keledi. Kóbine jazyq, ártúrli dóńes, oı, jyralar birin-biri qaıtalap jıi kezdesedi. Munda jer álpetin alýan ózgertetin ormandar ǵana. Kóbine qaraǵaı, arsha, qaıyń bolyp keletin, keıde jóke, úıeńki, terek, emen aralas keletin jińishke, ne jalpaq úshkir, ne dóńgelek, qalyń, ne sırek ormandar alýan túrli qubylyp, aralarynda jatqan jazyq dalańǵa áldeneshe túr beredi. Qazir Panferov kele jatqan dalań biri túzý, biri qısyq eki saby bar shómish sıaqty.

Panferov ormannan jele-jortyp shyǵa bere, atynyń basyn oqys tejedi. Úzeńgige shirene kóterilip, aldyńǵy jaqqa kóz tastap tur. Anaý qaraýytqan ormannyń ar jaǵynan qoıý qara tútin kóterilip, kókshil boıaýy qýqyl tartyp, qaraýytqan keshki aspanǵa býdaq-býdaq órlep mańıdy. Jalynnyń qyzyl-sarǵysh súıir tili de sýmańdap kórinip qaldy.

— Nemister órtegen ǵoı, — dedi, manadan beri generaldyń sońynda únsiz kele jatqan adútant qatarlasa berip. — Jandyrǵysh oqpen atady. Olar qarańǵyda qorqady. Túnge qaraı sham jaqqany ǵoı.

General úndemedi. Elgezek jas jigittiń daýsynda tolqý, tiksiný joq, úni sondaı ashyq. «Ánekeı shaqyrylǵan komandırler de kelip qaldy», — dep turǵandaı. Panferov úzeńgige siresken kúıi qozǵalmaı, órtke qadala qaraıdy. Janyp jatqan úılerdiń de túr-túsin kórip turǵandaı. Áne bir súıir tili sýmańdaǵan jalynnyń astyndaǵy úı — saban japqan, ıtarqa tik tóbeli bolýy kerek. Panferov jas shaǵynda derevnáda dál osyndaı úıde turyp edi. Úıdiń syrty usqynsyz bolǵanmen kishkene terezeleri, alasa bólmeniń ishinde osy kúnge deıin umytylmaǵan erekshe jylý bar edi. Úlken orys peshi, qaraýytqan taqtaılarynyń arasy ajyrap qısaıa maıysqan edeni, buryshtaǵy kadýshka, tereze aldynda turatyn uzyn skameıka — bári kelip kóz aldynda tura qaldy. Sol skameıkada Raıa talaı otyryp edi. Osy bir buıralanǵan shıkil shashty, aq sary qyzǵa bala jigit Vasá Panferovtyń yqylasy qatty qulap edi. Raıa onsha sulý da emes-ti, qaıqylaý bitken kádimgi orys muryn, jaq súıegi shyǵyńqy, sondyqtan ba, kózi sál qysyńqy. Kózin shúıirip ylǵı kúlimdep turatyn sıaqty. Sol Raıa óziniń erke, nazdy minezimen, oınaqy, ásem qımylymen, Vasá úshin ózgeden erekshe bar bitimimen tuıyq minezdi, keń jaýryndy, dembelshe, salmaqty jigitti aıasyna tartyp alyp edi. Vasá ony kóktemdeı shýaqtaı jaıdary, raqat, tynysh mahabbatpen súıip edi. Birinshi ımperıalısik soǵys bastaldy. Vasá áskerge ketti. Odan azamat soǵysy. Panferovtyń osy alǵashqy mahabbaty ashshy qaıǵyǵa salyp kúıindirmeı, oısyratyp ókindirmeı, biraq elýge kelgenshe umyt bolmaı júreginiń alys túkpirinen jyly oryn teýip, eskiniń kózindeı muńly, tátti eskertkish bolyp jata beretin. Qazir de, terezeniń aldynda, skameıkanyń ústinde otyrǵan Raıa kóz aldyna elestep, júregin bir búlk etkizdi. «Árkimniń jyly orny, úırenshikti uıasy janyp jatyr», — dep oılady Panferov.

Generaldyń úırenshikti órtke nalı qaraǵanyn sezgen adútant, onyń kóńilin aýlaǵysy kelip:

— Ol derevnálarda halyq joq. Bári kóship ketken,— dedi.

General ózimen ózi sóıleskendeı, jáı kúbirlep:

— Bosyp ketken, — dedi. — Olar qaıtyp keledi ǵoı.

Túıinshekterin arqalap, balalaryn jetektep, shubyryp ketip jatqan bosqyndar kóz aldyna keldi. Qatal kezde býynyn bosatqan osy bir kórinisten arylǵysy kelip, general atyn tebinip jele jortyp ketti. «Úı túgil adamdar qan josa bolyp jatqanda, dushpan Moskvaǵa taıanǵanda, bákene kishkene úılerdiń qamyn oılaıtyn ýaqyt pa?» dep, óz kóńiline qarsy daý aıtyp, jańaǵy bir tebirentken oıdan serpilmekshi boldy. Biraq laýlap janyp jatqan qamys tóbeli úı kóz aldynan keter emes.

Ánekeı órt úıdiń tóbesin úńgip, ishine kirdi, qoıý qara tútinge tunshyqqan úıdiń ishine jalaqtaǵan jalyn tilderi súıreleńdep terezege ustaǵan nildegen kókshil perdeni jalmap, tereze aldyndaǵy uzyn skameıkany sharpyǵandaı bolady. General endi adútantyna burylyp, ádetinen tys kóterińki, jyldam sóılep ketti.

Batalón tyldaǵy bir kishkene derevnáǵa ornalasqan eken. Kóshede qaraýytqan adamdar sırek kezdesedi. Shamasy tıtyqtap, qajyǵan soldattar úıdi-úıge kirisimen sulaı ketse kerek. Ortańǵy bir úıden Murat shyqty.

Ol qara kóleńkede generaldy shyramytyp, qarsy júrdi. Aldyna kelip Murat raport bere bastaǵanda Panferov atynan qarǵyp túsip, kombattyń sózin bólip qolyn usyndy. Murat generaldyń qolyn qatty qysty. Panferov Murattyń betine qadala uzaq qarady da, qatty qysyp qushaqtap súıdi.

— Qanekeı, úıge kirelik, — dedi general, syrt aınala berip, kózin ýqalap.

Bólmeniń ortasyndaǵy stoldyń ústindegi jalǵyz shyraq sarǵysh solǵyn sáýlesimen bólmege áreń jaryq berip tur. Terezeler plash-palatkalarmen tas qymtalǵan. Úıdiń burysh-buryshy qara kóleńke. General kelgen soń Mashtaı arqa qapshyǵynan alyp, ekinshi shyraq jaqty. Stoldyń basyna kelip otyrǵan Panferov myrs etti de Mashtaıǵa burylyp:

— Olaı bolsa, sen úsh shyraq jaq. Týra shirkeýdegideı bolsyn, — dedi.

— Bolǵany osy, olza dúnıe edi, zoldas general, — dedi Mashtaı ezý tartyp.

— Generalǵa shaı ysytyp, tamaq qamda. Ne ákeldi eken, ýjynǵa táýirireginen ákel, — dedi Murat Mashtaıǵa.

— Shaı bolsa... meıli, bóten bolmas,— dedi Panferov shyraqtyń sáýlesimen Murattyń júzin baǵdarlaı qarap.

Murattyń aqquba óńi totyǵyp qaraýytqan, jaǵy solyp, kózi úlkeıe túsken. Samaıynan qaýlaı ósken qara saqaly urtynyń ústine kelgende jaq astyna qaraı uıysa shegingen. Buryn kózqarasy jumsaqtaý edi, endi kózinde kómirdeı qara, sýyq jarqyl bar. Murattyń keń jaýyryndy, iri symbatty tulǵasyna, ortasy sál dóńestengen, úsh jaǵy kóterińki ásem er murny jarasqan pil súıeginen jonǵandaı kórikti de, ótkir bet álpetine Panferov súısine, qyzyǵa qaraıdy. «Munyń ár qımyly da, isi de senimdi, dál, taıǵa tańba basqandaı aıqyn. Bul bolbyrlyqty da, dáıeksiz ekiushtylyqty da bilmeıdi», — dep ishteı súısinedi Panferov.

— Al, káne aıt... Baıandashy bastan keshkenińdi.

— Osy sobalańnyń bárine... men ózim kinálymyn, — dedi Murat oılanyp. — Soǵysqa eligip ketip jan-jaǵymdy, jalpy jaǵdaıdy baıqamaı qalyppyn. Ańǵaldyqtan qaqpanǵa túsippin. Sol úshin sazaıymdy tarttym. Osy qorshaýdan artyq azapty endi kóre qoımaspyn.

Panferov ádetinshe saýsaǵymen stoldy tyqyldatyp, Muratqa janashyr keskinmen qarap otyr.

— Ol úshin men seni aıyptamaq emespin. Polktyń batalóndarmen qatpasy úzilgen. Jáne de úshinshi rota turaqsyzdyq jasap, dushpan tylǵa tez ótip ketti. Jalpy nemisterdiń kúshi tym basym boldy ǵoı, — dedi Panferov.

— Solaıy solaı-aý. Men óz jazamdy tarttym, sizden qosymsha jaza kútip otyrǵanym da joq. Biraq basqa batalóndar qorshaýda qalǵan joq qoı. «Al, men nege qaldym» degen oı mazamdy ketirdi. — Murat Panferovtyń kózine ashyq, týra qarady. — Nege ekenin de anyq bilmeımin, biraq ózime renjımin.

Úmitsiz joǵaltqany tabylǵandaı qýanyp, qatqyl kóńili jibip kelgen Panferovqa Murattyń ózin-ózi jerlegen sózderi unamady. Batalónnyń qorshaýdan shyqqanyna bul bir ese qýansa, Murat úsh ese qýanatyn jóni bar emes pe? «Osynysy jasandy kishilik emes ne eken», — dep, Murattyń betine qarap edi, onyń júzinen tek shyn ókinish ajaryn kórdi. Sodan keıin bul «áli de men uǵynyp bolmaǵan qazaqylyq bir minezi bolar», — dep jorydy.

— Keler joly aqyldyraq bolarsyń, — dep myrs etti ol, stoldy saýsaǵymen qattyraq shertip qoıyp. — Ýaqasy joq. Jaqsylyqpen tynǵan nárseniń bári jaqsy. Al, seniń qorshaýdan shyqqanyńa meniń óz basym qatty qýandym. Jaǵdaı óte qıyn da, neǵaıbil edi ǵoı. Nemistiń kúshi tym qalyń boldy.— Panferov shyntaǵyn stolǵa tireı, boıyn túzep alyp, Murattyń betine qadala qarady. Biraq onyń kóz aldynda Murat emes, alystaǵy oqıǵalar tizbegi turdy. — Men saǵan sendim. Qalaı bolǵan kúnde de jamanatqa ilikpeıtinińdi, abyroıyńdy saqtaıtynyńdy bildim. Biraq soǵys qoı... Kún asqan saıyn seniń qorshaýdan shyǵý múmkindigiń azaıa berdi. Nesin jasyraıyn «batalóndy joǵalttym ǵoı»,— degen de kezim boldy. — Ol endi Muratqa ári kinály, ári meıirimdi shyraımen qarady. — Ony keshirersiń. Qart adam ýaıymshyl bolady deýshi edi. Qartaıǵan bolarmyn, — dep muńaıa myrs etti.

Bastyq pen baǵynyshtynyń arasyndaǵy qatqyl reń jibip, túıin jazylyp ketti. Endi birin-biri joǵaltyp tabysqan eki dos kóńil jalǵasty. Murattyń da óńi jumsaryp, reńin muńly meıirim shaldy. Ol ishteı rızalyq bildirip úndemeı otyr. General da az ýaqyt únsiz otyrdy.

Panferov óz basy qashan da qarapaıym, kózge qorashtaý bolatyn. Qımylynda da, isinde de jalt etip kóz tartarlyq áskerı ásemdik, ushqyr oınaqylyq joq. Tek istegen isine asa muqıat sharýaqol, quntty, tyndyrymdy bolatyn. Ózin de, istegen isin de qomsynyp, ylǵı kóńili tolmaǵan soń qandaı isti bastasa da áıteýir jerine jetkizbeı tynbaıtyn. Sondyqtan ba, Panferov osy bir tentek, ójet kapıtandy jaqsy kóretin. Onyń tulǵasyna, alǵyr oıyna, ójet te sándi qımylyna ishteı súısinetin.

Muratta áskerı adamnyń shıraq ta ásem qımyly bar.

Onyń isi de, ózi de jarq etip kóz tartyp, eriksiz súısindiredi. General keıbir ózinde joqty osy Murattan tapqan sıaqty.

Panferov Murattyń taǵy bir qasıetin ańǵardy. Onysy tym namyskerligi, tipti ózimshildigi. Murat qashan da óz qatarlasynyń aldynda bolýǵa, istegen isine qylaý túsirmeýge baryn salady. Batareıa komandıri, odan batalón komandıri bolyp júrgende onyń batareıasy, batalóny ylǵı alda bolatyn. Kúni keshe alýan túrli kásip etken, sapty kórmegen soldattardy aıamaı qýalap, azǵana kúnde shıratyp shyǵardy. Ózge bireý aldyna túsip ketse odan ozǵansha taǵat etpeıdi. Onyń osy namyskerligi ázirge ony alǵa súırep kele jatqan kúshtiń biri. Biraq bara-bara menmendikke aınalyp kete me, onyń da nyshany joq emes, ol arasyn Panferov ázir bile almady. Jaqsy kóretin adamnyń osy bir kemshiligine ol asyl tastan aqaý tapqandaı qynjylady.

Mashtaı shaı ákeldi. Panferov ishi aq, syrty kók syrly krýjkadan molyraq urttap jiberdi.

— Ym... Shaıyń ystyq eken, soldat, — dedi ol. Jaýyngerlerińniń kóńil-kúıi qalaı? — dep surady Muratqa burylyp.

Murat múdirip jaýap berdi.

— Jaýyngerler degen kóresini kórdi ǵoı. Bárine tózdi.

Jigitter jarady... Uıatqa qaldyrǵan joq.

— Qajyǵan da shyǵar-aý, — dedi Panferov aqyryn ǵana. — İmm... Men bylaı sheshtim. Batalón eki-úsh kún demalsyn. Shtabtan jarlyq bolar. Keıinirekten baryp qorǵanys shebin daıyndar. Mundaı jaǵdaıda sonyń ózi demalys qoı.

— Árıne, — dep quptady Murat. — Bir jaǵynan okop qazyp, bir jaǵynan jaramyzdy jalap emdeıik.

Panferov eń bir janǵa batar, aýyr saýalyn sońǵa qaldyrǵan-dy. Endi sonysyn aıtty:

— Qalaı, nemister seni biraz julymdady ma? Edáýir shyǵyndar bolǵanyńdy shtabtan estip edim.

Bul jaǵdaı manadan beri Murattyń da esinde otyr edi, biraq aıtýyn keıinge shegere bergen-di. Endi ol túıilip, qınala sóıledi.

— Ol jaǵynan maqtana almaımyz. Shyǵyn jeterlik ǵoı.

Ásirese, sońǵy proryv kezinde kóp adamnan aıryldyq. — Murat az múdirip, generalǵa qabaǵynyń astynan qarady. — Onyń ústine bir vzvod joǵalttym. Tosqaýylǵa tastap edim. Nemister úzip ketti.

— Mm... da... Ol qaı vzvod? Komandıri qandaı edi?

— Komandıri Qaısarov degen... Múmkin esińizde shyǵar, álgi anada partbúroda talqyladyq qoı.

— A-a-a... ıá... ıá... Jas jigit qoı?

— Ia, jas jigit... Ózi tym shıkileý edi. Sony tosqaýylǵa qaldyrǵanym... bu da meniń bir qatem.

— Buryn qalaı soǵysýshy edi?

— Ortasha. Onsha artylyp kózge túsken joq-ty.

Panferov stakanyn jerge qoıyp, Murattyń betine baǵdarlaı qarady.

— Qalaı, sender shegingenine dushpandy bógeı aldy ma?

— Bógeýin bógedi ǵoı.

— Endeshe... — Panferov sál múdirdi. — Endeshe birinshi buıryqty oryndaǵan eken. Al, odan keıin... aqyryn tosalyq. Boljaý aıtýǵa asyqpaıyq. Murat, sen ózińe senesiń be?

— Senemin.

— Endeshe jurtqa da sen. Olarsyz qıyn bolady. Aıtpaqshy, sondaǵy daýlasatyn aǵa leıtenant... Famılıasy qalaı edi... Á... Moldabaev. Sol bizdi aldap ketti ǵoı. Seniń qorshaýda qalýyńa da sebep bolǵan sol.

— Ras pa?— dedi Murat tańyrqap.

— Al, endi ol óz qaraýyńda. Úkimińdi kesersiń.— Murattyń tańyrqaı qaraǵanyn baıqap:— Seni polk komandıri etip taǵaıyndamaqpyz. Erteń qabylda, — dedi.

— Men áli esimdi de jıǵanym joq. Tipti túsinbeı otyrmyn,— dedi Murat.

— Bári túsinikti, erteń jańa qyzmetińe kiris, — dedi general ornynan turyp jatyp. — Erteń mursham bolsa soǵamyn. Soldattaryńdy kóreıin. Qazir uıqylaryn buzǵym kelmeı tur.

3

Jıyrma shaqty soldat sappen keledi. Ýmajdalǵan, las, keıbiriniń etegi jyrtyq shınelder, qaýlap ósken saqaldar, totyǵa qaraýytyp qajyǵan júzder — bulardyń talaı tún uıqy kórmeı, talaı surapyldy bastan keshkenderin anyq tanytady. Saptyń sońynda aqsańdaı basyp teri ton kıgen qaba saqaldy shal keledi. Derevnány kórip qajyǵan soldattar shıryǵyp, tezirek aıańdady.

— Osy derevná bolý kerek siltegeni.

— Nıkolskaıa derevnásy osy shyǵar!? — degen qýanyshty daýystar estildi.

Derevnáǵa kire bere, sapty bastap kele jatqan Erjan adyraq kóz qara soldatty kórip:

— Mashtaı! Áı, Mashtaı, beri kel,— dep aıqaılady.

Mashtaı jalt burylyp, bir mınýttaı aqyryn turdy da Erjanǵa qarsy júgirdi.

— Oıpyrmaı, sendersińder me!? Aman-saý, bar ekensińder ǵoı! — dep áskerı ádepti umytyp bastyrmalata jóneldi.

— Kombat qaıda?— dep surady Erjan.

— Muqań ba? Osynda, zańa ǵana keldi. Ol kisi qazir polk komandıri boldy,— dedi Mashtaı, ózi polk komandıri bolǵandaı masattanyp. — Qazir men Muqańdy qýantaıyn!

Ol ortadaǵy úlken úıge qaraı júgirdi.

Dabyrlaı qýanysyp kóshede júrgen soldattar da kele bastady. Qartbaı men Kójekke de habar jetken eken.

Kójek alystan aıqaılap:

— Joldas leıtenant! Qaraǵym Erjan! Apyrmaı, tiri keldińder me?— dep júgirip keledi.

Erjan da ań-tań bolyp, qýanǵanynan Qartbaı men Kójekti kezek qushaqtady.

— Apyrmaı, tiri ekensińder ǵoı. Qudaı saqtaǵan eken ǵoı, — Kójek kóziniń jasyn súrtti.

Murat kelgende sap buzylyp, jurt shurqyrasa kórisip, qushaqtasyp, qýana dabyrlasyp jatyr edi. Soldattar kapıtandy kórip dabyr saıabyrlaı bastady. Murat júzi jaınap júgire basyp kelip, raport berýge yńǵaılanǵan Erjandy qapsyra qushaqtaı aldy. Ekpinimen bir úıirip baryp qaıtadan ornyna qoıdy.

— Raqmet! Raqmet, baýyrym! Jigit ekensiń! — dep Erjannyń qolyn qatty silikti. — Endi joǵym túgendeldi, raqmet!

Ol endi Erjandy tastaı berip, soldattarǵa umtyldy.

Árqaısysyn bir qushaqtap, dóńgelentip, súıip júr.

— Áı, jaraısyń, jigit ekensiń!

— Seniń óziń de myqty ekensiń, baýyrym!

— Raqmet, raqmet, baýyrym! Báse, solaı bolsa kerek edi ǵoı,— dep árkimdi qoshamettep te júr.

Ol bir ýaqytta shetkerileý turǵan qaba saqaldy orys shalyn kórip toqtap qaldy. Shal shurqyrasqan jurtqa qarap, ózin elegen kisi bolmasa da, osynsha jurttyń qýanyshyna septigi tıgenine máz bolyp, jymıyp tur. Bazarlyq úlestirip, shúpirlegen balalarynyń qýanyshyna súıingen áke sıaqty. Shetkerileý shyǵyp shaldyń qasynda turǵan Erjan:

— Bizdi qorshaýdan alyp shyqqan osy kisi — Erofeı Maksımovıch, myna kisi bizdiń komandırimiz Arystanov.

— Aıtady eken-aý. Men qalaı alyp shyǵam bulardy.

— Ózderi de shyqqan, — dep Erofeı Maksımovıch qysyla kúlimsiredi.

— Raqmet, raqmet sizge, Erofeı Maksımovıch, — dedi Murat shaldyń qolyn qysyp. — Qane, qarıa, orysshalap turyp súıiselik.

Murat qynjyla ımenip turǵan Erofeı Maksımovıchı keń, qarýly qushaǵyna qysyp alyp, oryssha úsh qaıtara súıdi. Murat shaldy qushaǵynan shyǵara bergende Erjan:

— Bul kisiniń jaraqaty bar, — dep eskertti.

— Óı, ásheıin nárse. Sóz emes, — dep tartynshaqtady shal.

— Qaı jerińizden tıdi? — dep surady Murat, shaldyń eki ıyǵynan ustaǵan kúıi, tula boıyn sholyp.

— Sannan. Qoń etten.

— Ýaqasy joq. Tez jazyp shyǵaramyz. Kamarınskaıany bıleıtin bolasyz áli.

Murat búgin erekshe kóńildi. Aqquba óńi qyzǵylt tartyp, úlken qara kózi jaınap ketken. Babyna kelip, shabyttanǵan alǵyr búrkit sıaqty. Burynnan da shıraq qımylynda, búkil iri, qaǵylez tulǵasynda erekshe esken bir serpindi kúsh, esepsiz qýanysh bar. Onyń qazirgi kóńiline búkil bir dúnıe syıyp ketkendeı. Ózi elikken qýanyshqa ózgelerdi de eriksiz eliktirdi.

Murat endi qarıanyń art jaǵynda turǵan Raýshandy kórip qaldy.

— Ýa... Mynań qara! Biz seni de joǵaltyp edik qoı!..— edi ol Raýshannyń qasyna kelip. — Batyr emes dep kim aıtady endi seni. — Ol qysylyp qalǵan Raýshandy qushaqtap, mańdaıynan súıdi. — Aınalaıyn, altyn qaryndasym.

Qazaqtyń batyr qyzy. — Murat kópke burylyp, Raýshannyń ıyǵynan qaǵyp.—Qaı Baıanyńnan, qaı Qurtqańnan kem,— dedi daýystap.

— Kúlánda! Kúlándash!

Júgirip kele jatqan shıneldi qyzdy kórip Raýshan da qarsy umtyldy.

— Kúlándash, aınalaıyn Kúlánda!

Kúlándanyń betine betin basyp, moınyna asyla batyr qyz jylap qoıa berdi. Kúlándanyń da kózinen jas shyǵyp ketti. Endi eki qyz birin-biri aımalap, bir jylap, bir kúldi.

— Aman-saý keldiń be?

— Jarań jazyldy ma?

— Senderdiń aman keletinderińdi bilip edim!

— Sen júdep ketipsiń ǵoı.

— Raýshan, oı Raýshan! Qandaı jaqsysyń!

— Kúlándash, túý, seni de kóredi ekem ǵoı! — degen sózder birin-biri bastyrmalap, qaıtalanyp aıtylyp jatty.

Raýshan men Kúlánda sanvzvod ornalasqan úıge kelgende, Korostylev ta jetti. Ol keń adymdap kirip kelip, Raýshandy kórip, eki qolyn jaıyp tura qaldy.

— Kimdi kórip turmyn, Raýshan!

Korostylevty kórgende beıne óz úıine, ot basyna kelgendeı sezinip Raýshannyń kóńili bosap ketti. Korostylev úlken qolymen Raýshandy arqasynan oraı keýdesine qysty da ıyǵynan ustap alshaqtatyp betine úńile qarady:

— Oı, molodchına Raýshan! Sen tamasha qyzsyń. Joq, tipti jaqsy qyzsyń, — dep ıyǵynan qaqty. — Osy senbisiń? Tipti kózime senbeı turmyn.

— Menmin! Menmin, Vaná aǵaı, — dedi Raýshan kózine jas ala kúlip.

— Óziń júdeýsiń ǵoı. Ózgerip ketkensiń be, qalaı?— dedi Korostylev. — Ýaqasy joq. Eki qyzym da tabyldy.

Ekeýin birdeı joǵaltyp edim. Endi túgendeldik.

— Soǵysta kisi túgel bola qoımaıdy ǵoı,— dedi Kúlánda muńaıyp.

— Sen fılosofıa soqpa. Mundaı qýanyshty buzbas bolar,— dep Korostylev ony toıtaryp tastady. — Al, Raýshan, seniń qarnyń ashqan shyǵar. Qazir tamaq uıymdastyramyz. Sonan soń osyndaı saıabyrda jaqsylap dem al. Qajyǵan da shyǵarsyń.

Korostylev qyzdardy ystyq, semiz sorpaǵa toıyndyryp, «Raýshan endi uıyqta»,— dep ámir etip shyǵyp ketti.

Iesiz qalǵan bólme azynap tur. Buryshta aýzy ashyq eski sandyq, bosaǵada, irgede shashylyp jatqan eski-qusqy, sonyń arasynda basy úzilgen, ár jerinen tigisi kóringen qýyrshaq. Tórde ústinde jalańash eski matrasy ǵana bap, syry kóshken kóriksiz temir kereýet.

Osynyń bárin shań basqan. Bul úıdiń ishindegi eń keregin arshyp alyp, qaýyzyn ǵana qaldyrǵan sıaqty. Bólmeniń usqynsyz sıqy áser etse kerek, Raýshannyń da kóńili qulazyp sala berdi. Ol shydaı almaı:

— Kúlánda, mynaý úıdiń ishin jınastyraıyqshy, — dep túregeldi.

— Sen jata ber, ózim-aq jınastyraıyn,— Kúlánda júgirip shyǵyp ketti.

Biraq Raýshan jata almady. Eki qyz úıdiń ishin sypyryp, shashylǵan dúnıeni jınap, tez jónge keltirdi.

Biraq ıesiz úıdiń salqyn reńi jylymady, kóńil elegzı berdi. Raýshan qansha aýdarylyp-tóńkerilse de uıyqtaı almady. Uıqy qaıda? Sońǵy kúnderdiń, ásirese búgingi kúńniń mol áseri keýdesine syıar emes. Ol tósekten basyn kóterip alyp:

— Kúlánda, beri kelshi, — dep shaqyrdy.

— Aý, sen uıyqtasaıshy! — dep keıidi Kúlánda. Biraq ózi Raýshannyń qasyna kelip kereýettiń shetine otyryp, qurbysynyń shashyn sıpady.

— Kúlándash, osylaı otyrshy! Túý, seni tipti saǵynyp qalyppyn ǵoı. Káne, aıtshy bastan keshkenińdi.

— Men ne aıtaıyn. Gospıtálda jattym da, qaıtyp keldim, odan da óziń aıt.

Kúlánda Raýshanda bir ózgeris baryn mana úıge kelgende-aq baıqap edi. Búkil qımyly, qozǵalysy burynǵydaı jeńil, oınaqy emes, aýyrlap ketken be, álde qataıǵan ba, áıteýir ózgergen. Alańsyz, ashyq óńinde áldeqandaı bir mazasyz oıdyń ózi jatyr. Kóbine-aq dúnıege tańdana, ne súısine qaraıtyn kóz janarynda bir kirbeń bar. Ony Kúlánda qajyǵandyqqa joryp edi. Endi baıqady, bul jalǵyz qajyǵandyq belgisi emes sıaqty. Raýshan keıde kúlip, jaıdary sóılese de, óńin shalǵan bulttyń ar jaǵynan eski minezdiń ushqyny jylt etip bir kórinbeıdi. Qazirde Kúlándaǵa qadalǵan mynaý nury ótkir qara kózder ony kórmeıdi, alystaǵy ózge bir dúnıeni keredi. Nege ekeni belgisiz, Kúlánda endi Raýshanǵa, syrqattan ábden júdegen jaqyn adamynsha, emirene, esirkeı qarady. Shamasy, qyz júregi bir ókinishti sezse kerek .

— Men ne aıtaıyn. Áıteýir aman-esen qutyldyq qoı...

Raýshan da Kúlándanyń kózqarasyn sezip, kózin taıdyryp áketti.

— Erjan er eken. Ózge bireý qorshaýdan alyp shyǵa alar ma edi, qaıter edi,— dedi Kúlánda kenet.

— Iá, — dep qostady Raýshan. — Ol qazir burynǵydaı emes. Bir túrli bolyp ketken.

Raýshan az múdirip, úndemeı qaldy. Erjan qandaı bolyp ketkenin ózi de uǵynyp jetken joq edi. Biraq áıteýir burynǵy Erjan emes ekenin biledi. Sonaý qorshaýǵa túsken alǵashqy kúni, orman ishinde moınyn tańdyrýǵa kelgende bir túrli júdeý, qaıǵyly sıaqty edi, biraq sonda da balǵyn, aqkóńil sol qalpy kórinip turǵan-dy. Al, batalónnan bólinip jeke qalǵannan keıin beıne uıqydan oıanǵandaı boldy. Qabaǵyn túıip, túksımese de, kózqarasynda bir qatal, sus paıda boldy. Óte az sóıleıdi. Biraq bir aıtqanyn bultartpastaı, tuqyrta aıtady. Onysyn soldattar da baıqaǵan sıaqty. Onyń qysqa tujyrymdy ámirin únsiz, tez, shıraq oryndaıtyn boldy. Buryn ol Raýshan úshin sypaıy jas jigit bolatyn. Qyzdyń qas pen qabaǵyn baǵyp kózi dóńgelene móldirep, tereń qaraıtyn. Raýshan tur dese turyp, otyr dese otyratyn sıaqty edi. Endi baqsa maıda minezdi, múláıim mysyq, aıbarly arystan bolyp ketkendeı. Ras, Raýshanǵa ámir berip, buıyrmaıdy. Sonda da Erjannyń ózgege degen óktem úninen, tujyrymdy qımylynan Raýshan ózinen ózi tartylyp shıraı túsedi. Burynǵy oǵan degen emirengen kózqaras, eljiregen kóńil endi joq. Biraq, bir ǵajaby, osy ózinen alystaǵan adamǵa Raýshannyń kóńili yntyǵa bastady.

Qorshaýdaǵy túngi urys Raýshannyń kóz aldynda. Vzvod túnde orman ishinde nemisterge soqtyǵyp qaldy. Jaǵdaı qıyn bolatyn. Vasıleve derevnásyndaǵy nemisterdiń qýǵynynan endi qutylyn, ormanǵa tereńdep kire bergende taǵy da «haa-alt» degen ashshy aıqaı qulaqqa qadaldy. Burynnan da úrkip, ákki kele jatqan jaýyngerler jalt berdi. Erjan bytyraı júgirgen soldattardyń aldyna shyǵyp «jat!» dep komanda berdi. Urysqa daıyndalýǵa ámir etti. Nemister jaqtan shashyrap myltyq, avtomat atyla bastady. Erjan Zelenın men Kákibaıǵa sol jaqty úsh júz metrge deıin barlap qaıtýǵa buıyrdy. Raýshan Erjannyń qasyna jaqyn kelip qulaǵan, onyń daýsyn anyq estip jatty.

— Bul mańda bizge pana bolatyn jer bar ma? — dep surady ol qasyndaǵy Erofeı Maksımovıchtan.

— Bul, baıaǵy Sokolskıı tóreniń ormany. Ań aýlaıtyn orman. Arǵy sheti on shaqyrymdaı bolar. Átteń, tereńdep kirsek, qalyń jynys qoı, — dedi Erofeı Maksımovıch.

Nemister jaǵy onsha batyl qımyldaı almady. Shabandaý júgirip kele jatqan azǵana soldattardy vzvod tez toıtardy. Erjan sheginýge ámir etti. Jaýyngerler atysa sheginip jańaǵy barlaýshylar ketken jaqqa qaraı oıysty. Sál uzaı bergende bulardy artılerıadan atqylady. «Á-á! Orman ishinde nemister joq! Tez alǵa!» dep aıqaılady vzvodtyń artyn ala kele jatqan Erjan.

Biraq eki-úsh zeńbirektiń azǵana snarádtary jıi, jaqyn jaryldy. Raýshan elý-alpys metrden jarylatyn snarádtardy daýsynan tanyp, jatpaı júgirip kele jatyr edi. Kenet aspan qoparylyp tóbesine qulap kele jatqandaı boldy. Ol jatyp úlgirgenshe snarád ta jaryldy. Aýyr bir nárse aıaǵyna qulap túskendeı boldy. Turýǵa umtylyp edi, eki aıaǵy jansyz qalǵandaı qozǵalmady. Naǵyz qater taıanǵandaǵy óziniń dármensizdigine yzalanyp, yshqynyp jylap jiberdi. Sóıtkenshe bolmady, bireý júgirip kelip qasyna otyra ketti, eńkeıip betine úńildi:

— Nemene, jaralanyp qaldyń ba?

Raýshan Erjannyń daýsyn tanydy.

— Bilmeımin, tura almaımyn, — dedi ol tistenip, eki qolymen jer tireı keýdesin kóterip.

— Raýshan!— dedi Erjan tańyrqaǵan úreıli daýyspen.

Ol tez Raýshannyń aıaǵyn sıpalap kórdi de:

— Jaraqatyń joq sıaqty. Kontýzıa bolar, — dep túıdi.

Sodan ári bir aýyz sóz aıtpaı, Raýshandy qapsyra qushaqtap, kóterip alyp júgire jóneldi. Jaqyndap qalǵan snarádtyń daýsyn tanyp Raýshandy eppen tez jatqyzdy da, ózi búkshıip otyryp qaldy. Dushpan tek úrkitkisi kelse kerek, artılerıa atysy ótkinshi jańbyrdaı tez basyldy. Raýshandy balasha qapsyra qushaqtaǵan kúıi Erjan ozyńqyrap ketken vzvodty qýyp júgirip keledi. Entige daýystap, vzvodty jıyp alyp, Raýshandy jerge qoıa bergende, keýdesine qattyraq qysqandaı boldy. Álde Raýshanǵa solaı kórindi me?

Raýshan qysylshań, tar saǵatta jurtqa masyl bolǵanyna qatty qynjyldy. Onyń aıaǵynyń kontýzıasy táýlikke jýyq sozyldy. Onsyz da qaljyraǵan jurttyń ózin áreń kóterip kele jatqanyn kórip:

— Meni bir derevnáǵa, tipti orman ishine tastap ketińder, — dep te ótindi.

Erjan Raýshannyń osy sózin estigende, eki aǵashqa plash-palatkany baılap qoldan jasaǵan nosılkanyń qasyna jetip keldi.

— Ondaı sózdi ekinshi qaıtara aıtpa!—dedi ol qatal únmen.

Raýshan úndemeı qaldy. Erjan sharshap, súrine basyp kele jatqan Zemsovtyń qolynan nosılkanyń tutqasyn aldy. Ózge jurttan góri nosılkany kóbirek kótergen Erjan boldy. Raýshan bir-eki ret onyń qatqyl óńiniń jumsaryp ózine muńaıa qaraǵanyn sezip qaldy. Keıde óziniń dármensizdigin, qalyń bulttaı tóngen soǵys qaýpin umytyp ta ketedi, osy bir qaıratty jas jigit ózin qandaı páleden bolsa da alyp shyǵaryna senedi.

Raýshan ómirinde birinshi ret «osyndaı qaıratty qamqorshyń bolǵany qandaı jaqsy»,— dep oılap, sátsiz taǵdyryna qatty nazalandy.

— Ne oılap jatyrsyń, Raýshan, — dedi Kúlánda.

Raýshan selk ete qaldy da, qasyndaǵy Kúlándaǵa birtúrli tańdana qarady.

— Saǵan ne bolǵan. Óziń birtúrli bop ketipsiń ǵoı, — dedi Kúlánda qurbysynyń betine ańyra qarap.— Soǵys ózgertken be ózińdi?

Raýshan sál ǵana ezý tartqandaı boldy, biraq kózindegi sýyq sáýle jylymady.

— Nemene, men qartaıyppyn ba? — dedi ol.

«Iá, qartaıǵan sıaqtysyń» degen sóz aýzynan shyǵyp kete jazdap Kúlánda sasyp qaldy.

— Joq!.. Nege... Minezińdi aıtamyn...

— Ózgergenim ras, — dedi Raýshan. Daýsynda kúrsinis bar. — Túr-túsimniń qansha ózgergenin bilmeımin. Aınaǵa qaramaǵaly da talaı ýaqyt boldy. Biraq ózgergenimdi bilem. Keýdeme ákelip basqa bireýdiń janyn qondyryp ketken sıaqty. — Ol az ýaqyt Kúlándaǵa qarap únsiz jatty da, tósekten basyn kóterip aldy. — Sen joqta, men jaqsy bolǵanym joq. Sumdyq qatege uryndym. Endi ony ómir boıy eńiresem de túzeı almaımyn. Ózimnen ózim jırenetin boldym. Meıli, maǵan keregi de sol shyǵar.

Raýshan endi baısaldy, bir yrǵaqty qońyr daýyspen sóıledi. Ár sózi aqtyq shyǵarǵan úkimi sıaqty estiledi. Kúlánda onyń baısaldy, úmitsiz úninen shoshynyp qaldy.

4

Ýálı asa kóńilsiz jaǵdaıda otyr. Iesi bosyp ketip, ańyrap qalǵan bólme de qobaljyǵan jarym kóńilin tıtyqtata túsedi. Ol terezege úńildi. Myltyqtaryn asynyp eki-úsh soldat ketip barady. Anaý alysyraqta jol bar eken, alǵy shepke qaraı arba ketip barady. Oǵan qarsy bir salt atty jortyp keledi. Osy qımyldardyń bári Ýálıge sondaı bir kóńilsiz jat kórindi. Anaý qybyrlaǵan soldattar men ofıserlerdiń munymen alýan túrli qarym-qatynasy bar edi; biri baǵynatyn, biri syılaıtyn, biri budan buıryq kútetin, birinen bul ámir kútetin. Endi solardyń bári teris aınalǵan, munymen isi joq. Maıdan atty jandy alyp mashınanyń bul da bir múshesi edi, isten shyqqasyn laqtyryp tastaǵan sıaqty.

Shyńyltyr kók aspan bıiginde jentektenip qatyp qalǵan qardaı reńi sýyq aqsha bulttar kórinedi, jyltyr dóńgelek muzdaı shaqyraıǵan kún kóziniń ózi jyly sáýle emes, yzǵar shashatyn sıaqty. Anaý dóńesti japqan qaraǵaı orman da aıaz qysyp jaýrap tur. Sýyrylmaly jaıaý borasyn aınaladaǵy dúnıeniń yzǵaryn arttyra túsedi. Dúnıe degen bir azynaǵan sýyq meken sıaqty da, ózi sol japanda jalǵyz qalǵan qorǵansyz músápir bala sıaqty kórindi Ýálıge.

Ýálı terezeden kózin taıdyryp áketip, buryshqa jata ketti. Óz oıynsha Ýálıdiń bes-alty kúnde basynan keshkeni, qaıǵy-qasireti ortaqol adamnyń úsheý-tórteýiniń ámirine mol jetedi. Osy azǵana kúnde ol úreı, qorqynysh, oısyraǵan ókinish, aýyr qaıǵy, saǵymdaı aldamshy úmit, ashshy yza, órtteı jalaǵan kúıinish ataýlynyń alýan túrin basynan ótkerdi. Ol qaptap kele jatqan ajal susty dushpandy kórgende záresi zár túbine ketti.

Tipti Raýshannyń qasynda da taban tireı almaı zyta jónelgenin eske alǵanda áli de jerge kirip kete jazdaıdy. Biraq sol kezde uıatty oılaýǵa murshasy bolmady.

Onyń kózine tónip kele jatqan qara tajaldan ózge esh nárse kórinbedi. Ólgisi kelmedi. Baryn sarqyp ómirdiń qolǵa ilikken bir pushpaǵynan ustap qalǵysy kelip jantalasty. Qolǵa ilikkeni qashý boldy. Ýálı qasha berdi.

Bytyraı qashqan basqarýsyz rota qalyń ormannyń, kóp áskerdiń arasyna sińip joq boldy.

Ýálı sol alǵashqy kúni túnde dáıek tappaı keıin qaraı júre berdi. Qarańǵyda jaýdyń qaı jaǵynan kelip qalaryn bilmeı qoryqty. Kóp uzap entigin basqan soń, keıingi jaqtaǵy atysty estidi. Dushpannan qarasyn úzip ketkenin sezip, qulaq túrip, kóz salyp kórip edi: atys qanattasqan tutas emes, ár jerden ala estiledi. Biri jaqyn, biri alys oń qanattan zeńbirek úni jumsaryp, talyp ketse, sol qanatta myltyq daýsyna deıin anyq.

Týra aldynan da atys birde jaqyndap, birde alystan ketkendeı bolady. Kenet saldyrlaǵan arba, mashına daýystary da qulaqqa shalyndy. Qym-qýyt aralasyp ketken bir dúnıe sıaqty, Ýálı endi dushpan qaıda, bizdiki qaıda aıyra almaı ábden shatasty. Ol, qalyń ormannyń ishine kirip ketken. Qarańǵy túnde, tunjyraǵan qara ormanda batys qaısy, shyǵys qaısy, aıyrýǵa esh múmkindik joq. Ýálı omby qardy keship júgire berdi. Ári-beriden soń maıdan qaısy, tyl qaısy, ony da shatastyryp aldy. Endi bastapqydan sıregen atys ta ár tustan bir estilgendeı bolady. Qarańdaǵan balapan qaraǵaılar, butalar bulań etip, jolyn tosqan jaý soldatyndaı eles beredi. Ýálı bir aǵashqa júgirip baryp, jabysa qalyp, aldyn boljaıdy. Aldynan úsh ret jalǵyz aıaq jol kezdesti. Joldy kórgen saıyn, qorqyp bir búıirge jalt beredi. Taǵy da aldynan jalǵyz aıaq jol shyǵa keldi.

Entigip, tynysy tarylǵan Ýálı, jýan qaraǵaıdyń tasasyna tura qaldy. Syǵalap jolǵa qarady, eshkim kórinbeıdi. Kenet ol: «Manadan beri aldymnan shyǵyp júrgen, bir-aq jol ǵoı dep tańdandy. Sol joldy qaptaldaı keıin qaraı ketip bara jatyr ekem ǵoı», —dep kóńili kishkene ornyǵaıyn dedi. Biraq, sonda da zapy, ákki qalpynan aýmady. Árbir qybyr etken dybysqa, aǵashtyń sybdyryna qulaq tigip, úrikken qoıandaı eleńdeıdi. Maıdan shebin jaryp ótken nemister alda da, artta da bolýy ǵajap emes. Kenet arba saldyry, dabyrlasqan daýystar estildi. Ýálıdiń júregi sý etip, tómen túsip ketkendeı boldy. Ol dem shyǵarmaı siresip, butanyń túbine buǵa qaldy. Daýystar bir búıirden týra buǵan qarap kele jatyr. Ýálıdiń qol-aıaǵy dirildep qoıa berdi. Dabyr jaqyndaǵan saıyn qalshyldap, butanyń túbine súńgı túsedi. Osylaı jatqan bes mınýt kútisiniń ózi bes táýlikke tatydy. Endi áskerler tipti jaqyndap qaldy. Arba saldyrynyń arasynan adam daýystary da anyq estiledi.

— Derjı, pravee! Golova!

— Podtánıs!

Ýálı qulaǵyna sener-senbesin bilmeı, eleń etip basyn kóterip aldy: «Bizdiń adamdar bolsa nege kóldeneń kele jatyr» degen qaýip taǵy tolqytty. Sóıtkenshe kolonna tusyna kelip te qaldy. Endi kúmán joq. Ýálı tasadan shyǵyp, kolonnaǵa qaraı júrdi. Eńgezerdeı bireý onyń qarasyn kórip:

— Senbisiń, Popov? — dep gúr etti.

Ýálı onyń tulǵasynan, daýsynan seskenip qaldy.

— Joq-joq... Basqamyn, — dedi qıpalaqtap.

— Sen qaıdan tap bolǵan adamsyń? — dedi jýan daýysty dáý.

Jurt nazary ózine aýǵan Ýálı sasyp qaldy. Onyń ústine myna dáýdiń daýysy da kóńildi ornyqtyrarlyqtaı emes edi.

— Orman ishinde talaı qashqyndar bar ǵoı, zytyp júrgen qýdyń biri shyǵar, — dedi dáýdiń qasyndaǵysy.

— Ne deıdi. Jigitter dezertırdi ustap aldy,— dep sharyldady, qaıta kele jatqan jińishke shińkildek daýysty bireý.

Ýálıdiń júregi sý etip, tizesi qaltyrap bara jatty.

— Já, úreı týǵyzba, — dep gúj etti jýan daýysty. — Óziń bir nemisti qýyp bara jatqandaı.

Ýálıdiń júregi ornyna tústi.

— Men... men... batalóndy izdep júrmin. Ormanda... adasyp ketkenim... Baılanys komandırimin...— dedi Ýálı salmaqty sóıleýge tyrysyp.

— Qaı polktansyń?— dedi dáý, qarańǵyda Ýálıge úńile qarap.

— Egorov polkynan.

— Egorov? Ol qaı polk? Ondaı polkty estigen joq edim... Dostym, óziń qaı dıvızıadansyń?

— Panferov dıvızıasynan, — dedi Ýálı, ony da «estimep edim demesin» dep dıvızıanyń nomerin de qosyp aıtty.

— O-o, dostym, Panferov dıvızıasynan bolsań myqtap adasqan ekensiń. Bul basqa dıvızıa. Al, Panferov dıvızıasy bizdiń oń qanatymyzda bolatyn. — Dáý ashshy myrs ótti... — Endi qazirgi baǵytymyzda — sol qanatta bolady. Sender de shegingen shyǵarsyńdar?

— Ia, biz de sheginip baramyz!

— Endeshe, dostym, osydan solǵa taman oıysyp júre ber, sonda óz dıvızıańa kezdesesiń.

Dáýdiń osy sózi Ýálıge tujyrymdy buıryqtaı sezildi de solǵa qalaı burylyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy. Toptan bólinip ketkesin taǵy da kóńili qobaljydy. Solarǵa qaıta qosylǵysy kelip edi, bata almady. Endi qımyly da jıileı tústi. Aldan taǵy da sheginip bara jatqan bólimder kezdesti. Sapyrylyp kele jatqan soldattar neken-saıaq júrgen jalǵyz-jarymdy eler emes. Sheginip bara jatqan tyl bólimderiniń birinen soń birine ilesip tań atqansha júrdi.

İńir men túnniń edáýir ýaqyty es jıdyrmas úreımen ótti, tek qalyń toptyń ishine kirgesin ǵana Ýálıdiń qorqynyshy basylaıyn dedi. Biraq bar denesin temir sheńgeldeı uzaq ýaqyt syǵyp ustaǵan qorqynysh ábden qaljyratyp, eseńgiretip tastaǵan túri bar. Ýálıdiń bolǵan isti oılap qorytýǵa, bolashaǵyna kóz jiberýge shamasy kelmedi. Oǵan dushpan susynyń sumdyq kóringeni sonsha, búkil maıdan ózi sıaqty qashyp-pysyp, bosyp bara jatqan sıaqty kórindi. Esh nársege oı júgirtpeı meń-zeń qalpy sapyrylysqam kóptiń ekpinimen jel aıdaǵan qańbaqtaı yǵa berdi.

Tań atty. Bultty qys tańynyń qońyr-kúlgin jaryǵy túndegi qarańdap sapyrylysyp júrgen denelerdi bir-birinen ajyratyp bet ajarlaryn kórsetti. Ýálı bulardyń birin de tanymady. Bul ilesip kele jatqan bólim osharyla toqtap edi. Qajyǵan uıqysyz júzderde úreı, qorqynysh nyshany sezile qoımaıdy. Árqaısysy sharshaǵan adamnyń aýyr qımylymen óz sharýalaryna kirisip jatyr. Ýálı de jol shetine otyrdy. Onyń kóz aldynda bir arbakesh áskerı par at jekken myǵym arbadan qapshyǵyn alyp aýzyn sheship jatyr. Arbanyń qasyna qaıqy tumsyq, orta boıly taldyrmash sary jigit keldi. Áskerı sándigin ajyraıta-aq jasaǵan. Bir býdaq shıkil shashyn shırata shyǵaryp, qulaqshynyń shekesine qısaıta kıgen, qońyr tysty kelte tonynyń óńirin ashyp, belin qynaı býǵan. Aıazǵa qaramastan jyltyraq hrom etik kıgen, onyń da qonyshyn tómen jıyrǵan.

— Eı, Vasá, meniń baıanym qaıda?— dedi ol arbakeshke.

— Qaıdaǵy baıan? A-a... Seniń baıanyń ba? Bilmeımin,— dedi arbakesh qapshyǵynyń ishine úńilgen kúıi.

— Qalaı bilmeısiń,— dedi sary shashty keıı tańdanyp. — Sen óziń joǵaltqannan saýmysyń. Keshe úreıiń usha qashypsyń ǵoı.

— Sen, baýyrym, Vaná, án salǵan shegirtke sıaqtysyń.

— Sen soǵysýǵa keldiń be, álde án salýǵa keldiń be? — dedi arbakesh. — Baıandy qaıtesiń. Kel, tamaq ish. Mende salo bar.

— Salońa túıilip ól sen! — dep keıidi sary shashty. — Tap baıandy. Án salmasa soǵystyń da sáni bolmaıdy.

Onyń qymbat zat ekenin bilesiń be, sen?

— Já-já, qymbat ekenin bilem. Júktiń astyna salǵamyn. Kel salo je.

Vanányń júzi jylyp sala berdi.

— Olaı bolsa jeýge bolady. Álgi anaýyńnan kishkene... Bip jutym...

Ish chego zahotel! Nı kaplı ne dam! Lopaı.

Ýálı qaıran boldy. «Baıan», «án», «salo» degen sózder buǵan sonshalyq jat estildi. «Bular soǵysyp kórmegen be, álde soǵysty umytqan ba? — dep oılady ol. — Nemis tankteri jaryp ótse myljalap ketetinin, ne artılerıamen-aq otap tastaıtynyn bilmeıtin keshsheler me? Baıannyń halqy qymbat» deıdi.

Bireýler jata qalyp, kóz ilindirip, bireýler qurǵaq taǵamdaryn jep, árkim óz sharýasyna kirisip jatyr.

— Qansha turady ekemiz, bul arada, — degen daýys estildi.

— Qaıdam. Buıryq kútsin depti ǵoı. Múmkin nemisterdi toqtatqan shyǵar.

Arbakesh pen baıanyn izdegen sary jigittiń sur maıdy kertip týrap, qara nanmen qosa asap jatqanyn kórip Ýálıdiń júregi sazyp qoıa berdi. Bul qapshyq arqalamaıtyn, qaltasynda da esh nárse joq. Azyq-túlik — ordınaresi Polıshýkte edi. Ony qaı jerde joǵaltqanyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Degenmen Ýálıdiń júregi sazyp barady. Biraq ol anaý arbakeshten qalaı tamaq suramaq?

Qaryn qamymen qosa bas qamy týraly oılar kele bastady. Ózi sıaqty jurttyń bári tym-tyraqaı qashty degen joramaly bekerge shyǵyp barady. Basynan-aq Ýálı bul joramalǵa myqtap sene qoıǵan joq edi, tek áıteýir óz kóńilin aldaýdyń qamy bolatyn. Kenet ol óziniń masqara halin túsinip, qatty shoshyndy. Ózge komandırler sheginse de áskerlerin basqaryp, soǵys salyp barady... Al, Ýálıdiń rotasy qaıda? Ózi qaıda? Qorqaq adamdarǵa tán syrtqa shyqpaı, ishteı lyp etip basylatyn bir erlik ushqyny Ýálıdiń de keýdesine tústi. Kenet tura júgirip, anaý jurt soǵysyp jatqan pozısıalarǵa baryp, nemistermen arystansha alyspaq boldy. «Meıli, kórsin jurt meniń erligimdi. Sonda ne der eken!?» Biraq bul jerde tynysh bolǵanmen onda tarsyldap myltyq atylyp jatyr. Sondyqtan ba, Ýálı ornynan ushyp turýǵa asyqpady. «Sonda meniń erligimdi kim kóredi» degen oı keldi. — Mynalar basqa bólimder. Qudaıdyń tiri jany meni tanymaıdy. Meni eleıtin kim bar munda. Bir tanktiń astynda myljalanyp qalsam...» Osy oıdan búkil ishi-baýyry titirkenip qoıa berdi.

Qaıta tún jaqsy eken. Tań atqasyn jaǵdaı qıynǵa aınaldy. Endi joldan qosylǵan tosyn leıtenantqa árkim-aq kóz salatyn boldy. Keıbireýleri tipti jıi qaraıdy. Baıanshy sary jigittiń arbakeshke ıek qaǵyp:

— Áne bireý kim?—dep kúbirlegenin de Ýálı estip qaldy.

Arbakesh alystan Ýálıge kóz qıyǵyn tastap, ıyǵym búlk etkizdi:

— Qaıdan bileıin. Anadaıdyń biri shyǵar...

Ýálı bul kúńkildi de estidi. «Anadaıdyń» qandaı ekenin de sezdi. Jurttyń kúdikti kózqarasynyń astynda uzaq qalýǵa bolmady. Ol aqyryn ǵana ornynan turyp sytylyp júre berdi. Jurttyń bári munyń kim ekenin sezip talaı sýyq kózder jelkesin tesip bara jatqandaı.

Ýálı sapyrylysqan ásker bólimderiniń árqaısysyna bir ilesip kete berdi. Óz bólimine barýǵa asyqpady. Mańdaıynan sıpap qarsy ala qoımaıtynyn jaqsy bildi. Birde úreı, birde emeski úmit aldandyryp, ári-sári bolyp tórt kún júrdi. Aýytqyp, sapyrylysyp, jyljyp bara jatqan maıdan da onyń eleýsiz sendele berýine járdem etti.

Basqa tússe baspaqshy. Ýálı buryn tóze almas talaı qorlyqqa da kóndi. Ol bir táýlik nár tatpaı ábden ashyqqan soń, júrek jalǵaýdyń qamyn izdedi. Qudaı aıdap bir toǵaıda tamaq úlestirip jatqan joryq kýhnásynyń ústinen shyqty. Shúpirlesip tamaq alyp jatqan soldattardyń ústinen kımeleýge bata almaı bir azyraq shette kútip otyrdy. Jáne tosa qoıatyn kotelogi de joq edi. Soldattar seıile bergende boıyndaǵy bar qaıratyn jınap kýhnányń qasyna keldi.

— Joldas aspazshy, kotelogiń bolsa maǵan da sorpa quıyp jibershi. Bólimimdi taba almaı qarnym ashyp qalypty, — dedi barynsha salmaqty sóıleýge tyrysyp.

Sóziniń basy salmaqty bastalsa da, sońǵy jaǵy qojyrap, jalynyshty, jaltaq únmen shyqty. Sońǵy sózdi artyq aıtqanyn sezip, tipti qysylyp qaldy. Ýálıdiń túri onsha ınabatty bolmasa kerek, alasa boıly jýantyq aspazshy oǵan ajyraıyp kúdiktene qarady. Qazannyń aldynda jatqan dóńgelek kotelogin alyp, ámir etkendeı qysqa ǵana «usta» dep Ýálıge usynǵany, uzyn ojaýmen shashyrata sorpa quıǵany — kóldeneńnen tap bolǵan neǵaıbil leıtenantty unatpaǵany bylaı tursyn, mensinbegenin de anyq aıtyp tur. Ýálı buǵan da tózdi.

Tipti aspazshynyń betine kúlimsireı qarady. Biraq anaý ońbaǵan ony elegen de joq.

Ýálı endi tamaq suraýdyń da ádisin taýyp aldy. Aldy ala daıyndalyp boıyn túzep erkin basyp kelip, aspazshylarǵa «Jol boıy áldenip alamyz ba qaıtemiz. Qane, soldat, quıyp jibershi, tamaǵyńnyń dámin kóreıik», — deıtin boldy. Aspazshylar da buǵan qabaǵyn shytpaı-aq keıde tipti jyly qarap, «kórińiz, kórińiz, joldas leıtenant», — dep jalpaqtap kotelogin usynady. Álgi alǵashqy kezdesken ońbaǵan aspazshynyń yzasy da umyt boldy. Ýálı endi tamaq jaǵynan kóp qınalmaıtyn da bolyp aldy. Bir kúni tórt-bes soldattyń úlken termostaryna sorpa quıyp jatqan aspazshynyń qasyna kelip úırenshikti sózin aıtyp: Qane, soldat, tamaǵyńnyń dámin kóreıik», — deı berip irkilip qaldy. Aspazshy buǵan bajyraıa qarap tur eken. Baıaǵy ońbaǵan aspazshy.

— Siz óz bólimińizdi áli tapqan joqsyz ba?— dedi sondaı ashshy mysqylmen.

Ýálı jarylyp kete jazdady. Qashannan bergi bireýge qatty ashýlanǵany osy edi.

— Seniń haqyń joq! Haqyń joq! — dep aıqaılady ol qalshyldap.

Odan ári ábden býlyǵyp qaldy da qatty aıańdap júre berdi. Aspazshy bir nárse aıtsa kerek, jelkesinen soldattardyń kúlkisi estildi. Eń aıaǵy ońbaǵan aspazshyǵa deıin basynady. Átteń!.. Basqa bir kezde bolsa...

Ýálıdiń «átteńi» kóbeıdi. Qansha oılaǵysy kelmeı teris aınalyp barsa da óz jaǵdaıy oılatpaı qoımady.

Óziniń buralqy hali jıi mazalaıdy. Keıde ózinen ózi yza bolady. Taǵdyryna yza bolady. Árkimge yza bolady. Ony osyndaı halge túsirgen kim? Oǵan da árkim-aq sebepshi sıaqty. Nege bul maıdanǵa keldi. Bir halyqtyń keleshegi zor bolashaq ǵalymy emes pe edi? Nege muny kolhozdan, zavodtan, neshe túrli qara jumystan kelgen qalyń tobyrdyń ishine qosyp jiberdi? Munda Ýálıdi túsinetin kim bar? Eń myqty degeni «aıt-dvadan» basqany bilmeıtin, kúni keshe ózinen sabaq alǵan Murat pa?

Typ-tynysh júrgen joq pa anaý Sálimgereev, kirshiksiz kostúm kıip, jymıa kúlip. Kórer edim myna dozaqqa tússeń jymıǵanyńdy! — Sol Sálimgereevtiń nesi artyq osydan.— Nege bul jerge ol kelmeı men kelýge tıispin?! — Osyǵan Ýálı qatty nazalanady. Ózin bireý aldap soǵyp, aıdalada sheshindirip ketkendeı órtenedi.

Biraýyq, ol oıdy tastap keıingige kóshedi. Degenmen áskerdegi hali de jaman emes edi. Shtab qyzmeti árkimniń qolyna tıe bermeıdi ǵoı. Kýpsıanov ta syılaıtyn. Áne bir boqmuryn balanyń qyrsyǵy. Murat ta dál sol jerde otqa ıtere saldy. Bolmasa Kýpsıanov óz mańynan jibermes edi. Biraýyq Erjanǵa, Muratqa ólerdeı yza bolady, ekeýin de órtep jibergisi keledi, biraýyq sol jaman balamen baılanysqan óz qatesine ókinip barmaǵyn shaınaıdy.

Sheksiz yzaqor, kekshil adamdy tyrp etkizbeı qol-aıaǵyn matap qoıyp sabasa qandaı halge túser edi. Yzadan jarylyp ólip keter edi, eger ólip ketpese aqyr aıaǵynda bulqynyp qoıyp, taǵdyryna moıynsunar edi. Ýálı de sondaı halge tústi. Dármensiz yza ishin órtteı jalaǵanmen Muratqa da, tipti Erjanǵa da bul esh nárse isteı almaıdy. Sondyqtan da bolashaq qamyn, tirlik qamyn oılaý kerek boldy. Ol endi óziniń ne aıtaryn, ne dep aqtalaryn on oılap, toqsan tolǵady. Suraý salyp polkty izdedi. Sapyrylysqan maıdanda polk ta birden tabyla qoımady. Uzynqulaqtan bireýdiń siltegen derevnásyna kelse, basqa bólimder bolyp shyǵady. Ýálı mundaıǵa tipti qýanyp ta qalady. Qansha ishteı daıyndalsa da bastyqtarǵa jolyǵatyn saǵaty qatty túrshiktiredi.

Ýálı besinshi kúni óz bólimin tapty. Kombat Qonysbaev Ýálıdi sýyq qarsy aldy.

— Á, óziń keldiń be? İzdeýge murshamyz bolmaı jatyr edi, — dedi ol qalyń qabaǵynyń astynan súze qarap.

Ýálı shombal kapıtannyń kózqarasynan shoshyp qaldy. Biraq sonda da kópten jattap júrgen oıyndaǵy sózin aıtty:

— Ýh! Sizderdi de kóretin kún bar eken ǵoı. Qorshaýdan aldyńǵy kúni shyǵyp em, eki kún izdep áreń taptym ǵoı.

— Qorshaýdan? — Kapıtan ajyraıyp tańdana qarady.

— Iá, qorshaýdan shyqtym. Nemister japyryp ketip... Qalaı aman shyqqanyma ózimniń de tańym bar.

Kapıtan qarqyldap kúlip jiberdi:

— Ótirik aıtyp tursyń ǵoı, — dedi ol kúlkiden oqys tyıylyp, Ýálıge tike qarap.

— Joq... joq... Joldas kapıtan! Imandaı shynym... Sizdiń munyńyz qalaı? Maǵan senbeısiz be?

Endi Ýálıdiń sózi burynǵysynan da shıkileý bolyp barady. Kapıtan ony tyńdaǵan da joq.

— Sabyr et, qazir anyqtaımyz, — dep tyıyp tastady.

Fılchagın kirgende Ýálı selk ete qaldy. Taldyrmash deneli elgezek komandır, elpeńdaı basyp kelip kapıtanǵa sálem berdi. Fılchagın Ýálıdi kórip ańtarylyp qaldy. Onyń jypylyqtap tańdana qaraǵan kók kózinde keremet bir yzǵar paıda boldy. Endi qadalyp, tesip barady. Ýálı kózin taıdyryp áketti.

— Qandaı rotany qor qyldyń! Eh, qandaı rota edi! — dedi ol qalshyldap.— Masqara qyldyń bizdi!

...Ýálı jatqan jerinen dóńbekship tústi. Ótken kúnderdiń osy elesteri birinen soń biri kelip janyn ýlandyryp barady. Jáne qas qylǵandaı kóz aldyna qaıdaǵy bir ózin qor etetin jırenishti oqıǵalar elesteıdi. Ótken kúnniń kórinisterin oıynan qýǵan saıyn olar óshikken aradaı jabyla túsedi. Ýálı taǵy da eki ret aýdarylyp tústi. Basyn kóterip alyp, jabyq esikke qadala qarady. Esiktiń ar jaǵynda saqshy bar. Ýálı qamaýda otyr. Ol ornynan turyp arly-berli sendelip júre berdi. Endi jan qınaǵan oılardan arylyp, qatty aýrýdan keıin eseńgirep qalǵandaı bir meń-zeń halge tústi. Oı da, ókinish te joq. Basynyń ishine maqta tyǵyp qoıǵandaı.

«Sıjý za reshetkoı, v temnıse syroı,

Vskormlennyı v nevole orel molodoı».

Osy bir-eki jol óleńdi maǵynasyna oı júgirtpeı jattandy qaıtalaı berdi. Eshbir sózdiń mánin uqpaı, qarlyǵyńqyrap kúńgirt shyqqan óz daýysyn ǵana tyńdaıdy. Kenet esik ashylyp saqshy kirdi de:

— Qane, júrińiz!— dedi.

Ýálı: «Bskormlennyı v nevole» deı berip kilt toqtap, saqshyǵa tańdana qarady.

— Qane, júrińiz! Polk komandıri shaqyrady.

Ýálı osy sátte baryp óziniń ne aıtyp júrgenin, óleń sózderiniń óz halin masqaralap turǵanyn uqty.

Murat keshe erteńgisin polkty qabyldady. Eki batalón alǵy shepte urysta bolatyn. Óz batalóny tylda qorǵanys shebin qazyp jatyr. Ol shtabta kóp aınalǵan joq. Ózin sypaıy salqyndaý qarsy alǵan Kýpsıanovpen biraz otyryp barlyq jaǵdaıǵa qanyqty da, tyl bólimsheleri men azaıyp qalǵan artılerıa bólimshelerin aralap shyqty. Soǵysyp jatqan batalóndarǵa bardy. Kesheden beri nemisterdiń shabýyly báseń tartty.

Ár jerden jeke-jeke ataka jasaıdy; burynǵydaı úlken kúsh tógip, órekpimeıdi. Ótken keshte Panferov polkqa jańa buıryq berdi. Tún qarańǵysyn jamylyp, polk alǵy shepti ózge bólimge tapsyryp keıinirekten bekinis jasaýǵa shyqty. Nemister jańa bir shabýyl bastaý úshin qaıta toptalyp jatyr. Murat qoly bos bir adam qaldyrmaı barlyq soldatyn okop qazýǵa japty. Oq ótinen tasalaý polk, batalón shtabtarynyń mańyn saǵalaıtyn túrli ordınares, kómekshi, pısar ataýlylardy qara jumystan qaǵajý júretin jaıaý áskerlerdiń erkesi — barlaýshylardy, eń aıaǵy arbakeshterge deıin jer qazýǵa qýdy. Ózi kartadan belgilep bergen transheıalardy, artılerıa pozısıalaryn aralap kózimen kórip, ózgerister engizdi. Boıyna tyń qaırat bitip serpilgendeı Murat shıryǵyp alǵan. Bárine baryp, bárine aralasyp, tabanda jarlyq etip túzep, ózgertip júr. Jaýapkershilikpen birge isteıtin jumys ta kóbeıgen. Ol áli polktyń masshtabyna úırene alǵan joq-ty, qaraýyndaǵy komandırleriniń, kómekshileriniń kóbeıgenin baıqamaı, burynǵy ádetinshe usaq-túıekke deıin ózi isteıdi.

Osy kóp jumystyń ishinde, onyń esinen ketpegen, biraq tyndyrýǵa da asyqpaǵan bir sharýasy boldy. Ol Ýálıdiń jaıy edi. Aralary onsha jaqyn bolmasa da, Ýálı qansha aıtqanmen kóz kórgen, erterekten tanys adam edi. Sonyń jamanatyna qynjylyp, onyń isine ózi uıalǵandaı bolady. Kesheden beri búgin ǵana ýaqyt taýyp Ýálıdi shaqyrtty.

Ýálı esikten jasqana kirip, Muratqa jaýtańdaı qarap ımenip tur. Sálem ornyna ernin kúbir etkizdi. Murat boıyn bılep ap oǵan salmaqpen salqyn qarady.

— Qandaı halge dýshar bolǵansyń? Aıtshy,— dedi ornynan túregelip. — Biraq... Ne aıtatyny bar. Maǵan bárin baıandaǵan.

— Basyma aýyr is túsip tur. Aıybym da bar shyǵar.

Biraq dushpannyń tankteri shydatpady. Rotany toqtata almadym. — Ýálıdiń óńi surlanyp, tula boıynda ystyq diril paıda boldy. Ol endi aqtyń sózimdi aıta almaı qalam ba dep asyǵyp, qyzyna jyldam sóıledi. — Ózimniń de kórmegen azabym joq. Aıybym da bar shyǵar.

Biraq sonda da bastyqtar tym qatty ketti. Úsh kún qorshaýda boldym. Áreń qutyldym. Keıbir bastyqtar maǵan senbeıdi. Aıybym da bar shyǵar. Biraq nahaqtan kúıip baramyn. Fılchagınniń sózine senedi. Oǵan men qatty ursyp, sógis bergen edim. Ózi maǵan óshigip júr. Ári joǵarylaǵysy keledi. Meıli, joǵarylaı bersin... Tek maǵan jala jaýyp nesi bar!?

— Ýálı, beri qarashy, — dep Murat bezektep bara jatqan Ýálıdi toqtatyp tastady. — Maǵan nesine ótirik aıtasyń. Bári belgili ǵoı. Fılchagındi aıyptaıtyn da retiń joq. Rotanyń qalǵan-qutqanyn jıystyryp, batalónǵa qosqan sol jigit.— Murat qolyn artyna ustaǵan kúıi, basyn kóterip Ýálıdiń betine týra qarady. — Tym bolmasa osy jerde shynyńdy aıtsańshy. Qolyńmen istegen isti moınyńmen kóterýge de jigittigiń jetpeı me!?

Ýálı kózin taıdyryp áketip tómen qarady. Murattyń sózinen taıaqtan jasqanǵandaı buǵa túsip, bir ýaqytta baryp basyn kótergendeı boldy. Endigi kózqarasynda úreı de, jalbaryný da bar.

— Qaıteıin. Meniń sózime qazir kim senedi. Meniń taǵdyrym óz qoldaryńda ǵoı,— dep nalydy Ýálı. — Aıybym joq dep aıta almaımyn. Biraq meniń sózimdi tyńdaıtyn kim bar. Eń aıaǵy joldas bolǵan sen de senbeısiń. Meıli, qashqan-aq bolaıyn. Meniń taǵdyrym óz qolyńda, Muqa. Áıteýir kóz kórgen joldas ediń.

Murat Ýálıge qabaǵynyń astynan qarap tur. Onyń sonshalyqty músápir, jalynyshty keıpin kórgende tyjyrynyp qaldy. «Osy jerde de ózin adam sıaqty ustaı almaǵany ma? Jany ne degen tátti edi, bul baıǵustyń?» dep oılady Murat. Ol Ýálıdi tanymaı qalǵandaı tańdandy. Bir kezde namysker, óz baǵasyn asa jaqsy biletin jigit sıaqty kórinip edi ol Muratqa. Almatyda júrgende ınstıtýt muǵalimderiniń ishindegi kóriktisi de, ótkiri de osy emes pe edi? Qatarlarynan ózin sál ǵana jarasymdy joǵary ustap, tómenderge esirkeı qaramaýshy ma edi? Muratqa da, qashan jaqyn tanysqansha: «A-a-a, leıtenant, qyzmet jaqsy ma?» dep júretin kezderi bar emes pe edi? Bul baıǵus endi nege sonshalyq azyp, kishireıip ketken? Buryn osy adam jigerli de, namysker de, batyr da kórinetin.

Murattyń kóz aldyna ótken ómirdiń bir sáti kelip tura qaldy. İshinde Ýálı men Murat ta bar úsh-tórt jigit Almaty mańyna ańǵa shyqqan-dy. Iesi mashınasyn bergenshe tús qaıtyp qaldy. Bulardyń ańshylyǵy da kúshti emes edi, onyń ústine ózen boıynda qus ta kezdespedi.

Kún keshtetip endi qaıtamyz degende, Ýálı zapovednıkke baralyq, onda ań kóp, qaraquıryq atamyz dep bolmady. Bular zapovednıktiń ishine tereńdep kirgenshe qarańǵy tústi. Kenet mashınanyń aldynan bir haıýan qylań etti.

Shofer mashınasyn oqys toqtatty. Eliktiń laǵy jalt etip shyǵa kelip, mashınanyń jaryǵyna tańdana qarap turyp qaldy. Murat jas eliktiń sulý músinine tańdana súısinip, qadalyp qapty. Súırikteı uzyn sulý aıaǵy, keýdesi shyǵyńqy, qarny tartyńqy qaǵylez ásem tulǵasy sheberdiń qolymen oıǵandaı. Orta tusy jalpaqtaý úlken qulaǵynyń ózi áli múıiz shyqpaǵan súıir tumsyqty kerbez basyna jarasyp tur. Tanaýy jybyrlap, qıǵash kózi móldirep qara túndi qaq jarǵan jaryqqa jas balasha tańyrqaıdy. Jyryndy bolmaǵan ańǵal eliktiń ásem tulǵasy balǵyn erke kúshke toly. «Táıt» dese jalt berip, alys qyrqanyń basynan bir-aq qylań etedi. Murattyń osy kóriniske súısinip, jany raqattanǵany sonsha, mashınanyń aldynda Ýálıdiń myltyqpen elikti kózdep jatqanyn da jańa kórdi. Ol túsinbegendeı sál aqyryp qaldy da, «toqta!» dep aıqaılap jiberdi. Onyń daýsymen birge myltyq ta tars ete qaldy. Murat qoltyǵynyń astynan ystyq qany shapshyp typyrlap jatqan eliktiń qasyna qalaı júgirip kelgenin bilmeı qaldy.

Dáti shydamasa kerek, shofer mashınanyń otyn sóndirip tastady.

— Áı, shofer, shamyńdy jaq. Qane, oljamyzdy ala keteıik, — dep Ýálı kele jatyr.

— Joq. Almaımyz. Bur mashınany, — dedi Murat shoferge.

— Áı, sen óziń qannan shoshynǵanbysyń, jaýynger komandır, — dep Ýálı qarqyldap kúldi. — Erteń soǵysqa barǵanda qaıtesiń!?

Soǵysqa kirgeli Murat talaı sumdyq qylmystardy kórdi, yzadan ishin órt jalady, biraq adam balasynyń osy bir kishkene qıanaty umyt bolmapty.

— Meniń basyma aýyr is túsip tur. Kóz kórisken joldas edik. Aıybym da bar shyǵar. Joldastyq haqy ǵoı. Azamatshylyǵyń bolsyn. Ózińiz bilesiz, Muqa.

— Men úkim shyǵarmaımyn. Úkimdi general shyǵardy. Ýálı nájisti qaza bermesin dep Murat onyń sózin tyıdy. — Abyroıyńdy aqtaýǵa múmkindik berildi. Qatardaǵy soldat bolyp soǵysasyń. Qaı rotaǵa barasyń, ony óziń qala.

— Raqmet, Muqa, raqmet, joldas kapıtan, — dep jalpaqtady Ýálı. «Syr minez bala edi, renjiskenmen de yrqymnan shyqpas, tym qursa syılar», — degen oımen Erjannyń vzvodyna jiberýin ótindi. Endi Ýálıdiń kóńili ornyǵyp, eti tirilip qaldy. — Erjan ekeýmiz arazdasyp ta edik. Meni mańdaıdan sıpamas. Biraq synaǵasyn qatty synańyz.

5

Kún keshtetip qaldy. Sýrylmaly jaıaý borasyn da jańa basylyp, aspandy túgel alasa qońyr bult torlady. Bulttyń ortasy kúmbezdene kóterilip, sheti jerdi oraı qymtap alǵan sıaqty. Kúndizgi aıaz da jumsaraıyn dedi.

Qylaýlaǵan qar údeı túsip, okop erneýindegi jas topyraqty jasyra bastady.

Vzvod okop qazyp jatyr. Uzynnan-uzaq sozylyp, tereńnen qalǵan transheıalardan qylt etip soldat bastary, kúrekpen laqtyrylǵan qońyr topyraq kórinip qalady. Erjannyń ózi de okop qazyp jatyr. Shınelin tastap, qulaqshynyn túrip, shalqaıta kıgen. Jerdiń toń qabatynan asqanmen tómengi jaǵy da onsha jumsaq bolmady. Qatty qımyldaǵan Erjan entigip qalyp, kúregine asyla súıenip dem aldy. Bes-alty jaýyngerlerdi bastap qasyna Kákibaı keldi.

— Joldas leıtenant, transheıdi bitirdik. Endi demalýǵa ruqsat etińiz, — dep baıandady ol.

— Endeshe úshinshi otdelenıege kómektesińder. Olar da az qalǵan shyǵar. Sodan keıin demalasyńdar, — dedi Erjan.

Kákibaı kishkene tartynshaqtap turdy da:

— Qup!— dedi. Sodan keıin qasyndaǵylarǵa buryldy. — Al, tez baryp bitirip tastańdar.

— Nashandik bolmaı jatyp otyryp alyp ámir etedi.

Óziń júrmeısiń be? — dep kúńkildedi Kójek.

— Ne rassýjdat, — dep zekidi Kákibaı oıyndy-shyny aralastyryp. Olar kete bergende okopqa yrǵyp tústi. — Qanekeı, joldas leıtenant, men bitirip tastaıyn.

Jumysyn tez tyndyryp bolyp, temeki tartyp otyrǵan Erjanǵa qaraı berdi. Bir nárse aıtqysy keledi, biraq coǵan eki oıly bolyp turǵan sıaqty.

— Qalaı, Marıashtan hat aldyń ba?— dedi Erjan sóz bastaý úshin.

— Marıash hatyn úzbeıdi ǵoı. Keshe úsh haty birden keldi, — dedi Kákibaı óńi jylyp.— Tek meniń hatym keshikken bolar. Qorshaýdan shyǵysymen jazyp jiberdim.

— Seni Marıash óte jaqsy kóredi-aý deımin.

Kákibaı tómen qarap myrs etip kúlip jiberdi. Kúrektiń sabyp sıpalaı beredi:

— Shynyńdy aıtshy, jaqsy kóredi ǵoı, — dep jarmasty Erjan.

— Árıne, endi áıel bolǵasyn.

— Sen de jaqsy kóresiń be? Shynyńdy aıtshy.

Erli-zaıyptyń baqytyna qyzyǵyp, «óte jaqsy kórem» degen sózdi asyǵa kútedi Erjan. Óz kóńilin muń shalǵandaı boldy.

— Jaqsy kórmesem alam ba, — dedi Kákibaı, endi qysylmaı Erjannyń betine qarap. — Bir kezde oǵan án de shyǵarǵanmyn.

— Án be? Óziń kompozıtor ekesiń ǵoı. Ol ánińdi nege aıtpadyń bizge.

— Ol ándi estidińiz ǵoı. Álgi «Qalqataı» degen án ǵoı.

— Á-á... Ol ánniń tarıhy solaı ma edi.

— Meniń sizge aıtaıyn degen sózim bar edi, — dep Kákibaı az múdirdi. — Kópten beri ózi qajyńqyrap qaldyq qoı. Búgin bir bas qosyp án salsaq qaıtedi. Kóńil kóterilsin.

— Bul da durys eken. Endeshe bar, tynyǵyp al, — dedi Erjan.

Kákibaı okoptyń art jaǵyndaǵy razezdiń úıine qaraı ketti. Erjan soldattardyń jumysyn tekserý úshin ádeıi transheıdiń ishimen júrdi. Okoptyń deni kisi boıy eken. Tek bir-eki jerinde ǵana taıyzdap belýarǵa taman kelip qalady. Eki ıyǵymen okop qabyrǵasyna súıenip kele jatyp Kákibaı jaıyn oılady. «Qandaı ónerli jigit», — dep tańdandy.

Erjan osy kúni ózi týraly kóp oılamaıtyn boldy. Kóbine ózge jurtqa kózi túsedi, ózgelerdiń isine súıinedi.

Ózin ózi qalaı umytyp ketkenin sezbeı de qaldy. Áneýgi bir ázirde ózegin órtep ókindirgen: «Sen ne tyndyrdyń? Masyldyǵyńdy jasyryp júrgen bıshara emessiń be?» dep qýystandyryp, janyn jegideı jegen júzi sýyq suraq ta endi qaıtyp kelmedi. Keýdesine kirip alyp, ár adymyn ańdyp, tejep ustaıtyn qatal synshy da ǵaıyp boldy. Aýrýdaı meńdetken ishki arpalysy tynǵan edi. Endi qatty syrqattan aıyǵyp, dem alǵan adamdaı ishki saraıy tazaryp, kóńili biryńǵaılanyp qaldy:

Erjan júrip kele jatqan okop endi tipti taıyzdap ketti. Tizeden az-aq asady. «Bul qaı otdelenıeniń okoby edi? — dep oılady Erjan. — Á-á... Dobrýshkınniń otdelenıesi edi ǵoı munda. Neǵyp óndire almady eken?» Sóıtkenshe tyrbańdap okop qazyp jatqan soldattar da kórindi. Dobrýshkın jaıǵasyp temeki tartyp otyr.

— Okoptaryń nege taıyz?

— Onsha taıyz da emes qoı. Adam azǵantaı. Jáne bizge tapsyrmany da kóp berdińiz.

— Okopty ıyqtan qaz degen buıryq berilgen. Orynda sony.

— Árıne, buıryq berildi ǵoı. Biraq adam az. — Dobrýshkın burynǵy ádeti boıynsha Erjandy óz degenine ıip ákelgisi keldi. — Urysta boı tasalaýǵa jaraıdy ǵoı.

Onyń esesine myltyq atatyn uıalardy tereń qazdyrdym.

— Qıqańdy qoı! — dedi Erjan. Onyń daýsy qatty shyqqanda Dobrýshkın jym boldy. — Buıryqty orynda. Búgin jaqsy okop qazýǵa múmkindik bar, erteń ol múmkindikti saǵan eshkim bermeıdi.

Erjan endi baıqady. Dobrýshkınniń syrt jaǵynda temeki tartyp Ýálı otyr eken. Qolynda kúregi de joq eken. Túri «jer qazbaǵanym ras, ótirik jalpaqtap qaıteıin» degendi anyq-aq aıtyp tur. Erjannyń sózinen keıin Dobrýshkın de artyna burylyp Ýálıge kóz tastady.

Onyń kózqarasy da: «Men qaıteıin, amal joq, endi seni de jer qazasyń da» degendeı edi. Erjan osyny sezdi de ketip bara jatyp:

— Moldabaev, beri júrińizshi, — dedi.

Ýálı keshe vzvodqa kelgende-aq óz tańdaýynyń qate ekenin uǵyp edi. «Erjan qansha aıtqanmen eski dos qoı, kóz kóriskende shydamas. Aǵalyǵym jáne bar, buryn yǵymda júretin edi, — dep oılaǵan-dy. Erjanǵa syryn aıtyp, muńyn shaǵyp qaıtadan dostaspaq oıy bar edi.

Onyń júdeý kóńili bireýden aıanysh izdeıdi. Sońǵy kezdegi kórgen qorlyǵy men azaby ishke syımaı barady, sony aıtyp shaǵynǵysy keldi. Biraq bir kezdegi syry málim.

Erjan jat bolyp ketipti. Tastaı túıilip ishine jiberer emes.

— Dobrýshkınniń otdelenıesine baryńyz. Sonda qarý-jaraq alasyz. Sizge avtomat bergizermin, — dedi, aldyna aıdaladaǵy bir qarapaıym soldat kelip turǵandaı. Syrlasýǵa yńǵaıy da kelmedi jáne Ýálı bata da almady. Kete bardy. Qazirgi: «Beri júrińizshi» degeninde Ýálı osy arada bir sóılesip qalýǵa bekindi.

— Siz jumys istemeıtin sıaqtysyz. Dobrýshkın de aıtýǵa ımenetin tárizdi, — dedi Erjan ońasharaq shyqqasyn. — Kóppen birge jumys isteńiz.

— Endi menen jer qazý qashpas qoı,— dedi Ýálı muńaıyp. — Biraq, Erjan, sen maǵan ókpeńdi umytpaı júrgen sıaqtysyń. Er shekispeı bekispes degen, azamat arasynda ondaı nárseler bola beredi ǵoı.

— Siz qaıdaǵyny aıtyp tursyz. Onda qatelik menen bolǵan.

— Joq, jasy úlken men aıyptymyn. Biraq seniń keshirim etýiń kerek edi. Usynǵan moıyndy qylysh kespes degen...

— Ol ótip ketken nárse... Ony qoıyńyz... Sondaı usaq-túıekti oılaıtyn ýaqyt pa, qazir!? — dedi Erjan sál múdirip. — Siz kóppen birge jumys isteńiz. Komandırińizge de arnap tapsyrmaı-aq qoıaıyn, ózińizge de qaıtalap aıtpaıtyn bolaıyn.

Ýálı taǵy da sóılese almaı qaldy.

Bir kezde ózine taýdaı kóringen Ýálıdiń qazir kishireıip qalǵanyna Erjan qaıran boldy. «Jaý kúshi yryq bermedi me, álde alǵashqy soǵysta ózi qoryqty ma, áıteýir bir shataqqa uryndy. Endi ne de bolsa kóterip, qalǵan abyroıyn saqtap, syr bildirmeýge jaralaǵany ma, — dep oılady Erjan. — Ózi sonshalyq júdep ketipti. Ońaı da emes shyǵar. Jer qazýǵa da arlanatyn bolar. Biraq urlyq qylǵandaı qýystanyp, jumystan tasalanyp otyrǵansha bilekti sybanyp jurtpen birge jer qazǵany kóp artyq emes pe, ózine? Tym bolmasa jaltaqtamaıtyn bolady ǵoı».

Sońǵy kezde Erjanǵa maza bermeıtin nárse jaǵdaıdyń aýyrlyǵy edi. Aqylymen ǵana emes, búkil jan-tánimen el basyna túsken aýyrtpalyqty sezedi. Dushpan kúshiniń taýdaı aýyr salmaǵy munyń da qabyrǵasyn qaıystyryp barady. Ózin sol janyshtap bara jatqan salmaqqa tiregen bir tireýdeı sezinedi. Osy alǵashqy ret kelgen zor jaýapkershilik sezimi oǵan sabyrly qaırat ákeldi. Ol óziniń ótkendegi aǵattyǵyn, shalalyǵyn oılaýdy umytyp bara jatyr edi. Jańaǵy Ýálı sózi sonyń bárin qaıtadan esine saldy. Ýálıdiń ne aıtqysy keletinin Erjan jaqsy biledi. Ol sonaý bir kóńilsiz isti qaıta qoparmaq, kinalaspaq. Al, ol oqıǵany Erjan qozǵaǵysy kelmeıdi. Óziniń sondaǵy osaldyǵynan uıalady.

Ýálı «men jeńildim, úlken basymdy ıdim, sen de keń peıilińdi kórset» demek. Biraq ózge soldattan ony artyq kóre almaıdy, Raýshan jaıy da umyt bolar emes. Jalǵan keń peıildik jasaı almaıdy. Ajalmen betpe-bet kelip turǵanda kisi ózine de, ózgege de ótirik aıtpaıdy. Ýálıge qıanat etpeske, ádil bolýǵa ózine sert bergen edi, sonysy da jeter.

Sokolskaıa derevnásy jaqtan úsh salt atty keldi. Bular Panferov pen Murat eken. Ekeýi de attan tústi. General Erjanmen qol alysyp amandasty. Erjan óz famılıasyn ataǵanda, general bir nárseni esine túsirgendeı Muratqa buryldy:

— Sabyr etińiz... Álgi qorshaýda bólinip qalatyn osy emes pe?

Murat quptaǵannan keıin ol Erjanǵa kóz qıyǵyn tastady.

— Báse, mundaı komandır qandaı qorshaýdy bolsa da jaryp shyqpaı qoıa ma! — dep Muratqa ıek qaqty.

Bul maqtaýdan Erjan sál tiksinip qaldy. General óziniń budan kóp bıiktigin tanytyp balany aldaǵandaı mańdaıynan sıpaı saldy.

Panferov okopty aralap, árbir atys uıasyn ólshep kórip, Erjannan atys sıstemasyn qadaǵalap surady.

— Osy pýlemet uıasy ma? Osyndaı uıa bola ma eken? — dep keıidi Panferov.— Pýlemet oǵy mol oq.

Ol búkil vzvod bekinisin túgel qamtýǵa tıis. Al, anaý dóńestiń tasasyn nemen atasyń? A? Qýatty qarýdy tar qýysqa tyǵyp qoıǵansyń.

Erjannyń alǵashqy áseri ózgerdi. Endi general muny naǵyz komandır sanap shynymen keıip tur. Ol qysylsa da óz oıyn anyq aıtty.

— Bul jer maskırovkaǵa jaqsy. Dushpan pýlemetti baıqamaıdy.

— Tasa kerek bolsa, ormanǵa tyǵyp qoıý kerek endeshe, — dep keketti Panferov. — Eń aldymen dushpan pýlemettiń kúshin sezetin bolsyn. Baıqatpaýdyń qamyn sodan soń oıla.

Murat generaldyń sózine qystyrylmaı únsiz júrdi. Bekinistiń ózge jaǵyna negizinen yrza bolyp Panferovtyń beti jumsardy.

— Qazir maıdan saıabyr, — dedi ol okoptan shyǵyp kele jatyp. — Biraq nemis shabýyly toqtalǵan joq.

— Olar qazir jarasyn jalap, kúsh jınap jatyr. Erteń-búrsigúni Moskvaǵa generalnyı shabýyl bastalmaq. — Ol az irkilip, Murattyń, Erjannyń betine baǵdarlaı qarap aldy.— Jaman soǵyspaıtyn sıaqtymyz. Biraq áli barymyzdy bergen joqpyz. Soǵystyń úlkeni endi kele jatyr. Moskva jap-jaqyn qaldy ǵoı, — dedi ol, sońǵy sózdi ózine aıtqandaı kúbirlep, sodan keıin irkilip, qolymen temir jol razezin nusqady. — Myna razezden prıgorodnyı poezdar ótetin. Demalys kúni Moskva halqy osy araǵa serýenge keletin. Ana derevnálardyń qatyndary Moskva bazaryna aıran-sútin aparyp satýshy edi. — Ol Erjanǵa burylyp, onyń ıyǵyna qolyn saldy. — Solaı jaǵdaı. Endi sheginýge bolmaıdy. Nemisterdiń kúshi áneýgiden basym. Tankteri kóp... Biraq endi sheginýge bolmaıdy.

— Erteń PTR myltyqtaryn jiberem. Batalónnan tórt PTR myltyǵyn al,— dedi Murat Erjanǵa. Sodan keıin Panferovqa sóz aıtty. — Joldas general, jaýdyń tankteri kóp, granattar men jandyrǵysh býtylkalardy kóbirek berseńiz.

— Jaraıdy. Búgin ámir etem.

General qoshtasyp shtabqa júrip ketti. Muratqa Erjan osy keshte Kákibaı ánin tyńdamaq oıy bar ekenin aıtty.

— Ýaqyt tyǵyz-taıań. Biraq soldat kóńilin qaıtarǵym kelmedi,— dedi.

— Onyń óneri bar eken ǵoı. Men de tyńdaıyn. Nemis bar eken dep qashanǵy túnere beremiz. Soldat baıǵus ta bir jelpinip qalsynshy, — dedi Murat.

Eki komandır razezdiń úıine kire bergende ashyq esikten qarqyldaǵan kúlki estildi.

— Oho, jaýyngerleriń kóńildi ǵoı,— dedi Murat Erjanǵa kúlimsireı ıek qaǵyp.

— Uıqy arsyz, kúlki arsyz, tamaq arsyz deýshi edi qazaq. Sol úsh arsyz soǵysyńa da qaramaıdy eken, — dedi Erjan kúlip.

Soldattardyń kóńildi kúlkisinen tutanyp, eki komandır bólmege jaıdary kirdi.

Komandırlerdi kórip soldattar kúlkiden tez tyıylyp, sálem berdi.

— Ózderiń bir qyzyqqa batyp jatyr ekensińder. Buzyp jiberdik qoı, — dedi Murat.

— Bóribaı-daǵy baıaǵy. Bul kisini qyl kópirdiń ústinde turǵanda da kúldirer,— dedi Qartbaı.

— Tunjyraı berse adamnyń ishi kirlep ketedi. Kúlki kóńil tazartady, — dep qaljyń aıtty Murat.

Kishkene bólmede on bes shamaly jaýynger otyr. İshterinde Raýshan, Kúlánda, Ýálı de bar eken. Kákibaıdyń qolynda dombyra, kúıge keltirip, qulaǵyn burap shertip otyr. Ýálı Raýshanǵa jaqynyraq kelip, biraq qasyna jete almaı Kúlándaǵa jalǵas otyrypty. Raýshan men Ýálıdi kórgende Erjannyń óńindegi kúlki tez sóndi.

Olarǵa qaramaýǵa tyrysyp, Muratqa burylsa da, Raýshannyń ózine birnárse degisi kelgen Ýálıdi jaman kózimen atyp, teris aınalǵanyn kórip qaldy. Osyǵan yrza bolyp qalǵan da sıaqty.

— Káne, Kákibaı, shyrqap jiber. Seniń ánińdi estýge keldik, — dedi Murat.

— Qup, joldas kapıtan. Ózimdi de, jurtty da qyzdyryp alý úshin aldymen «Jambas sıpardan» bastaıyn.

Kákibaı «Jambas sıpardy» shyrqap jurtty bir jelpindirip tastady. Sodan keıin «men sharshap qaldym, kishkene demalaıyn. Raýshan bir án aıtsyn. Qyz daýsyna qosylmaı dombyranyń kúıi keletin emes», — dep jarmasty. Raýshan «aıtýǵa jaǵdaıym joq. Basym aýyryp otyr»,— dep tartynshaqtap edi, qyzyp alǵan jurt qoımady.

— Nemenege júdeısiń, Raýshan. Án sal. Kóńiliń ashylady. Bizdiń de kóńilimizdi ash. Táńir jarylqasyn, — dep Murat ta qolqalady.

Raýshan qyzara jymıyp Kúlándaǵa qarady. Kúlánda «aıt, aıtsaıshy»dep sybyrlady. Raýshan ezý tartyp kúlse de kóz janarynda uıalaǵan sýyq sáýle jylymady. Ol Kákibaıǵa burylyp «Tatánanyń ánin tart»,— dedi.

Tereńnen shymyrlap bastalatyn Abaı óńinde úlken syr bar eken. Keýdeni kernep ketken zor qaıǵy men abzal arman aqtarylatyn jol taba almaı, kókirekten syzattap, tepsine shyǵyp, birte-birte órlep barady. Ánniń ásem de tegeýrindi áýeniniń arasynan esken muńdy ańsaý, tátti saǵynysh júrekti maıda terbep, eliktire túsedi. Ánmen birge Raýshan da ózgerdi. Salqyn reńi jumsaryp, kóz janary dymqyl tartyp dóńgelene móldirep barady.

Qyzǵylt tartqan juqa óńin tuman shalǵandaı. Qyz kóńilinde qatqan muz — keýdeden shyqqan muńly tunyq daýysqa balqyp erip barady. Keýdeni basqan zil salmaq jeńildegen saıyn Raýshannyń daýsy ashylyp shyrqaı tústi. Endi ol án qanatymen samǵap, ǵajaıyp bir alysqa shyrqaıdy. Móltildegen kóz jasynyń ar jaǵynan jalt etip úmit ushqyny shyǵa keledi. Alystaǵy bir baqytyn kórgendeı yntyǵa túsedi. Ol baqyty saǵym sıaqty buldyr eles beredi. Elesten kóz jazyp qalam ba dep qorqyp úreı men úmit aralas telmire qaraıdy.

Erjannyń áli de áli kelmeıtin nársesi án eken. Án kúshi ony ábden baýrap aldy. Sonaý bala kezinde aýyldaǵy oıyn-saýyqtarda ózge dúnıeni umytyp, aýzyn ashyp eltip tyńdaıtyn qalpyna qaıta tústi. Sol bir armandaı alystap bara jatqan tátti kez, jaqsy kez qaıtyp aınalyp kelip, taǵy da raqatqa batyrdy... Raýshan onyń kóz aldynda ózgerip ketti. Osy kezge deıin ol Raýshandy syrty qyzyl, ishi shirik almadaı sezinýshi edi. İntyqtyratyn da jırendiretin. Endi olaı emes, qasiretke túsken ǵazız júrekti kórdi. Raýshan sol qasiretimen de bıiktep barady. Ótkeninen bezip, balapandaı talpynady.

Án árkimniń «qaı-qaıdaǵysyn» qozdyrdy. Án bitkende jurttyń árqaısysy óz kóńilderinde oıanǵan ótken kúnniń jaqsy elesine berilip, eltip otyryp qaldy.

— Shirkin, dúnıe-aı deseıshi, — dedi bir ýaqytta Kójek kúrsinip.

Osydan keıin baryp, jurt maqtaý aıtyp dabyrlasyn, Raýshanǵa «taǵy aıt» dep jarmasty.

Raýshan kózine jas kelip turǵanyn bilse de, súrtýge uıaldy. Tez boıyn túzep alyp, Kákibaıǵa jalt burylyp, «Maırany tart» dedi.

Serpindi, eskekti án júıtkı jónelgende tar bólmeniń qabyrǵasy qaq jarylyp, qazaqtyń jýsandy adyry, bozdy dalasy, qıqýlap shapqan jigit, toı-dýmany atoı bergendeı boldy. Jurt ta serpilip oryndarynan bir qozǵalyp qoıdy.

— Oı, aınalaıyn, osylaı serpilshi! — dep daýystady Murat.

Erjannyń kóz aldynda Raýshan taǵy da ózgerip ketti. Endi jańaǵy qasiret te, arman, ańsaý da joq. Óńi qulpyryp, kózi jaınap ketken. Tek, yza ma, eregis pe, kóz janarynda bir ótkir sáýle bar. Raýshan óziniń pań, sulý tulǵasymen, oınaqy ushqyr ánimen jigit ataýlyny qaǵytyp, kemsitip tur.

«Qyzy edim, men Ýálıdiń atym Maıra,
Otyz tis kómekeıde, tilim saıra.
Shyrqatyp dombyramen jónelgende,
İleser osy ánge jigit qaıda?
Maıra, Maıra!
Saıra, osyndaıda!»

— Oı, kóp jasa! İlese almaıdy esh jigit!

— Mundaı qyz myń jigitti bir taıaqpen aıdaıdy.

— Qoıdaı órgizedi.

Jurt qoshameti basylǵan kezde, maldasyn quryp otyrǵan Qartbaı, shalqaıa túsip, sırek murtyn sıpap qoıyp sóz bastady:

— Árqaısymyzdyń bir tátti, jaqsy kezimiz bolýshy edi. Ol osyndaı dostarymyzben saýyq quratyn kezimiz edi. Osynaý bir qıyn ýaqytta sol jaqsy saǵatymyzdy qaıtyp ákelip berip bir jasattyń ǵoı, qaraǵym. Kókiregimizge nur quıdyń ǵoı.

Murat tún jamylyp shtabqa qaraı jele-jortyp keledi. Azanǵy aýyr istiń arasyndaǵy jańaǵy bir saýyq kóppen birge muny da qatty tebirentip edi. Raýshandy kórgende esine Aısha tústi. Onyń Aıshaǵa bir uqsastyǵy bar sıaqty. Biraq qandaı uqsastyǵy baryn Murat bile almady. Aısha dóńgelek júzdi. Raýshan at jaqtylaý kelgen. Raýshannyń tulǵasy da taldyrmash, názik. Aısha odan tolyǵyraq, irileý bolatyn. Ekeýiniń arasynda eshbir uqsastyq joq sıaqty. Biraq Murat bir sátke Raýshannyń beınesinen Aıshany kórip qalǵandaı boldy ǵoı.

Kózge kórinbes kóńilmen tanıtyn bir uqsastyq bar. Ia, ıá... Alǵashqy ándi bitirerdegi jas móltildegen kózqarasy... Sol kezdegi búkil uıań tulǵasy. Ol balanyń da kóńili júdep qalypty ǵoı. Qazaq qyzdarynyń qasireti qandaı uqsas edi. Murat kenet tosyn bir syr ashqandaı qaıran boldy. «Raýshannyń kózindegi áıel qasireti ǵoı» dep tiksinip qaldy.

Murat otyzdan assa da Raýshanǵa jigittik kóńili bolǵan joq. Ony aǵalyq sezimi bıledi. Qaryndasyndaı jaqyn kórip, ishi tartatyn. Ol munyń bir qulasa qatty qulaıtyn, bir tyıylsa kesip tastaıtyn minezinen de bolý kerek. Kezinde talaı saırandy salyp edi.

Sulý qyzǵa qyrǵıdaı tıetin. Sodan úılenip tyıylǵan-dy. Aqyl kirip, ózin ózi bılegen shaǵynda Aısha erkin alyp ketti. Aıshaǵa shyn ǵashyq edi. Onsyz tura almaıtyn kúnderi de boldy. Biraq Aısha óziniń kesh oıanyp, tereńdep ketken mahabbatynan shoshyp oqys toqtady. Bel sheship shyǵa almady. Óz taǵdyryna moıynsunǵan, kónbisti qazaq áıeliniń minezin kórsetti. Biraq Murattyń Aıshaǵa degen mahabbaty sýııtyn emes, áli mazdap, kóńilin jylytýmen keledi. Qazir de qarańǵy túndi qaq jaryp kóz aldynda Aısha tur, Murat ony kóńilindegi bar jylýyna bólep, aıalap keledi.

6

Bıyl Almatyda qys pen kúzdiń jigi bilinbeı jalǵasty. Noıabrdiń basynda jańbyr men qar aralasyp laısań bolyp edi, aıdyń orta kezinde aıaz qysyp qatyryp tastady. Kóshelerdi las kók muz basty. Ár jerdegi úıindi qar da erı túsip, kók muzdaqtanyp qatyp qalǵan. Orta tusynan eki-úsh qabat úıler qyltıyp, jańa ǵana boıyn kótere bastaǵan qala áli de tarbıyp, keń jaıylyp alasa jatyr. Jazdygúni kók torǵynǵa bólep turatyn mol aǵash jasyl japyraǵynan aırylyp, qalany jalańashtan júdetip tastaǵan.

Qala ómiri ózgerip ketti. Halqy da ózgerdi.

Eki-úsh aı buryn eshelonǵa tıelip Moskvadan kóshkinder kele bastady. Gospıtáldar ashyldy.

Maıdannyń qan ısi úsh-tórt myń kılometr alystaǵy qalaǵa jetti. Moskvalyqtar ázir qala halqynyń ishine sińip bolǵan joq, olardyń kıim kıisi de, júris-turysy da bólek jatyr. Qaptap kıno juldyzdary da keldi. Balalar men jas qyzdarǵa raqat bop qaldy. Keıbir áıgili artısiń sońynan balalar shýyldap, máz bolyp, erip júretin. Biraq qazir olar da tańsyq bolmaı qaldy. Kóshelerde denesiniń bir múshesin tańǵan jaralylar, múgedekter de kórine bastady. Olardyń et qyzýy basylmaǵan keıbireýleri sonaý tómengi jaqtaǵy kóp býdkalardan Almatynyń áli de kartochka kletkasyna ilinbegen alma sharabyn tartyp alyp, «men qanymdy tókken adammyn» dep keýdesin soǵady.

Qala tyǵyzdala tústi. Aýyp kelgen kóp kóshkinderge, buryn da onsha keń otyrmaǵan qala halqy yǵysyp óz úılerinen oryn berdi. Kóńil syısa, syıa beredi eken. Keıde kóńilge qaramaıtyn da kez boldy. Qalanyń onnan astam shaǵyn výzdarynyń ústine kóship kelgen birneshe úlken ınstıtýttar da tyǵyzdalyp syıyp ketti. Zavodtar da kóship kele bastady.

Ómirdiń aǵyny da ózgerdi. Buryn jaıbaraqat isteletin nárseniń bári qaýyrt boldy, burynǵy asyǵys nárse endi tym shuǵyl bolyp ketti. Jumys kúni de tyǵyzdaldy. Buryn keńsede kóbirek otyratyn bastyqtardyń ózi endi tynymsyz shapqylaıtyn bolyp barady.

Jumysshylar smenadan tys, demalys kúnderi jumys istep, maıdan keregin molyraq óteýge jan salady. Jaıbaraqattyq joq, bári tyǵyz. Belbeýdi de tyǵyzdańqyrap býýǵa týra keldi.

Aısha qalanyń tómengi jaǵyndaǵy mektepten shyqty da, joǵary qaraı jaıaý júrdi. Úıi alys, bas aryq jaqta bolatyn. Bazarǵa, dúkenge soǵatyn sharýasy boldy. Ol dúkenderdi aralap jeti jasar er balany qýantatyn bir nárse izdedi. Basynda ne satyp alaryn ózi de bilmeı «bara kórermin» degen oımen shyǵyp edi.

Polkalary qýrap turǵan dúkenderden esh nárse taba almady. Áreń dep úlken gastronomnan qymbat shokolad tapty. Keshe kúıeýi Qudaıbergen: «Dúkenderde esh nárse qalmaı bara jatyr. Eń aıaǵy temeki de joq, alty som jıyrma tıynnyń papırosy ǵana qalypty. Qamdanyp, kútinip qalý kerek» dep edi. Aısha gastronomnan shyǵyp bazarǵa bardy. Bir-eki kılo alma satyp aldy. Alma da qymbattap ketipti.

Aısha mektepte kúnine segiz-on saǵat sabaq beretin. Muǵalimdik tájirıbesi az adamǵa bul aýyrlaý tıdi. Biraq amal joq. Oqytýshylardyń jartysyna jýyǵyn áskerge alyp ketti. Onyń ústine kúnara gospıtálǵa baryp jaralylardy kútedi. Bul jumysqa ony eshkim qystaǵan joq edi, ózi yqylas bildirdi. Bir aıdan beri jaralylarmen tanysyp, úırenisip qaldy. Endi bir kún kezeginen keshikse kádimgideı elegizip qalatyn boldy. Nege ekeni belgisiz jańadan jaralylar keldi dese qulaǵy eleń ete qalady. Qashan jańa kelgenderdi kórip shyqpaı tynyshtyq tappaıdy.

— Almatydan ketkenderdi bilmeısizder me? — dep jaralylardan syr tartyp surap ta qoıady.

Keshe Panferov dıvızıasynan jaralanyp kelgen bir orys jaýyngerge jolyqty.

— Arystanov Murat degen komandırdi bilmeısiz be? — dep surady.

— Oı, ol bizdiń komandır ǵoı. Myqty komandır. Nege bilmeımin. Jaqsy bilem. Bizdiń batalón dıvızıadaǵy eń myqty. Óıtkeni bizdiń komandırimiz jaqsy. Jaýyngerler de sorly emes. — Qyzynyp ketken jaýynger, kózi jaınap eltı tyńdap qalǵan Aıshanyń betine qarap:— Sizdiń kúıeýińiz be edi?— dep surady. Jaýynger «ıá» degennen basqa jaýap kútpeı, Aıshanyń betine tosynnan tanys, dos tapqandaı bar yqylasymen kúlimdeı qarap qalǵan.

— Joq, joq...— dedi Aısha qatty abyrjyp. — Bizdiń tanysymyz edi...

Osydan keıin Aısha ózinen-ózi qysylyp qaldy da, Murat jaıly áńgimege qana almady. Bir oraıy kelgende asyqpaı sóılesermin dep oılady.

Aıshaǵa búgin dúken aralatqan bir jaǵdaı bar edi. Mana tús kezinde úziliske shyǵyp, mekteptiń aldynda Murattyń balasy Shernıazǵa jolyǵyp qaldy. Shernıaz bıyl birinshi klasqa túsken-di. Bala Aıshany tanyp:

— Aısha apaı, aman ba? — dep sálem berdi.

Aısha jalt burylyp, balanyń betine qarap;

— Oı, Shernıazbysyń-aı, sen,—dedi.

— Iá... Men Shernıazbyn.

Shernıaz Murattan aınymaı qalǵan eken. Jaq súıegi sál shyǵyńqy, aqquba óńi, ortasy sál dóńesteý keń tanaýly murny, qabaq bitisi, eń aıaǵy kózi jalt etin mıyǵynan kúlgenine deıin aýmaǵan Murat. Aıshanyń ishi jylyp ketti.

— Sabaqtan shyqtyń ba?

— Iá, sabaqtan shyqtym.

— Úıińe nege barmaısyń? — dedi Aısha.

Aısha endi baıqady. Shernıazdyń ústi jupynylaý eken.

Sheshesi bıyl mektepke barýyna arnap jańa kıim tige almapty. Óskeleń jastaǵy balanyń kıimi tarylyp, kóp oıynnan tozyńqyrap ta qalypty. Paltosynyń shyntaǵyna bildirtpeı salǵan jamaý bar, jeń ushyna da ózi tústes eki eli qara jalǵanypty. Ananyń qamqor qoly qansha qymtasa da júdeýlik izi sezilip tur.

— Úıde mamam joq. Saǵat birde kelermin dedi. Men soǵan deıin oınaı turam,— dedi Shernıaz úlkendershe baıypty sóılep.

— Mamań jumysqa ketti me?

— Mamam bazarǵa ketti. Ol jumysta joq. Bazarǵa kıim satýǵa ketti. — Bala Aıshanyń jeńinen ustap, jasyryn syr aıtqandaı sóıledi. — Papamnyń kostúmin satsaq qaıtedi dep menen surady. Men papamnyń kıimin satpa dedim. Mamam da satpaımyn dedi. Bizge kartochka berip edi, joǵalyp qaldy,— dedi bala muńaıyp. — Mamam bazarda un tipti qymbat deıdi.

— Esh nárse etpes. Bir amaly tabylar, — dedi Aısha balaǵa emirenip, eńkeıe túsip. — Papańnan hat bar ma?

— Papamnan bes hat keldi. Men barlyq hatty jınap qoıam. Stoldyń tartpasyna salam. Mamamnan surasam aıtady, papama áli orden bermepti. Nege panama orden bermeıdi eken? — dep tańdandy Shernıaz.

— Beredi. Nege bermesin.

— Aısha shydaı almaı Shernıazdyń betinen súıip aldy.

Muǵalıma apaıdyń minezine túsine almaı tańdana qaraǵan balany taǵy qushaqtap arqasynan qaǵyp:

— Bar, oınaı ǵoı...— dedi.

Jol boıy oılaǵany Murat úıiniń jaıy boldy. Hadıshanyń shurqyrap qarsy almaıtynyn bilse de, sol úıge baryp, jaǵdaıyn kórip, qolynan kelgen járdemin istegisi keldi. Egerde olaı etpese Murattyń aldynda bir túrli aıypty, uıatty bolyp qalatyn sıaqty kórindi de turdy ózine.

Aıshanyń úıi áli soǵys aýyrtpalyǵyn seze qoıǵan joq. Azamaty úıinde. Ekeýi birdeı jumys isteıdi. Onyń ústine Qudaıbergen sharýaqor, uqypty kisi.

Jáne tanystary da, aralasy da kóp. Áskerden esebin taýyp bronmen qalyp qoıdy. Qazir bir úlken mekemeniń ORC-nyń bastyǵy bolyp isteıdi. Kartochka shyqqaly da bul úı, aǵyl-tegil bolyp jatpaǵanmen, esh nárseden tarylyp kórgen joq. Sondyqtan ba, buryn ajarsyz, tomyryq Qudaıbergendi kemsitip, Aıshaǵa: «Seniń qudaı bergen kúıeýiń qaıda?— deıtin qurbylary, endi «jurttyń bárimen Qudaıbergen ozdy. Saǵan shynynda da qudaı bergen eken» deıtin boldy. Barlyqty qaı áıel jek kóredi. Biraq Aısha osy bir qıyn kezde óz úıiniń bólekshe toqtyǵyn aýyrlaıtyn boldy. Búgin Murat úıiniń halin estigende, urlyq qylǵandaı qýystandy.

Aısha esikti ashyp, kıimin ilip jatqanda:

— Mamam keldi!—dep qýanyp, tórt jasar qyzy Márıash júgirip keldi. — Mama, maǵan ne ákeldiń!

Aısha qyzynyń qolyna bir alma ustatyp, kóterip alyp eki betinen kezek súıdi. Balasy kishkentaı qolymen eki betinen shapalaqtap, mańdaıyn betine basyp, jol boıǵy aýyr oıdan sergitip tastady. Aısha Márıashty aldyna alyp dıvanǵa otyra ketti. Kúni boıǵa sharshaǵanyn endi sezip, úırenshikti tynysh, jyly bólmede qozǵalmaı, raqattanyp tynys alyp otyr.

— Qalqam, as daıyn. Qudash ta jumystan keldi, — dedi sheshesi esikten qarap.

Astan keıip Aısha qamdana bastady. Ákelgen shokoladtaryn, almalaryn jáne de bir oraýly zattaryn sýmkaǵa saldy.

— Qaıda barasyń? Bútin gospıtálda dejýrıt etpeısiń ǵoı, — dedi Qudaıbergen.

— Basqa jerge baram, — dedi Aısha.

Qudaıbergen jaqynda alyp kelgen tórt metr tutas qalyń qara shuǵa bar edi, Aısha sony sandyqtan alyp, bir metrden astamyn qıyp aldy.

— Ony qaıtesiń? — dedi Qudaıbergen unatpaı.

— Orny bar.

Aısha zattaryn sýmkaǵa nyǵyzdap alyp, aýyz úıge shyǵa bergende kúıeýi:

— Sen óziń qaıda barasyń? Jónińdi aıtshy, — dedi ashýlanyp.

— Murat... Hadıshanyń úıine baram, — dedi Aısha qaırylyp. Sodan keıin anasyna buryldy. — Aıtpaqshy anaý eki kartochkanyń bireýin ákelshi.

Qudaıbergen túnerip ketti. Ol qatty ashýlanǵanda temirdiń tabyndaı qara óńi kókshil tartyp ketetin. Aıshanyń Ásirese unatpaıtyny osy bir keıpi edi.

— Nemene, úı ishimdi asyra dep Murat saǵan hat jazyp pa?

Qudaıbergenniń qyzǵanysh kórsetýi bir bul emes-ti; Aısha ashýlanbaı baıypty jaýap berdi:

— Hadısha kartochkasyn joǵaltyp alypty. Aı jańa bastaldy. Balasynyń paltosy da tozypty.

— Aıtyp turǵanyńnyń bári ótirik! Onan da maǵan ǵashyǵyńnyń hatyn kórset!— dep Qudaıbergen ornynan tura keldi.

— Áı, aýzyńa kelgendi kókime!

— Qoısańdarshy, qaraqtarym-aý, — dep eki ortada ana baıǵus báıek boldy.— Qudash janym, onyń ne aıtyp turǵan. Aısha qalqam, sen de qoı. Qudashjannyń ashýyna tıme. Azamatqa qarsy kelip qaıtesiń!? Qudashjandy renjitpe!

Kempir Qudaıbergendi shynynda da jaqsy kóretin. Ásirese, onyń úı-ishine qamqorlyǵyn, áıteýir qolyna túskenin shashaý shyǵarmaı úıge jamaı beretin sharýaqor minezin unatatyn. İshten shyqqan jalǵyzy Aıshanyń jaqsy ómir súrgenin tileıdi.

— Apa, sen aralaspashy osy iske. — Aısha bul sózdi qınalyp aıtqany sonsha, kempir úndemeı qaldy.

— Joq, sen eshqaıda barmaısyń, — dep Qudaıbergen Aıshanyń qolynan súırep tórge ákeldi.

Aısha Qudaıbergenniń ýysynan shyntaǵyn julqyp shyǵaryp, úndemeı oǵan tesile qarap, turyp qaldy.

— Men dúnıe aıap turǵanym joq, apaı, — dedi Qudaıbergen kempirdiń qasyna baryp. — Meniń tabysym kimge berse de jetedi. Men qashan osy tabysymdy aıadym. Biraq, meniń namysyma tıedi bul. Azamat basymdy qorlaıdy.

— Sende namys bar ma? — dedi Aısha Qudaıbergendi jarǵa shegelep jibererdeı tesile qarap. — Meniń arym senikinen taza. Namysyń bolsa óz áıelińniń abyroıyn óziń tókpes ediń ǵoı.

— Á-á... Mende namys joq deısiń be!? — dedi Qudaıbergen Aıshaǵa jetip kelip, biraq áıeliniń kózqarasynan taıqyp, ózimen-ózi burqan-tarqan bola berdi.— Mende namys joq eken ǵoı. Men saǵan kórseteıin namysty. Buldanatyn túgiń de joq. Qazir jas qyzdar maǵan áke dep tıedi. Osy úıden shyqsań endi qaıtyp kirmeıtin bol.

Aısha tez kıindi de úıden shyǵyp ketti. Ár jerden dóńgelenip elektrdiń solǵyn jaryǵy kórinedi. Kóshede adam az. Tramvaı toqtaıtyn jerde úsh-tórt áskerı jas jigitter qyzý áńgimelesip tur. Lenın kóshesinen tómen qaraı sap túzep uzyn sozylyp áskerler ketip barady.

«Broná krepka ı tankı nashı bystry» dep án shyrqaıdy.

Tramvaı tez kele qoımady. Áskerlerdiń biri qaljyńdap til qatyp edi, Aısha burylyp, áregirek ketti. Aısha Qudaıbergenniń ashýynan qoryqqan joq, aýyr sózine yzalanǵan da joq, tek óz ómirine, óz taǵdyryna nalydy. Qudaıbergenniń syry da, bar boldyǵy da buǵan málim edi. Ol áıelin sheksiz jaqsy kóredi de, sheksiz qyzǵanady da. Biraq onyń mahabbaty Aıshaǵa da, ózine de qýanysh emes, qasiret sıaqty bolyp jabysty. Ol Aıshany ózgeden urlap alǵan asyl zat sıaqty qorýyshtap, qýystanyp, jat kezden jasyrmaq bolady. Qyzǵanyshy da oıanǵan namys emes, aırylyp qalam ba degen qorqynysh.

Shynynda Qudaıbergen namyssyz, jigersiz jigit. Onyń ashýy da, serti de túıindi iske aparmaı, bos burqyrap býdaı tarap ketedi. Jańaǵy jerde sonsha ashý shaqyryp, sonsha sózdi kókimeı-aq, shyn yza bolsa, túnerip kelip, qoıyp jiberse, Aısha tipti rıza bolar edi.

Qudaıbergenniń basqa bar kemshiligin keshirer edi, biraq jigersizdigine, namyssyzdyǵyna qatty nalıdy. Ózin-ózi syılamaǵan adamdy syılaý da qıyn eken.

Ákimshilik satysynyń joǵaryraq basqyshynda turǵandarǵa janasýdy Qudaıbergen mártebe kóretin. Aıshany solaı túsinip, ol ylǵı «pálenshekeń, túgenshekeńderdiń» qaýymyna qonaqqa aparatyn. Biraq Aısha ondaı jerdeı Qudaıbergen oılaǵandaı «bir jasap» qaıtpaı, arlanyp, jer bolyp qaıtatyn. «Úlkender» Qudaıbergendi onsha qadirlep jatpaıtyn. Ádette stoldyń eń shetine taman otyratyn Qudaıbergen «anany alyp berip jibershi», «mynany búıte salshy», «pálensheni shaqyra qoıshyǵa» ózinen-ózi yńǵaıly turatyn. Bir ǵajaby, Qudaıbergen olardyń aıtqanyn jymıa kúlip, máz bolyp oryndaıtyn. Keıin ózge bir jerde «biz pálenshekeńdikine qonaqta bolǵanda, túgenshekeń bylaı dep edi» dep, qaıdaǵy bir tatymsyz sózderdi Jırenshe sheshenniń lebizindeı kórip aıtyp otyratyn. Kúıeýin elemeıtinder Aıshaǵa da erkin nıet bildirýden irkilmeıtin. Osyndaı «qonaqasylardan» Aısha qatty renjip qaıtatyn. Aqyry kúıeýimen birge ondaı jerge barýdan tyıyldy. Keıinirek bular Murattyń úıimen, Ýálımen aralasatyn boldy.

Adam tanymaı, dúnıe kórmeı jastaı kúıeýge shyqqan Aısha, «áıel ómiri degen osy eken» dep, óz taǵdyryna moıynsunǵanda, surǵylt reńsiz bultty jaryp shyqqan kúndeı jarq etip Murat kórinedi. Alǵashqy ret súıikti adamnyń dúnıedegi barlyq nárseden qymbat ekenin, bir adamnyń bir adamǵa sheksiz baqyt bola alatynyn Aısha sonda bildi. Murattyń kelbeti ǵana súısindirip qoıǵan joq, onyń qaısar minezi de, qanaǵat tappaıtyn órshil talaby da Aıshanyń naǵyz ańsaǵan qasıetindeı kórindi. Búkil qaǵylez, shıraq tulǵasy, qatqyl, tipti sýyq óńi ámir etýge jaralǵandaı qaıratty jigit ystyq mahabbatymen sharpyp, bılep áketip edi. İlese almaı qaldy. Shyrmalyp qalǵan torynan shyǵýǵa qaıraty jetpedi. Endi kesh sıaqty. Aısha Muratqa rıza. Surǵylt kóńildiń bir jaǵyna nur quıyp turǵan da sol.

— Bıkesh, bıkesh, tramvaı kelip qaldy, — dep daýystady áskerlerdiń bireýi.

Tramvaı jaqyndap qalǵan eken. Eki jaǵynan eki ásker qoltyǵynan demep mingizdi. Tramvaıdyń ishinde áskerdiń biri «siz otyryńyz» dep izet etti de, qapelimde oryn taba almaı, teris aınalyp, terezege ádeıi úńilip otyrǵan bir jas jigitti «ǵafý etińiz» dep, ıyǵynan nuqyp turǵyzdy.

Anaý ajyraıa qarap edi, sary jigit «men sizge sypaıy bolýǵa kómektesip jatyrmyn»,— dedi kózin qysyp. Soldattyń minezi azdap Aıshanyń kóńilin sergitti. Hadıshanyń úıi úsh-aq aıaldama jerde bolatyn. Endi Aıshanyń kóńili qaıtadan qobaljı bastady. Muny Hadısha qalaı qarsy almaq. Ol áıel de bıhabar emes edi, ony Aısha sezetin. Jáne mynalarymdy ne dep usynam. Namysyna tıip, renjitip almas pa ekem. Qansha aıtqanmen Murattyń áıeli ǵoı.

Biraq manaǵynyń bárinen keıin Aısha keıin shegine almady.

Esikti Hadıshanyń ózi ashty. Aıshany kórip aqyryn turyp qaldy. Kóz sharasy úlkeıip, tanymaǵan adamdaı tańyrqaı qaraıdy. Aıshanyń aıaz sorǵan óńiniń qyzyly qoıýlana tústi. Erniniń ushymen áreń ǵana «Sálamatsyz ba» — dedi. Hadısha da ernin kúbir etkizgendeı boldy. Bir sátke sozylǵan únsizdiktiń ózi shydatpaı bara jatyr. Hadıshanyń túrile ashylǵan juqa erninen «ne sharýań bar edi!» degen ashshy sóz yrshyp shyǵyp, betke uryp jiberetin sıaqty. Manadan kóńilinde daıyndap alǵan: «Úıińniń tusynan ótip bara jatyp, soǵa keteıin dep edim» degen sózi jalǵan edi. Dál osy bir qysylshań sátte jalǵan sóz aýyzdan shyqpady. Hadısha endi bir azǵana sekýnd úndemese Aısha burylyp, qaıta shyǵyp ketýge de daıar edi. «Kirińiz» dedi Hadısha.

Aısha tabaldyryqtan qalaı attap ótkenin, aldyńǵy bólmeniń tórinde turǵan oryndyqqa qalaı jetkenin bilmedi, tek otyrǵannan keıin ǵana ózin-ózi bılegendeı boldy. Syrt kıimin sheshpesten, qolyndaǵy sakvoıajyn tizesiniń ústine qoıyp, endi turyp ketetin adamdaı oryndyqtyń shetinde sergek otyr. Hadısha «sheshin» dep aıtpasa myna túrimen kelgen sharýasynyń birin de bitire alar emes. Keńirek otyryp sóılesýi kerek qoı. Hadısha áli «sheshin» dep aıtqan joq. Jańaǵydaı tańyrqap qaramasa da, shúıirkelesip jón suraspaı, dıvannyń ústinde shashylyp jatqan kórpe, jastyqtardy jınastyryp júr. Qonaǵyna onsha qýanyshty emes sıaqty.

Áıel zaty synshyl da ańǵarympaz ǵoı. Aısha úı ishin kózimen bir sharpyp ótkende-aq usaq-túıekke deıin kórip qalǵan edi. Alasalaý shaǵyn bólme. Ana aqshyl saryǵa boıalǵan faner esik tórgi bólmege aparady. Kereýet joq. Tóp bólmede uıyqtaıtyn bolar. Mánerli oıýly matamen tystaǵan arqalyǵy alasa dıvan. Ústinde uzynsha qońyr sáten kórpe, kesteli eki kishkene kópshik jatyr. Úsh-tórt jumyr sıraqty arqalyǵyna, otyrar jerine faner ustaǵan stýl. Esik aldyna alasha tósegen. Buryshta bir sandyq, onyń ústinde chemodan. Kádimgi orta qol qyzmetkerdiń jupyny ǵana tap-tuınaqtaı úıi. Tek eki tereze ortasyndaǵy komod ústinde ǵana aınanyń sáýlesine shaǵylysa jarqyrap usaq-túıek áshekeıli zattar kórinedi.

Qabyrǵada Murattyń úlken sýreti tur. Jasyraq kezindegi kishkene kartochkasynan úlkeıttirse kerek, jalpy uqsastyǵy bolmasa, kádimgi «Murattyq» eshnársesi kórinbeıdi.

— Shernıaz qaıda? — dep surady Aısha.

— Shernıaz uıyqtap qaldy. Ózińniń úı ishiń aman ba? Kúıeýińniń, balańnyń deni saý ma?

— Saýshylyq.

Kirerdegi loblyǵan kóńili basylyp, Aısha endi ózin-ózi bılep aldy. Ol endi stolǵa jaıǵasyńqyraı otyryp, paltosynyń óńirin aǵytyp, basyndaǵy túbit shálisin sheship qolyna alyp, jaıbaraqat otyratyn raı bildirdi.

— Sheshinseıshi, shaı qoıaıyn, — dedi Hadısha.

Munyń tek sypaıylyq úshin aıtylǵan sóz ekenin bilse de, Aısha bas tartpady. Tez sheshinip kıimin ildi,

— Azǵana jylynyp otyra turaıyn, shaı qoıyp áýre bolmaı-aq qoı,— dedi Aısha.

— Joq, endi, otyratyn bolǵasyn shaı ish, — dedi Hadısha. Munysy «ketpeı otyryp alǵasyn, nesine buldanasyń» degeni sıaqty.

— Meıliń, endeshe, — deı saldy Aısha.

— Men qazir shaı qoıyp keleıin, — dep Hadısha as úıge shyǵyp ketti.

Shaı ústinde birte-birte kádimgi eki áıel bas qosqandaǵy úırenshikti áńgime bastaldy. Qala turmysy, ortaq tanystar, Hadıshanyń kestesi — bári kádege jarap áńgime bolyp jatyr.

Biraq eki áıeldiń kómeıindegisi ol emes. Bolymsyz sózder ishte tolqyǵan úlken aıqastyń búrkenishi sıaqty. Qabaq astynan bir-birin baǵyp, biri «ne oıyń bar? Nemenege keldiń?» dese, biri «Men týraly ne oılap otyr ekesiń? İshiń jylymaıtyn-aq shyǵar» deıdi.

Aısha Hadıshany kórmegeli jylǵa jýyq bolǵan.

Birinde Hadısha baıqamaǵansyp basyn da ızegen joq.

Qazir Hadıshanyń óńi júdeý. Buryn qyzyl shyraılanyp qan tepsinip turatyn ádemi óńi solǵyn tartqan. Oń jaq betindegi meńi de ajarynyń júdeýligin tanytyp, battıyp aıqyndala túsken. Kózqarasynan, kúıgelektik ene bastaǵan qımylynan, daýysynan áldeqandaı bir kúıinishti yzanyń yzǵary seziledi. Tanystardy sóz etkende de yzamen kekep, shenep otyrdy. «Qurman ne ǵyp júr osynda? Qatyn-balasyn Aqmolada qańǵyrtyp tastap, ózi saırandy salyp júr ǵoı». «Nutfollany-aq áskerge almaıdy eken. Maıdanǵa barsa kórer edim shikireıgenin», — dep keledi sózderi. Aısha Hadıshanyń halin áıel júregimen uqty. Syrlasar, muńdasar adamy joq, qınalǵanda demeý bolar jaqyny joq, burynnan da shydamsyz, minezsiz áıeldi joqshylyq pen jalǵyzdyq ashyndyryp, yzaqorlyǵyn qozdyrypty. Endi bul baıǵus jaqsylyqtan túńilip, jamandyqty ǵana kóredi. Osy qalanyń, barlyq jurttyń buǵan isteri tek qıanat sıaqty kórinedi. Eń aıaǵy bir áıel mashınaǵa minip bara jatsa da, ne kúıeýimen teatrǵa barsa da óz ornyn, óz úlesin sol tartyp alǵandaı qyzǵanady. Osyndaı qıyn kezde dúnıege túgel yza bolyp ómir súrýge bolmaıdy ǵoı. Aısha Hadıshany aıap ketti. Syrlasyp kóńilin jylytqysy keldi. Biraq mynaý yzasyn syrtqa teýip, tarylyp alǵan áıel ishine jiberer emes. Qaıta reti kelse ózine de ashshy tilin bir suǵyp alǵaly otyr.

Hadısha Murat pen Aıshanyń arasynda «bir bále» baryn kópten biletin. Bir kezde ishin órt jalap, qyzǵanysh otyna da órtendi. Biraq óz kózimen jartymdy esh nárseni kóre almady. Áńgime — qur ósekten týǵan sıaqty kórindi. Aısha tarapynan esh nárse sezilmedi. Sońǵy jyldary Murat Hadıshaǵa salqyndap ketti. Biraq ol salqyndyq Aısha týraly ósekten kóp buryn bastaldy.

Bir ret Murat «men basqa áıeldi súıemin, erkiń ózińde» dep edi. Bul sózdiń ashýdan ǵana týmaǵanyn, shyndyq ekenin júregimen sezip Hadısha shoshyp qaldy. Osy sózden keıin Murattan aırylyp qalam ba dep qoryqty. Murattan ózgemen ómir súrýim múmkin degendi Hadısha oılamaıtyn. Sol «basqa áıeldi» Aıshaǵa joryp edi. Ol kúdiginen áli de arylyp bolǵan joq-ty.

Osy sıaqty sebeptermen aralaspaı ketken Aıshanyń ne sharýamen arnap kelgenin Hadısha túsine almady. İshteı kúndes áıel qaıtkende de Aıshanyń aldynda syr aldyrmaýǵa, ózin joǵaryraq ustaýǵa tyrysty. Alǵash kergende burq etýge daıyn turǵan ashýyn tejep ustady.

Hadısha da kóz qıyǵymen Aıshany synap otyr. Aıshanyń etjendeý sál ǵana jarasymdy tolyqtyǵy bar tulǵasynan baıypty bir tartymdylyq seziledi. Qyzyl shyraıly, ajarly júzin, móldiregen nurly kózin bolmashy bir muń shalyp tur. Ol tabıǵatynan bitken uıańdyǵy ma, álde renish pe, aıyrý qıyn. Biraq osy bir muń aıdyń betin qalqalaǵan seldir munardaı — Aıshanyń óńine erekshe bir sán berip tur. «Mundaı áıel Muratqa unaıtyny anyq», — dep oılady Hadısha. Biraq osyndaı kezde ishin órtep ketetin qyzǵanysh oty sónip qalǵan sıaqty, syrtyna shyǵaryp esh nárse aıtpady. Tek Aıshany sózben bir shymshyp ótti.

— Seniń kúıeýiń úıde. Tórt qubylań túgel ǵoı. Qadirli adamdardy áskerge almaıtyn kórinedi ǵoı, — dedi sóz arasynda.

— Qaıbir qadirimen qalyp júr deısiń, — dedi Aısha kúrsinip. — Áıteýir ebin taýyp qalǵan da. Talaı asyl azamat soǵysyp júr ǵoı.

Eki áıeldiń kómeılerinde tursa da aıtpaı, oraǵytyp otyrǵandary Murat edi. Endi áńgime soǵan kelip qaldy.

— Nege óz kúıeýińdi jamandaısyń, — dep Hadısha bir qaǵytyp ótti. — Ózin jurt maqtap júr ǵoı. Sizdiń úıdi osy qaladaǵy kúıli úıdiń biri deıdi.

— Hadısha, onyń nesin aıta beresiń, — dedi Aısha Hadıshaǵa týra qarap. — Nesin jasyraıyn. El basyna kúń týǵanda óz toqtyǵyn oılaǵan adamnyń nesi artyq. Bar aýyrdy arqalap júr ǵoı talaı azamattar. Jurttyń tileıtini de solardyń amandyǵy... Moskva túbi qıyndap bara jatqan kórinedi ǵoı. Olardyń qaısyna ońaı tıip júr deısiń. Toqtatsa eken tym bolmasa.

Osy sózdi estigende Hadıshanyń kóńili bosap ketti. Murat jaıyn, soǵystyń aýyrlyǵyn sońǵy kezde kóp ýaıymdaıtyn. Manadan bergi ishteı tyrtysqany tarqap ketip, endi ol da shyn kóńilden eljireı sóıledi.

— Qıyn bolyp tur ǵoı. Búgin radıodan tyńdap edim.

Taǵy da nemister kóp tanki tógipti deıdi. Hat kelmegeli de jarty aı bolyp qaldy...

Hadıshanyń sońǵy sózinen Aısha tiksinip qalsa da:

— Aman bolar. Soǵysta hat jazýǵa murshasy da bolmaıtyn shyǵar, — dep jubanysh aıtqan boldy.

— Aman bolsa bolar edi, áıteýir.

Hadısha kóziniń jasyn súrtti. Aradaǵy muz eridi.

Sonaý soǵysta, qaterde júrgen adam eske túskennen keıin ekeýiniń arasyndaǵy kirbeń sondaı bolmashy usaq qubyjyq kórindi. Endi eki áıel sheshilip, syrlasyp sóılesti.

— Kórshileriń jaqsy adamdar ma? Aralasyp turasyń ba?— dep surady Aısha.

— Jaman adamdar emes. Biraq aralasymyz shamaly.

Murat barda aralasyp turatyn eki-úsh ákimder bar edi.

Olardyń úıine barmaıtyn boldym. Kúısiz aǵaıyń men kúısiz dos syıly bolmaıdy ǵoı,— dep Hadısha kúrsinip qoıdy. — Bizdi qoıshy. Mundaǵy adam ólmes, kún kórer-aý.

— Qyzmet istemeısiń be?

— Bir-eki jerde bastyqtarǵa sekretarlyq qyzmet usynyp edi. Onyń ózi qolbala sıaqty qyzmet qoı. Arlandym. Osy namyskerligim Murattan juqqan ǵoı deımin, — dep kúlip qoıdy Hadısha. — Budan bes-alty jyl buryn pedtehnıkým bitirip edim. Qazir qaraıyp qaldym ba, qalaı.

— Endeshe bizdiń mektepke oqytýshy bol. Tómengi klastarǵa sabaq beresiń. Aıtpaqshy, Shernıazdy da óziń oqytasyń ǵoı, — dedi Aısha qýanyp ketkendeı.— Ózińe de jaqsy. Úıde otyra bergennen góri... kóńiliń sergıdi.

— Umytyńqyrap qalyppyn. Qıyn bolmasa,— dedi Hadısha. Biraq Aıshanyń sóziniń unaǵanyn kózi aıtyp tur.

— Alǵashqy sabaqtaryńdy daıyndap aparýǵa men kómektesermin. Tez-aq jattyǵyp ketesiń.

Hadısha shaıyn qaıtadan ysytyp ákeldi.

7

Tań qylań berdi. Bultty tańnyń surǵylt, kúlgin sáýlesi qara jardaı qalyń tutasqan qaraǵaı ormandy, qýqyl qarly dóńesterdi, múlgip turǵan derevná úılerin qarańǵylyq qushaǵynan sýyryp shyǵaryp, birte-birte aıqyndaı tústi. Tańmen birge dabyrlaǵan dybys, sapyrylysqan júris tez saıabyrlady. Syrt qaraǵan kisige: túnimen damylsyz qımylda bolǵan maıdan shebi tań ata uıqyǵa ketkendeı sulyq jatyr. Bul úlken aıqas aldyndaǵy shıratylǵan jipteı sozylǵan únsizdik, shıryqqan kútinis edi.

Túnde eki-úsh kúnnen beri báseń tartqan nemis atakasyna toıtarys berip turǵan alǵy sheptegi azǵana bólimder keıin sheginip ketti. Ekinshi eshelon soǵystyń ótine shyqty. Mynaý ortasyna bir shoq tal ósken kishkene oıpańnan arǵy anaý kishkene tóbeniń arǵy baýyrynan beri qaraı ıek artqan Nedelıno derevnásyna kúni keshe jaýyngerler erkin baratyn, jylynyp qaıtatyn. Endi sol derevnádan dushpan qarýynyń susty tumsyǵy syǵalaıdy.

Okopta nemistermen talaı aıqasqan soldattar otyr. Biraq olardy alǵashqy soǵysqa kirerdegideı ystyq tolqyn bıleıdi. Qolbasydan bastap qatardaǵy soldattarǵa deıin eń kúshti, eń qıyn aıqastyń tónip kelgenin sezdi. Sheginshektep kelip arqasy Moskvanyń qaqpasyna tirelgen ásker dál osy arada dushpandy qaıtadan bir serpip tastap kúsh alýǵa tıis. Áıtpese jaýdy keýdege shyǵaryp alady. Barlyq maıdandy osyndaı bir sezim bıledi. Árkim ólýge bolatyn, biraq sheginýge bolmaıtyn aıqasqa daıyndaldy.

Qashan alǵashqy oq atylyp, árkim ózinshe qımyl jasap, soǵystyń qasarysqan qaısar sezimi qozdyryp áketkenshe, soldat symdaı tartylyp ishteı siresken halde bolady.

Osy kezde tóńirektegi nárseniń bári shıryǵyp, shertse úzilip ketetin sıaqty. Qoldaǵy úırenshikti qarý da kıeli, susty bolyp ketedi. Qasyńdaǵy kúnde qaljyńdasatyn joldasyń da bıik qasıet ıesi, arýaqty adam bolyp, jańasha, erekshe syılatady. Eń aıaǵy aýa da zyńyldap turǵandaı. Mundaı kezde qaljyńnyń áseri bolmaıdy. Árkim óz kóńilindegi usaq-túıekten arylyp, óz ómirindegi eń uly, eń bıik iske daıyndalady. Jaryq dúnıe men túnek arasyndaǵy uly kútis.

Erjan da dál osyndaı bir halde boldy. Ol túnimen kóz ildirgen joq. Qansha qamdansa da urys aldyndaǵy daıyndyq mursha bermedi. Joǵarǵy komandırlerden ózi buıryq aldy, qaraýyndaǵylarǵa buıryq etti. Okoptyń áli de taıaz-aý degen jerlerin tereńdettirdi, zapas atys uıalaryn daıyndatty. Oq-dárini mol qamdap qalýǵa tyrysty. Tankke qarsy granatalar men býtylkalardy azsynyp alarmanǵa epti Dobrýshkın men Bóribaıdy Doshevskııge jumsady. Olar keregin mol alyp qaıtty. Kisiniń bar qasıetinen qýlyqty artyq baǵalaıtyn Bóribaı soldattarǵa óz eptiligin maqtanysh etip aıtty:

— Doshevskıı degen baıaǵydan qaznany jep qalǵan alaıaq ury emes pe?! Aýrý qalsa da ádet qalmaıdy degen: oq-dárini de urlaǵysy keledi. «Bir jáshikten artyq granata bere almaımyn», — dep Dobrýshkınmen kerildesip jatqanda bosatyp aparǵan qapshyǵyma eki jáshigin syqap aldym. Alyńdar, úsheýden alyńdar.

Bir soǵysýǵa vzvodtyń oq-dárisi mol sıaqty. Biraq tónip kele jatqan kúshtiń salmaǵyn boljaý qıyn.

Sońǵy eki-úsh kúnde dushpan atakasy báseńdegenmen qaýip-qater ulǵaıa tústi. Barlaýshylar nemisterdiń úlken kúsh toptap jatqanyn habarlaıdy. Onsyz da alǵy shepten tank gúrili tym jıi estiletin boldy. Ústi-ústine órekpigen jaý atakasynan endi ǵana tynys alǵan soldattar tónip kele jatqan temir kúshtiń úzdiksiz syqyryna elegizip qulaq tigetin.

Erjan okopty boılap azǵana júrip kelip, ortańǵy ekinshi otdelenıeniń tusynda toqtady. Vzvod bekinisiniń oń qanaty órleý de, sol jaq, qanaty eńkeıińkirep baryp jyraǵa tireledi. Jyrany qalyń qar basyp qalǵan. Eki jaǵyna birdeı kóz tastap, ózine osy arany yńǵaıly kórdi. «Ázirge osy jer qolaıly, keıin soǵystyń yńǵaıyna qarap kórermin»,— dep oılady. Búgin erteńgilik dushpannyń shabýylǵa kóshetinin Erjan bildi, biraq dál saǵat, mınýtyn bile almady. Soldattarynyń daıyndyǵyn mana tań aldynda tekserip, kerekti buıryǵyn jasaǵan. Endi dál osy bir shıelenisken kútis sátinde jurtty mazalaýdy tipti orynsyz kórdi. Ańdy kózdep jatqan ańshydan «sen myltyǵyńdy oqtadyń ba» dep suramaıdy.

Erjan aldyńǵy jaqqa kóz jiberip únsiz tur. Nedelıno derevnásy tóbeniń astynan shyǵyp kele jatqan kerýen sıaqty: birer úıdiń tóbesi ǵana qyltıyp, birer úıdiń shatyry, odan ári terezeleri kórinip, eki-úsh dóńestiń ústine tutas shyǵyp ketken. Jaý jaqtyń dúbiri emis-emis estiledi. Alysyraqtan motor gúriliniń úni talyp jetti. Erjan jaý jaqtan estilgen árbir dybysqa qulaq tigip únsiz tur. Qasyndaǵy Bóribaıdy da umytty. Ol anaý qyrqanyń astyna toptalyp ámir kútip turǵan kúshtiń salmaǵyn denesimen sezgendeı.

Sol kúsh qyrqadan asyp tógilip beri qaraı aqtarylǵanda — vzvodtyń jińishke shebi úzilip ketpeı, qaıtkende de shydaý kerek. Sheginýge bolmaıdy.

Buıryqta da dál osy sóz aıtyldy. Budan buryn sheginýge bolmaıdy degen buıryqtar berilgen. Biraq bólimder talaı shegindi. «Sheginýge bolmaıdy» degen ámir: «baryńdy sal, fashıserdi qoldan kelgenshe uzaǵyraq bóge» degen maǵynada beriletin de, solaı qabyldanatyn da. Erjan endi «sheginýge bolmaıdy» degen ámirdiń óziniń eń shyn maǵynasynda, eń sońǵy ret berilgenin bar kóńilimen uqty. Basqalar sıaqty bul da qarqyndap kele jatqan jaýdy birjolata toqtatatyn saǵatty kútýde edi.

Ol saǵattyń osy soǵystaǵy eń aýyr, eń qaharly saǵat ekenin de bildi. Endi sol bir shekke kelip qalǵanyn ishteı sezinip, óńi ustaranyń júzindeı qýqyl tartyp, boıyn ystyq tolqyn kernep tur.

— Nablúdaesh? — degen tanys daýys estildi.

Erjannyń qasyna Kýskov keldi. Qulaqshynynyń qulaǵyn túrip, sál eńkeıte kıgen, avtomatyn moınyna asqan; sol kádimgi qalpy. Tek óńi qýqyl tartyp, erni juqaryp tisine jabysqan. Kóz nury ótkirlenip, kókshil shyńyltyr sáýle shashady. Ol ásheıindegideı ezý tartyp kúlgen joq. Erjannyń qasyna kelip okoptyń erneýine keýdesin tireı aldyńǵy jaqqa qarady. Erjan onyń da ózi sıaqty ishteı shıryǵyp turǵanyn sezdi. Ekeýi az ýaqyt únsiz alǵa qarap turdy.

— Nemister tankterin kóbirek ákelip jatqan sıaqty, — dedi Erjan endi úndespeýge bolmaǵasyn.

— Iá, estip turmyn.

— Polıtotdelge baryp qaıttyń ba? Ne jańalyq bar eken? — dedi Erjan.

Aıtýyn aıtsa da Erjan bul suraýynyń mánsiz bos sóz ekenin bildi. Dıvızıa, maıdan, búkil el bolyp kútetin jańalyq myna jaýdy toqtatý. Polıtotdel bastyǵy Kýskovka da odan basqa esh nárse aıtpaǵany anyq. Vasılıı Erjannyń osy oıyn túsindi.

— Jańalyq belgili ǵoı ózińe. Anany toqtatý ǵoı,— dedi ıegimen aldyńǵy jaqty nusqap.

— Da... Jarko býdet segodná, — dedi Erjan da aldyńǵy jaqqa qarap. — Meniń baıqaýymsha, jar basyna kelip qappyz. Endi sheginýge bolmaıtyn sıaqty.

— Mende de dál sondaı bir sezim bar, — dedi Kýskov

Erjannyń betine týra qarap. — Dalshe nekýda: Nemis kúshi áli de basym. Ólgim kelmeıdi. Biraq osy jerden keıin attaýǵa bolmaıtynyn bilemin.

Saqyrlaǵan tank shýy aıqynyraq estildi. Erjan men Vasılıı bir-birine qarady. Sálden keıin Erjan qaıta sóz bastady. Nege ekeni belgisiz, osy bir ońasha tynyshtyqta Vasılııge syryn aıtqysy keldi.

— Anadaǵy bir áńgimemiz esińde me. Sondaǵy bir oılar meni kóp qınady. Ózińmen óziń qalyp ońashada oılanǵanda tipti qıyn bolady eken. Keıingi kúnderi sonyń bárin umytyp ketken sıaqty edim. Búgin tań aldynda barlyq ótken ómirime kóz júgirttim. Jurt súısinerlik, este qalarlyq esh nárse joq eken. Ózge tursyn, ózim úshin de qýanyp eske alarlyq belgi joq. — Erjan myrs etti. — Tipti jigit bolyp adam sıaqty qyz súıip te kórmeppin.

— Sen nemene, qartaıyp qalǵan adamsha sóıleısiń, — dedi Vasılıı Erjandy jańa kórgendeı betine úńile qarap. — Ondaı chepýhany basyńnan laqtyryp tasta. Seniń naǵyz ómiriń endi bastalyp kele jatyr.

Vasılıı Erjannyń kóńilinde qandaı ózgeris bolyp jatqanyn túsindi. Adam ómirinde balalyq pen eseıip erjetýdiń arasynda edáýir aralyq bolady. Adamnyń oıly shaǵy sáske men tústiń arasyndaı baıqaýsyz keledi. Soǵys Erjannyń balalyq qabyǵyn pispeı jatyp sydyryp, aýyrtyp arshyǵan. Beıqam kóńil kútpegen jerden tuńǵıyq oıǵa tirelgen. «Kóp uzamaı tolǵaq basylady, kóńili ornyna túsedi» dep túıdi Vasılıı.

Kenet osy sózinen Erjannyń ózi uıalyp qaldy. Beıne bireýdiń balasy hal ústinde jatqanda shıqanynyń syzdaǵanyn aıtyp qyńqyldaǵandaı kórindi. «Ajaldyń qarsy aldynda turǵan adamǵa meniń shek-qarnymdy aqtarýdyń qansha qajeti bar», — dep tastaı túıilip aldy.

— Chepýha ekeni ras. Ottap ketippin, — dedi Erjan.

— Oı, sen renjime. Men seni túsinip turmyn. Keıin bir sóılesermiz, — dedi Vasılıı.

Erjan úndegen joq.

— Men seniń vzvodyńda bolamyn, — dedi Vasılıı. — Al, endi jigitterge baraıyn.

Erjan Vasılııge yrzalyqpen qarady. Jas dáriger aýyr operasıa jasap jatqanda qasynda tájirıbeli profesor tursa qandaı batyl, senimdi bolar edi. Erjan da urys kezinde qasynda Vasılıı bolsa, sondaı sezimde bolatyn.

Jaý atakasy oqys bastaldy. Qysqa ǵana qyzý artılerıa atysynan keıin Nedelıno derevnásynan qaptap jaıaý ásker shyqty. Olar bergi baýraıǵa qulaı bergende qyrqadan teńsele qozǵalǵan tank kórindi. Biriniń artynan biri sýyrylyp shyǵyp keledi. Endi bes tank sap túzep, salmaǵymen jerdi janshyp asyqpaı aýyr jyljyp keledi. Ánekeı júgire basqan jaıaý áskerdi basyp ozyp, shoq taldyń túbine jaqyndap qaldy. Mańdaıynan burqyldap tútin kórindi. Okop ústin pýlemet oǵy sharpyp ótti.

Vasılıı jaýdyń qımylyn baǵyp únsiz tur. Moınyndaǵy avtomatyn alyp okoptyń erneýine qoıdy. Manadan bergi shıryqqan ishki shıelenisi endi shegine jetken. Tynysy da jıilep barady. Ol jaý kúshiniń bar salmaǵy men aıbaryn búkil denesimen sezip tur. Tankter taldyń túbine jetkende tóbe shashynyń tikireıip bara jatqanyn baıqap qaldy. Ol ózin-ózi bılep úırenip edi. Sol ǵana sirkireı dirildegen qolymen avtomatty qysyp ustady. Boıyndaǵy bar qaıratyn jınap, loblyǵan kóńilin basty. Endi ol jaýyngerlerdiń halin oılady. Qazir olar da ustaranyń júzindeı qylpyldaǵan tolqymaly kúıde tur. Demeý kerek. Vasılıı okopty boılap júgire aıańdap ketti.

Jaýyngerler qarýlaryn qysa túsip, qaptap kele jatqan qalyń áskerge, jaqyndap tóne túsken ajal susty qara temirge kóz sharalary úlkeıip, únsiz qaraıdy. Jaý salmaǵy tynysty taryltyp barady. Osy bir naǵyz qysylshań sátte sańq etken ashshy daýys estildi:

— Sheginetin jer joq! Artymyzda Moskva!

Kýskovtyń daýsyna ilese Erjan da komanda berdi:

— Ogon!

Az ben kóptiń arasyndaǵy keskilesken aıqas bastaldy.

Manadan beri jaýyngerlerdi syǵyp ustaǵan ishki shıelenis endi oqpen birge ushyp bara jatqandaı. Kútinip otyrǵan vzvodtyń tyǵyz oǵynan dushpannyń jaıaý ásker shebi ydyrap, shashylyp biri jatyp, biri júgiredi. Tankter shydamsyzdyq jasap, jaıaýlardan ozyp okoptyń shenine kelip qaldy. Oılary okopty taptap pehotaǵa jol ashpaq. Bondarenko stvoly soraıǵan PTR-yn kezep qarsy kele jatqan tankty atqylady. Biraq oǵy darymady ma, álde tımedi me tank eleń etpeı, pýlemetten oq jaýdyryp jaqyndaı berdi. Kenet solǵa qaraı buryla berip búıirin tosty. Osy kezde Bondarenko kózdep úsh ret atyp jiberdi. Tank shoıyrylyp turyp qaldy. Biraq ózge tankter okopqa jetti. Bireýi Bondarenkonyń oń jaǵynda shyr aınalyp okop ústin ótektep júr. Tank betin beri buryp alǵanda Bondarenkonyń júregi muzdap qoıa berdi.

Ol qaltyraǵan qolymen PTR-yn tez okopqa túsirip buǵa qoıdy. Ánekeı okoptyń erneýin opyryp tank taıap qaldy. Ústi-basyn topyraqqa kómip syqyrlaǵan qara temir ústinen ótip te ketti. Bondarenko bir ǵana sátke eseńgirep únsiz qaldy da, topyraq arasynan uzyn moıyn PTR-yn tez sýyryp aldy. Tank shyr aınalyp okopty janyshtap jatyr eken, Bondarenko yzamen ústi-ústine tópep atqylaı berdi. Osy kezde búkil vzvod janyshtaǵan tank astynda bulqynyp, arpalysyp jatyr edi. Taǵy da bir tank órtenipti. Jalyn aralas burqyldaǵan kók tútindi keıin qaraı jel aıdap barady.

Qartbaı erekshe bir sabyrly qaıratpen tank okopqa jetkende bas kótergen nemis shebin atqylap jatyr edi.

Onyń qasyndaǵy Zemsov «jat» dep aıqaılady. Tank kelip qalǵan eken. Qartbaı moınynan sýyldap tógilgen topyraqtan endi basyn kótergende, gúrs etip granata jaryldy. Zemsov granataǵa qosa býtylka laqtyrdy. Lapyldap janǵan tankti kórip, Qartbaı et qyzýymen:

— Solaı soq! Ákeńniń kóri jańǵyrdy, — dep aıqaılap jiberdi.

Ol qaıtadan pýlemetine jarmasyp, júzi surlanyp, sırek murty tikireıip, jaıaý áskerdi kózdep atqylaı berdi. Qoly pýlemetke jabysyp qalǵandaı.

Ýálıdiń shyn maǵynasynda soǵysqa kirýi — osy búgin ǵana edi. Barlyq basynan keshken isterden keıin, ne de bolsa shydamdyqqa bel baılap edi. Biraq júzi sýyq ajal taǵy da betpe-bet kelgende ol senimin aýytqytaıyn dedi.

Tónip kele jatqan jaý kúshin, ásirese tankterdi kórgende — vzvod kúshiniń sondaı qorashtyǵyn sezdi. Anaý temir shoqparǵa qarsy bular qamys soıylmen shyqqandaı kórindi. Osydan keıin-aq okoptaǵy soldattardy endi búl dúnıede joq adamdaı sezindi. Qýaryp ketken óńderden oǵan ólimniń salqyny eskendeı boldy. Sondyqtan da bolar, tónip qalǵan jaýǵa qarsy jurttyń qaırat qylýyn tipti mánsiz kórdi. Odan ári qym-qıǵash, astan-kesten aıqas bolyp ketti. Birde buǵyp jata qalyp, birde basyn kóterip, urystyń shýyn estidi. «Tiri qalyp qımyl jasap jatqandar áli de bar eken-aý»,— dep oılady. Ústinen eki ret tank ótip ketti. Alǵashqy ret tank tóbesine tónip kelgende «bittim» dep kózin jumyp edi, tiri qaldy. Esin jıyp oń jaǵyna qarap taǵy bir tanktiń janyp jatqanyn kórdi. Endi ol bolǵan isti uǵynyp, sumyraı tankti órtegen adamǵa rıza boldy. Bireýdiń kúshti qoly tas tóbeden tóngen ajaldan qutqarǵandaı — boıy jeńildeneıin dedi.

Tanktermen ustasqan qysqa qyzý aıqas tez basyldy. Eki tank órtendi de, ekeýi arly-berli bultalaqtap júrip keıin qaıtty. Bir tank tylǵa ótip ketti.

Ol artta razezd úshin mańaılap kelip terezesin atqylady. Odan ári qalyń qaraǵaı ormanǵa basyp kirýge júregi daýalamaı, arly-berli oılanyp júrdi de keıin qaraı saldy. Soǵys qyzýyna elikken Erjan okopty boılap kele jatyp, Bondarenkoǵa jolyqty.

— Qurt anany!— dep ámir etti.

Shebi shashylyp, áreń jetken jaıaý áskerdiń alǵashqy atakasyn vzvod tez toıtardy. Biraq tankterden góri bular qaısar eken. Bir-eki pysyq komandır sheginshektep ketken shashyrańqy tobyn jıyp alyp qaıtadan atakaǵa shyqty. Jatyp júgirip, ólermendenip alǵa basyp keledi. Biraq vzvodtyń oǵy áli de tyǵyz edi. Shyǵynyna qaraı okopqa jaqyndaǵan dushpandy qatty sıretip tastady. Qartbaı qalt etip qoly bosaǵanda pýlemettiń dıskisin oqtady. Tabaqtaı jalpaq dıskiniń oqtaýy ońaı emes, asqan eptilikti kerek etedi. Esebin taýyp jınap alǵan alty dıskasy bar edi. Sonyń ekeýi bosap qaldy. Qasynda turǵan Zemsov «kele jatyr»dep aıqaılaǵanda oqtap otyrǵan dıskany tastaı berip pýlemetke jarmasady. Birtindep shashyraı kóterilgen fashıserdi úırenshikti nysanaǵa alady.

Tank atakasyn toıtarǵannan keıin Erjannyń kóńili birlengendeı bolyp edi. Endi mynaý jaý pehotasy qysyp barady. Buryn boıynda joq erekshe bir ójet qyńyrlyqpen ólgenine qaramaı aqyryn jyljyp, jaqyndap keledi. Endi qalyń shepti emes, birtindep júgirgen jeke soldatty kózdep atý kerek. Vzvodtyń shyǵyny Erjanǵa áli belgisiz. Tek oqtyń tyǵyzdyǵyna qarap kóńiline toq sanaıdy.

Jaýǵan oqqa qaramaı keýdesimen kımelep jaqyndaǵan jaý, lap berip eń sońǵy atakaǵa umtyldy. Okoptan pýlemet, avtomat, vıntovka oǵy qardaı borady. Bar armany sol bolǵandaı sońǵy atakaǵa shyqqan jıyrma shaqty soldat okoptyń erneýine jaqyndaı qulady. Alty-jeteýi ǵana okop ishine tiri jetip, qolma-qol qyzý aıqasta qaza tapty.

8

Jeńispen tez aıaqtalǵan qyzý aıqas jaýyngerlerdi jelpintip tastady. Árkimniń kóńiline tek qandy jeńisten keıin ǵana naıda bolatyn erekshe bir qyzý qýanysh uıalady. Sharshaǵan, ústi-basy, bet-aýzy las soldattardyń óńi qulpyryp, kózi jaınap ketken. Árqaısysy ózderiniń úlken is tyndyrǵanyna qanaǵat taýyp, kóńildi bir shýaq, tynysh qýanysh jylytady. Osy sátte soldat qasyndaǵy joldasyn súıgisi keledi, biraq súımeıdi, oǵan kóńili tolyp rızalyqpen qaraıdy. Ekeýiniń bir-birine kózqarasy aldymen «aý, sen de tiri ekensiń ǵoı» dese, oǵan jalǵasa: «ekeýmiz de myqty ekenbiz ǵoı», — degendi aıtady. Jańa ǵana yzǵar shashyp, zyńyldap turǵan aýa da endi jumsaryp, jylyp sala beredi. Azǵana sátke bolsa da tóńirektiń bárin beıqam qýanysh, shattyq jaılaıdy.

Qazir Erjan vzvody da dál osyndaı kúıde edi. Vzvod aýyr shıelenisten «Ýh» dep dem aldy. Osy tynyspen birge boıdy basqan zil salmaq aýdarylyp túsip, sergı qaldy.

Erjan okopty boılap kele jatyp Vasılııge ushyrasty. Onyń betine qarap, orynsyz jymıyp kúldi de, túıeden túskendeı:

— Sen qaı otdelenıede boldyń? — dedi.

Vasılıı de ezý tartyp Erjannyń betine qarap turdy da, eki ıyǵynan qos qoldap ustap, silkip qoıdy. Bul Erjanǵa da, ózine de, ózgelerge de rıza bolyp ketkeniniń belgisi edi.

— Qalaı? — dedi Erjan, daýsynda qýanysh pen maqtanysh aralas.

— Ázirge jaman emes, — dedi Vasılıı áli de óńinen kúlki arylmaı. — Biraq bul áli bastamasy ǵoı. Artyn kóreıik.

— Lıha beda nachalo, — deıdi ǵoı orystar.

— Sol orysyń balapandy kúzde sanaıdy dep te aıtady, — dedi Vasılıı, oıy Erjanǵa qarsy daý aıtý emes, tek sóz reti sıaqty. — Degenmen jarady jigitter! Molodsy! — dep súısindi.

— Menińshe nemister áli de atakalaıdy. Biraq qansha aıtqanmen jigitterdiń tankke eti úırenip qaldy, — dedi Erjan oılanyp. — Men tosynnan qorqyp edim.

— Tankke, jaý tankine kisiniń eti úırene qoıar ma eken, — dedi Vasılıı. — Biraq bastamasy jaqsy. Mynaý kim?

A-a, sanıtarka eken ǵoı.

Moınynda sýmkasy, júgirip Raýshan keldi. Okopqa sekirip túsken kúıi entigin basa almaı tur.

— Amansyń ba, Raýshan, — dedi Kýskov. — Óziń amandyq surasýdy umytyp ketipsiń ǵoı.

Raýshan qysylyp ezý tartty. Ol dál osy ekeýiniń ústinen túsemin dep oılaǵan joq edi.

— Oı, sálematsyz ba? Men tipti entigip qaldym.

— Nege sonsha asyqtyń? — dedi Vasılıı. — Qazir jaý oq atyp jatqan joq qoı.

— Qalaı asyqpaıyn. Senderdiń ústerińde kóp tank júrgenin kórdim. Jaralylar qaıda?

— Ony ana komandırden sura. Men myna jaqtaǵy jigitterdiń halin bileıin, — dep Vasılıı ketip qaldy.

Kýskov ketkesin Raýshan odan beter yńǵaısyzdandy.

Onyń ústine Erjanda til qatpaı tur. Jańaǵy ázirde orman shetine jaqyndaı berip Raýshan Erjan vzvodynyń tusyndaǵy qyrǵyn urysty, kóp tankty kórdi. Ol tankterdi sanaı alǵan joq, kóz aldynda arly-berli teńselip ótip júrgen tankter tym kóp kórindi. Razezd úıiniń tusy ekenin tanyp, Erjannyń bekinisi ekenin bilip qatty shoshyndy. Oq boratyp, emin-erkin taptap júrgen tank astynda tiri jan qalmaǵan sıaqty edi. İlgeri júgirerin, ne keıin keterin bile almaı Raýshan aǵashqa jabysyp turdy da qoıdy. Bir sátte basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketkendeı boldy. Endigi bir kezde baryp janyp jatqan tankterdi kórdi. Sálden keıin ózine berilgen buıryq esine túsin ekinshi rotaǵa qaraı júgirdi. Ol rota ormannyń naq shetine bekingen, barar joly qaýipsiz edi. Onda kóp aıaldamaı, sanvzvodqa qaıtyp kelip, osynda barýǵa jaraqatyn tańyp jatqanda, áldenege alaqtaı berdi.

Eń jaqyny hal ústinde jatqanda basqa sharýaǵa jumsalǵan adam dál osyndaı kúıde bolar edi. Vzvodqa jetip óli-tirilerdiń habaryn bilgenshe júregi alyp ushty.

— Eki adam jaraqattanyp edi, tylǵa ketti,— dedi Erjan.

— Ketip qaldy ma?— dedi Raýshan, olardyń ketip qalǵanyna ókingendeı.

Erjan qasynda turǵan Bóribaıdy «tyldan oq-dári aldyrsyn» dep Zelenınge jumsady.

Raýshan qabaǵynyń astynan Erjannyń totyqqan júzine súısine qarap tur. Sharýasy bitti, endi ketýi kerek edi, biraq belgisiz bir kúsh jibermeı ustap tur. «Qazir, qazir ketem vzvodty aralaımyn», — dep qoıady ishinen. Erjan da dál osy aradan qozǵalyp kete almaı tur. Sóıleseıin dese sózdiń yńǵaıy da joq. Bir kezde Raýshan bar batyldyǵyn jınap til qatty.

— Men senderdiń tankpen soǵysqandaryńdy kórdim.

Oıpyrmaı, nemistiń tankisiniń kóbiń-aı. Ekeýin órtepsińder ǵoı.

— Bes tank boldy.

— Beseý me? Men on bes qoı dep edim. Jaman qoryqtym. Osynda jetkenshe asyqtym.

Erjan kópten beri alǵashqy ret Raýshanǵa jyly shyraımen emirene qarady. Raýshandy shyn júregimen qushyp súıgisi kelip edi, der kezinde ózin bılep aldy. Biraq sonda da ishte jatqan toń erip, ekeýiniń arasynda shyn jaqyndyq paıda bolǵanyn sezdi. Úndespeı otyrý qıynǵa aınaldy, bir-birine sóz aıtý odan da qıyn. Ajaldyń aýzynda otyrǵan osy bir sátte aıtsa tek kóńil túkpirindegi shyndaryn ǵana aıtysady. Óıtse, bir-birine yntyǵyp jete almaǵan eki qamkóńil qosylyp, bosap ketedi... Árqaısysy óz sharýasyna ketetin mezgil de boldy, biraq ekeýi jipsiz baılanǵandaı.

— Men osynda bola turam, — dedi álden ýaqytta Raýshan.

Erjan bul sózge ishteı rıza bolsa da, kesip esh nárse aıtpady. Kenet onyń boıy muzdap qoıa berdi. Tutasa shyqqan ashshy syqyr aýany qaltyratyp jaqyndap keledi. Qyrqanyń basyndaǵy úıdiń tusynan eki tank jyljyp shyǵa berdi. Oǵan ilese taǵy biri kórindi.

Birtindep kóbeıip barady. Erjan demin ishine tartyp, on shaqty sekýnd qadala qarap turdy da, julyp alǵandaı Raýshanǵa buryldy. Ol da okoptyń erneýine jabysyp aldyńǵy jaqqa kóz tigip tur eken. Erjanǵa kózi dóńgelenip, úrke qarady.

— Raýshan, sen tez qaıt. Razezdiń úıine deıin buǵyp júgirip bar. Ar jaǵy yldı.

Raýshan Erjannyń daýsynan bar janashyr, jaqsy nıetin tanydy. Jańa ǵana úrke qaraǵan qyz kózinde erekshe bir ystyq meıirim paıda boldy.

— Al, tez, Raýshan, qosh, — dedi Erjan.

Ol Raýshannyń kózine týra qarap turdy da, qapsyra qushaqtap súıip aldy.

— Joq, joq... Erjan. Men eshqaıda ketpeımin. Birge bolam...

Erjan Raýshannyń betine taǵy da úńile qarap, qınalyp:

— Bul jer qaýipti ǵoı, — dedi aqyryn ǵana.

Biraq odan ári «ket» dep aıtpady. Okopty boılap júre berdi.

— Urysqa daıyndalyńdar! — dep aıqaılady.

Jeńisten keıingi azǵana qyzý qýanysh taǵy da shıryqqan shıeleniske aınaldy. Jańa ǵana jadyraǵan kóńil qarysyp, tas túıin bop qaldy. Jaýyngerler beıne qumyrsqanyń ıleýindeı baýyrynan zirkildegen kók temir shubyryp shyǵyp jatqan tóbege qaraıdy. Uıasynan bári shyǵyp boldy ma, álde taǵy da bar ma? Bireý, ekeý, úsheý, tórteý... Soldattar tankty sanaıdy. Jıyrma shaqty soldatqa qarsy on tank keledi.. On tank qatar túzegende jerdi maıystyryp jiberetindeı. Salqyn susymen qorqytyp, oq shyǵarmaı, aýyr jyljyp tutasa tónip keledi.

Salmaǵymen-aq japyryp ketetin sıaqty.

Vasılıı Dobrýshkınniń otdelenıesinde edi. Ol nemistiń bir atakamen tynbaıtynyn bildi. Biraq jańaǵydan keıin kishkentaı ǵana ýchastokke dál osynsha tank jiberedi dep oılaǵan joq-ty. On tanktyń salmaǵy alystan-aq beldi qaıystyryp barady. Belgisiz bir kúsh eki ıyqtan basyn, okop túbine buqtyryp bara jatqandaı. Bulqynyp baryp eńseńdi áreń kóteresiń. Vasılıı solǵa burylyp, órtenip bolyp endi seldir tútini ǵana shyǵyp jatqan svastıkaly tankty kórdi. Sodan keıin baryp kóńili ornyǵaıyn dedi. Endi ol jaýyngerlerdiń haliniń bar qıyndyǵyn sezdi. Osy bir qylpyldap turǵan kezde taǵy demeý kerek. Erjannyń bergen tujyrymdy komandasyn estip súısinip qalyp edi. Qasyndaǵy Dobrýshkın óńi surlanyp Vasılııge qarady.

— Qalaı? Álimiz kele me? — dedi ol.

Vasılıı oǵan janǵan tankty nusqady.

— Anaǵan álimiz keldi ǵoı. Buǵan da álimiz keledi.

Osydan keıin Vasılıı daýsyn kóterip búkil otdelenıege estirte aıǵaılady:

— Ana tankterdi sender órtedińder! Mynalar da maıdaı janady. Ekeýara bir tankten.

Ol okopty boılaı júrip, osy sózin qaıtalap, qysylǵan jaýyngerlerge dem berdi. Tar jerde baısaldy, jigerli sóz úlken súıenish boldy.

Raýshan jańaǵy Erjanmen jolyqqan jerde tur. Vıntovkasyn okoptyń erneýine qoıyp, syǵalap aldyńǵy jaqqa qaraıdy. Úmit pen túńilý, ójettik pen loblý aralas shytyrman sezim bıleıdi. Uzyn sozylǵan shep únsiz jatyr. Qaharly, susty tynyshtyq. Raýshan okopta otyrǵan jurttyń ólispeı bitispeýge bel baılaǵanyn sezdi.

Tankter jaqyndap qaldy. Ortada kele jatqan bir tank ózgelerinen sýyrylyp ozyp shyǵyp, okopqa elý metrdeı kelip toqtady. Tóbesindegi qaqpaǵy ashylyp, ishinen bireý syǵalap basyn shyǵaryp:

— Rýs, zdavaıs!— dep aıqaılady.

Osy kezde okoptyń orta tusynan bireý órmelep, eńbekteı shyǵyp, búkshıgen kúıi, moınyn ishine tartyp, eki qolyn erbıte kóterip, júgire jóneldi. Búksheńdep júgirip bara jatyp, jaltaqtap artyna bir-eki ret qarap qoıdy. Raýshan ony tanyp shoshyp ketti. Ýálı eken. Qashqyn jıyrma metr uzamaı jatyp tasyr-tusyr oq jaýdy.

Ýálı búkireıgen belin bir sátke jazyp, qaıqaıǵandaı boldy da qulap tústi. Bar denesi bir ýys bolyp jıyrylyp, óle almaı typyrshyp jatyr. Raýshan qatty túrshigip titirkendi. Anaý typyrlaǵan sumyraı, sorly deneden qatty jırendi. Tula boıyn las jaılaǵandaı sezinip ózin de órtep jibergisi kelip ketti.

Nemis jyp etkizip lúkty jaýyp aldy. Tank yshqyna yryldap ornynan qozǵala berdi. Erjanǵa qaraı týra kele jatyr. Erjan tez buǵyp oń búıirge qaraı buryla bergende dál ústine kelip te qaldy. Moınyna sýyldap topyraq tógildi. Temirdiń ashshy syqyry shekesinen ótip mıyna qadalǵandaı. Bir sátke búkil dúnıe qap-qarańǵy bolyp, bar salmaǵymen opyrylyp ústine qulap túskendeı boldy. Erjan kózin ashyp, basyn kóterip alǵanda tank okoptan uzańqyrap baryp, qaıta burylyp jatyr eken. Endi oıysyp ońǵa taman júrdi. Erjan býyny bosap ornynan áreń qozǵaldy. Eń sońǵy kúshin salyp granatyn kótere ustap, transheıany boılaı, qaıta oralǵan tankke qaraı júgirdi. Okop ishinde kerilip laqtyra almaıtynyn sezip, jaqynyraq kelýge tyrysty.

Osy kezde barlyq tank urysqa kirisip edi. Nebári úsh júz metrge jetpeıtin okop ústinde on tank asyr salyp júr. Býlyǵa ókirip bir orynda shyr aınalyp, ytqyp júrip ketip, bultalaqtap aýytqyp shyǵyp baryp qaıta oralady. Pýlemetterinen tútin burqyldaıdy. Tankterdiń temir tabanynyń astynan shyqqandaı qylt etken bastar, sermelgen qoldar kórinip qalady. Gúrs etip granattar jarylady. Bir tank jylan baýyry sógilip, bir orynda shyr aınalyp aqtyq ret bir bulqyndy da turyp qaldy.

Ekinshi bireýi úlken bir býdaq jalyndy arqalap alyp qasha jónelip edi, uzamaı ol da turyp qaldy. Biraq ózgeleri dúrlikken ógizderdeı tabanymen jer qazyp, okop ústin oıyp túsirerdeı janyshtap júr.

Qulaqty temir burǵymen teserdeı tutasqan uzaq syqyrdan, ústi-ústine topyraqqa kómgen qara temirdiń zil salmaǵynan eseńgirep, bastary qańǵyryp ketken soldattar jan dármen etip áli de alysyp jatyr. Kóp granattar men býtylkalar tankke jete almaı jerge túsedi. Keıbir qol granattary tanktyń saýyryna soǵyp, túk bitirmeı jumyrtqadaı jarylady. Qara albastynyń bolat saýyryna qansha sabasa da taıaq ótpeıtin sıaqty.

Bir tank Kójektiń ústine eki qaıtara tóndi. Alǵashynda okop túbine etpetinen jata qalyp edi, topyraqtan basyn áreń shyǵaryp aldy. Túregelip qýystaǵy órtegish býtylkany izdegenshe álgi tank uzap ketti. Ol endi býtylkasyn qolynan tastamaı, tanktyń qaıtyp oralýyn tosty.

Búgingi qyrǵyn soǵysta Kójek sabyrly boldy. Sonaý alǵashqy kezdegi kóńilin loblytqan úreıden aıyǵyp edi. Ol kezde urys degen Kójekke keremet dozaq kóringen. Onda oqpen, otpen saıysqan alyp mashınalar qatysqan alyp aıqasta ózin qumyrsqadaı qorash sezinip edi. Jerdi opyryp, tóńirekti túgel jalmaǵan qyrýar snarád, qardaı boraǵan oq — oǵan japyryla qulaǵan dúleı tolqyn sıaqty da, ózi sol tolqyndaǵy qamys sıaqty kórindi. Óz dármensizdigin, amalsyzdyǵyn sezdi. Ol qarsy kele jatqan jaýdyń betine de durystap qaraı almaıtyn. Jaýǵan oqtan, ajaldyń yzǵarynan seskenip, kózi ajyratyp esh nárse kóre almaı betaldy ata beretin. Endi kózin tumandaı búrkegen soǵys úreıi ydyrap, ár nárse ap-anyq óziniń ornynda kórinedi. Jaýǵa qarsy adam sıaqty qaırat qyla alatynyna kózi jetip, boıyn senim kúshi bıledi. Ol qazir qarsy kele jatqan tankty da anyq kórip tur. Qara temirdiń júzi qansha sýyq bolsa da júregin basyp, býtylkasyn qaı jerge laqtyraryn topshylaıdy. Tank ústine kelgende Kójek jańaǵydaı sulamaı tizesimen, shyntaǵyn taıanyp eńbektep turdy. Tez ushyp turyp tank saýyrynyń ústin ala, birinen soń birin — eki býtylka laqtyrdy. Qara temirdiń ústinen qyzǵylt-sarǵysh jalyn julqyna jóneldi.

Bondarenko tankter jaqyndaǵannan-aq atqylaı bastady. Biraq qarsy mańdaıdyń qalyń bronyna PTR oǵy ótpedi. Jylan baýyrdan kózdeýdi umytyp ketti qysylshańda. Oraǵytyp búıirin tosa ma degen úmitpen dereý myltyǵyn oqtaǵansha tank shytyrlap ústine kelip qaldy. Tek ózi ǵana buǵyp úlgirdi, jınaýsyz qalǵan PTR-dy tank janshyp ketti. Qaıtadan basyn kóterip alǵanda okoptan keýdesin kótere berip granat laqtyrǵan Zelenındi kórip qaldy. Granat gúrs etip jarylǵanda Zelenın de okop ishine qulap tústi. Bondarenko onyń qasyna kelip betine úńilgenshe ústerine okopty boılaǵan taǵy bir tank kelip qaldy. Bondarenko Zelenınniń aıaǵyn qushyp jata qaldy Tank ótisimen Zelenınniń basyn kóterdi. Jaraly serjant shatynap nury sónip bara jatqan kózderin ilgeri qadap, «anany... anany... qurt»... dedi.

Sodan keıin qaıtadan kózin jumdy. Dáýren men Dobrýshkın jerden bastaryn kóterip alǵanda ústerinen ótken tank susty svastıkasy jaltyrap tez júıtkip barady eken.

— Aı, ketti-aý! — dep aıqaılap Dáýren júgire bergende súrinip qulady.

— Ah, chort! Ikemiń joq! —dep ashýlandy Dobrýshkın. — Jiberip aldyń.

Soǵys qyzýyna lepirip ketken Dáýren okoptan qarǵyp shyǵyp, tanktyń sońynan qýa jóneldi.

— Ah, chort! Jat! — dep aıqaılady Dobrýshkın, okoptyń ishimen Dáýrendi qýa júgirip bara jatyp.

Tank buryla bergende Dáýren de jaqyndady. Jýan iri tulǵasymen kerile berip bir býda granatty jiberip qaldy. Qatty qyzyp, jata qalýdy umytyp, qaltıyp turyp qaldy. Dobrýshkın «Jat» dep aıqaılaǵansha ol qulap tústi. Shynjyr tabany sógilgen tank eki-úsh aınalyp toqtady. Dobrýshkın okoptan qarǵyp shyǵyp, Dáýrenniń qasyna jetti. Bir qolynda granaty, sulyq jatqan jaýyngerdi qushaqtap okopqa qaraı eńbektedi. Transheıaǵa on qadamdaı qalǵanda taǵy bir tank bulardyń ústine tónip kelip qaldy. Dobrýshkın Dáýrendi jatqyza salyp, tizerlep kóterile berip granatyn laqtyrdy. Gúrs etip jarylǵan granatymen birge ózi de Dáýrenniń ústine jansyz qulap tústi. Biri orys, biri qazaq eki jaýynger qıraǵan svastıkaly eki tanktyń ortasynda qushaqtasyp jatyr.

Qyzý urys toqtaǵan joq. Jaý tankteri azaısa da sheginer emes. Okop ústinde oıran salyp júr. Vasılıı jarylǵan granatalardyń, yshqyna gúrildep basylǵan tank daýystaryn estidi. Eki-úsh jerden býdalanyp kóterilgen qara qoshqyl tútindi kórdi. Biraq sonda da urystyń endi qyzyp kele jatqanyn, jaýdyń beti kaıtpaǵanyn sezdi. Dushpan da ójet qımylǵa basqan. Eger fashıser osy betimen egese tússe, jeńistiń qaı jaqta bolary belgisiz. Basym kúshtiń japyryp ketý qaýpi kúshti. Ol bir sátke jaýdyń ústemdik alyp bara jatqanyn tanyp qalǵandaı boldy. Ana bir-eki tank okop ústin qaıta-qaıta ótektegende bir granata laqtyrylmady.

Bireýi berirek kelip, tup-týra tylǵa qaraı buryldy.

Soǵys qyzýyna elirip ketken ózgeleri de esin jıyn ananyń izimen tylǵa ótetinin Vasılıı túsine qoıdy. Soǵys taǵdyrynyń naǵyz qıyn kezge taıalǵanyn uqty. Aldy-arty ólsheýge murshasy bolmaı bir sátte jalt etken oıdyń izimen Vasılıı de okoptan qarǵyp shyqty. Tylǵa qaraı endi ǵana jyljı bergen tanktyń qasyna jetip baryp býtylkamen soqty. Qaıta buryla bergende ekinshi tanktyń oǵyna ushyp qulady.

Qan soǵysta qyzý urys azǵana mınýttardyń ishinde vzvodtyń kúshin kemirip jep barady. Soldattar sońǵy kúshin jıyp dushpannyń qalǵan tankterimen aıqasyp jatyr.

Ólispeı berispeýge bekingen eki jaǵy da taýsylyp barady. Vasılıı Kýskov óz ómirin qurban etip jaý tankisiniń jolyn bógedi. Ol óz qazasymen sheginetin joldy da kesip tastady. Erjannyń arqa súıegen eń úlken tiregi mort syndy. Qansyrap azaıyp, álsiregen vzvodymen jalǵyz qaldy. Dushpannyń temir shabýylynyń bar salmaǵy endi sonyń moınyna tústi.

9

Dıvızıanyń shtabynda adam kóp edi. Tolyp jatqan baılanysshylar, ordınarester, pısarlar, saperlar, soǵystyń basynan bastap aıaǵyna deıin hımıa soǵysy bolady dep qaqsaǵan hımıa qyzmetkerleri, baılanys komandırleri, alýan túrli tyl bólimsheleri, kishkene derevnáǵa syımaı ketken. Sonaý tórt-bes kılometr jerdegi qandy qyrǵyn urystyń taǵdyry óz qoldarynda turǵandaı árqaısysy saltanatty, baıypty túrge engen.

Panferov Karpov polkyndaǵy qıyn jaǵdaıdy óz kózimen kórip qaıtyp edi. Alǵy shep sırep barady.

Ol burynnan da orta túsken dıvızıanyń búgingi urysta kóp quldyrap qalǵanyn sezdi. Tek osy tylǵa, shtabqa kelgende ǵana dıvızıanyń murty shaǵylmaǵan sıaqty kórinedi. Shtatta kórsetilgen barlyq oryn túp-túgel.

Eger tyl bóliminen bir-eki adam kemise, tez ornyn toltyra qoıady. Bular jabdyqtaýshylar, qamtamasyz etýshiler. Soǵysýshylardyń sany eki-úsh ese azaısa da olarǵa qyzmet etýshilerdiń sany ózgermeıdi.

Panferovtan ústi-ústine kómek suraǵan komandırlerge bergen járdemi:

— Bir soldat bere almaımyn. Bir qadam sheginbe! — degen susty ámir boldy.

Generaldy shtab bastyǵy qarsy aldy.

— Oń qanattaǵy jaǵdaı qalaı? — dep surady Panferov, attan túspeı jatyp.

— Qıyn, Kýpsıanov qaıta-qaıta kómek suraıdy. Rezervtegi jalǵyz batalóndy sizdiń ruqsatyńyzsyz bere almadym.

— Arystanovtyń ózi ne deıdi?

— Onymen jańa ǵana baılanysty. Jaǵdaıymyz óte qıyn dedi. Biraq kómek ber dep esh nárse aıtpady. Qazir sizdi olarmen jalǵastyraıynshy.

— Joq... Keregi bolmas... Qazir ózim baryp qaıtam. Jurt ornynda ma eken?

— Dushpannyń atakasy qatty. Kóp tank jiberdi. Biraq ázir shegingen bólimder joq, — dedi shtab bastyǵy.

Panferov azyraq oılanyp turdy.

— Sen batalóndy daıyn usta. Biraq mensiz bireýge bir adam berýshi bolma. Sodan keıin... Osyndaǵy tyl bólimderinen rota qura. Pısar, ordınares, sklad qyzmetkerlerin de qos. Ózińniń eń myqty kómekshilerińniń birin komandır etip taǵaıynda. Olar da adam sıaqty is istesin. Bir saǵattan keıin habarlasam... daıyn bop tursyn.

Panferov atqa aýyr mindi. Súıegi aýyryp, sharshap qalǵan eken. Atyn qozǵaı berip, shtab bastyǵyna qaıryldy:

— Jańa quratyn batalónyńdy mol qarýlandyrýdy umytpa.

General únsiz, jele-jortyp keledi. İlgeri jaqqa qansha qarasa da ormandar men qyrattardyń ar jaǵyndaǵy alǵy shepti kóre almaı, soǵys dybysyna qulaq tigip, kóńilmen topshylap keledi. Atylǵan myltyq daýsy talyp jetedi. Zeńbirek daýsy birde basylyp, birde ústi-ústine údep ekpindep ketedi. Býlyqqan tank gúrili estiledi. Osy bolmashy, emis dybystardyń ózinen-aq general urys qarqynynyń áli báseńdemegenin sezdi. Kononada bitip dushpan tikeleı atakaǵa shyqqaly úsh saǵat boldy.

Ádette alǵashqy atakadan keıin urys saıabyr tartýshy edi. Búgin sol alǵashqy atakanyń lap etken qyzý qarqyny báseńdeýdiń ornyna órship barady. Karpov polkynda jaý úsh jerden shepti úzip ótti. Qap-qara bolyp totyqqan, mıy qańǵyryp ketken yzaly soldattar ataka jasaǵan dushpanǵa qarsy umtylady. Keıbir sondaı aıqastarda eki jaǵy da qyrylyp qalady. Jýsap jatqan adamdardyń ishinen qoly qarý ustaýǵa jaraǵandary atysa beredi.

Eń qıyny dushpan tankisiniń kóptigi boldy. Olar tylǵa da jıi etip kete berdi. Kishigirim tyl bólimderi, sanıtarlyq pýnktter ormanǵa tyǵyldy. Bul aranyń qaraǵaı ormandary tank óte almaıtyn zor qamal edi. Shtabtar tankterge qarsy aınala bekinis jasap aldy. Tylǵa ótken jalǵyz-jarym tank eń aldymen artılerıa pozısıasyn talqandaýǵa umtylady. Zeńbirekshiler tónip qalǵan tankty týra mańdaıdan kózdep atady. Karpov polkynyń eki zeńbiregin tank janshyp ketti.

Panferov joǵarǵy stavkanyń barlyq josparymen tanys emes-ti. Biraq ol aldynda turǵan dushpandy, óz dıvızıasynyń jýyrdaǵy mindetin ǵana bilip qoıǵan joqty. Jalpy, urystyń bolashaǵyn da sezetin.

Armıa komandashysynyń salmaqty, senimdi sózi, joǵarǵy bastyqtarǵa jaqyn júretin ofıserlerdiń «bir myqty is daıyndalyp jatyr, ýaqytynda kórersiń, qazir aıtpaımyn» degendeı maqtanyshty, mańyzdy keskini, barlyq alas-qapas qysylshańǵa qaramastan joǵarǵy jaqtan seziletin erekshe bir salmaq Panferovqa ózi estip bilgen maǵlumatqa qosa biraz jaǵdaılardy uqtyryp edi. Ózderi sheginip Moskva túbine kelip qalsa da, jaý kúshiniń sonshalyqty salmaǵyn anyq sezse de, Panferovtyń nemister Moskvany ala almaıdy degen senimi qobaljyǵan joq. Ol óziniń mol soǵys tájirıbesine salyp, oılap-piship qorytsa eki oıly bolyp ta qalar edi. Ony istegen joq. Búkil áskerdegi ortaq senim ony da bılep áketti. Ásker myńnan asa kılometr sheginip, keıde dúrkireı qashyp, keıde qasarysa tistesip, keıde qorshaýǵa túsip, qorshaýdan shyǵyp qashyp kele jatsa da, jeńiske degen senimin mápelep taza saqtap keledi. Qansha ashynsa da túńilmeıdi, qansha qajysa da dińkesi qurymaıdy, qansha sassa da esinen tanbaıdy.

Panferov Moskva túbinde nemisterge qarsy soqqy daıyndalyp jatqanyn sezdi. Biraq osy. qıyn kezde qosymsha ásker bermeı, maıdandaǵy shaǵyn kúshpen nemisterdi toqtatýǵa ámir berildi. Jaǵdaı óte qıyn. Tájirıbeli áskerbasy Panferov qarsy shabýyl degenniń ne ekenin jaqsy biletin. Shabýylǵa daıyndalǵan áskerdi jaýdy toqtatýǵa jumsap, kúshti shashyratyp, azaıtyp alýǵa bolmaıdy. Osy ashshy shyndyq qabyrǵasyna qansha batsa da kónbeske sharasy joq. Ol búgin óz ómirindegi eń úlken is atqaratynyn uqty.

Nemisterdiń Moskvaǵa arnalǵan soqqysynyń eń myqtysy tórtinshi tank grýppasy bolatyn. Sol grýppanyń myqtap uratyn negizgi baǵytynyń biri Moskvaǵa aparatyn úlken jol ústindegi Panferov dıvızıasy. Búgin tańerteńnen bastap dıvızıa nemis tankterimen alysyp jatyr. General komanda pýnktynda otyryp urystyń barysyn ańdady. Ondaǵan kılometrge sozylǵan ormandar men qyrattarǵa, derevnálarǵa tyǵylǵan maıdan shebi bul aradan kórinbeıdi. Alysyraq estilgen soǵys dúbiri men ár polktan túsken habarlar ǵana alǵy sheptegi jaǵdaıdy ańdatady. Ýádelesip qoıǵandaı bári birdeı kómek suraǵan polk komandırleriniń jaý kúshin asyryńqyrap aıtatynyn general bildi. Biraq ta jaǵdaıdyń asa aýyr ekeni anyq. Ár polktyń da qabyrǵasy qaıysyp bara jatqan sıaqty. Árqaısysyna kómek kerek. Ondaı kúsh qolda joq. Kóregen basshylyq kerek. Anaý alǵy shepte alysyp jatqandary «bir qadam sheginbe!» degen bir-aq aýyz buıryq bar. Ony júzdegen komandırler men saıası qyzmetkerler qaıtalap aıtyp jatyr. Al, polk komandırleriniń buıryǵyna aralasyp, isine qystyrylýdy Panferov orynsyz kóretin. Biraq qaıtkende de mynaý ondaǵan kılometrge sozylǵan qandy qyrǵyn urystyń bar jaýapkershiligi Panferovtyń moınynda. Mine endi sol maıdannyń tamyryn ustap, tynysyn baıqap keledi. Dushpan soqqysynyń eń negizgi baǵyty qaısy? Jaýdyń aldamshy qımyly men túp maqsatyn qalaı aıyrmaq? Osyǵan jaýap izdeıdi. Soǵan kózi jetip baryp bir áreket isteýi kerek. Biraq oǵan jaý shydata ma?

Polktyń komanda pýnkty dóńeske órmelep kelip toqtaǵan ormannyń shetinde eken. Qasynan jol ótedi. Jolmen alǵy shepke qaraı ketip bara jatqan arbanyń aldynan bir shabarman júgirip shyǵyp toqtatty. Arbakesh ekeýi kerisip jatqan ústine Panferov keldi. Arbakesh te, shabarman da generaldy tanyp, shańqyldasqan daýys tez basyldy.

— Nemene bop jatyr? — dedi Panferov atynyń basyn tejep.

— Maıor Kýpsıanov shtabtyń qasynan arba júrgizbe dep buıyrdy, —dedi shabarman bastapqy ekpininen báseńsip.— Dushpan KP-ny baıqap qalady deıdi.

Komanda pýnktynda jıyrma shaqty adam bolsa da kisi kóptigi baıqalmaıdy. Árqaısysy óz isterimen álek.

Úzilgen kabeldi qýalap baılanysshylar júgirip barady. Jaǵy senbeı qaqsap telefonıster otyr. Eki-úsh ofıser kartaǵa úńilgen. Tek azǵana shabarmandar ǵana issiz buıryq tosyp otyr. KP-da Murat joq eken. Panferovty Kýpsıanov qarsy aldy. Jaǵy solyp, kózi kirtıip júdep qalǵan Kýpsıanovta burynǵy kerbezdik qalmapty. Shań-shań bolyp ýmajdalyp sıqy qashqan shıneli, myjyraıǵan qulaqshyny onyń ábden suryn alyp tur.

Áıtse de komdıv kelgende boıyn jınap, burynǵy maqamyna salyp naqyshtap sóılep raport berdi.

— Jaǵdaı óte aýyr. Jaý kúshi on ese artyq. Kómek jibermeseńiz shepti ustap turý múmkin emes. Osy kezde telefonıst:

— Joldas maıor, sizdi úshinshi batalón komandıri shaqyrady, — dep aıqaılady.

— Kómek berer halim joq, shyda!.. Shyda! — dep aıqaılaıdy Kýpsıanov trýbkaǵa, kóz qıyǵymen generalǵa da qarap qoıdy. — Qaıtseń de shyda. Toqtat! Tankterge qarsy meniń de berer járdemim joq. Bir qadam sheginbe!

Panferov aldyńǵy jaqqa kóz jiberdi. Seldir aǵashtyń ar jaǵynan burqyldap tútin shyǵady. Gúrildegen tank daýsy estilgendeı boldy. Biraq tank kórinbeıdi. Jarylǵan snarád gúrsili jıileı tústi. Panferov kózine dúrbisin tosty. Seldir aǵashtan ońǵa taman ashyq jerdeı úsh-tórt júz metrdeı maıdan shebi kórindi. Okop kórinbeıdi. Qýqyl qar ústine qara ala bolyp túsken snarád izinen alǵy shepti topshylady. Taǵy da sol jerge snarád jıilep túsip jatyr. Tómpeshtegen snarád astynda sulyq jatqan okoptarda qansyrap azaıyp qalǵan jaýyngerler taǵy da nemisterdiń atakasyn kútip otyr. Jaý dıvızıanyń jandy tiri kúshin kemirip barady. Osyny kórip Panferov óz qabyrǵasyn kemirgendeı qınalady.

Kýpsıanov trýbkany tastaı berip, Panferovtyń qasyna keldi.

— Úshinshi batalón kómek suraıdy, — dedi ol, óz sózine dálel tapqandaı tipti bir túrli masattanyp. — Endi bir ataka bolsa olar shydaı almaıdy. Meniń olarǵa kómekke jiberer bir soldatym joq.

— Estidim, — dedi Panferov unatpaǵan pishin kórsetip. — Shydaıdy. Nemister osy aradan qadam ilgeri basa almaıdy.

— Men ony túsinem. Sheginbe degen buıryq berdim. Áli je sony qaıtalaımyn. Biraq men áskerı adam bolǵandyqtan da kózim jetken nárseni aıtýǵa tıispin.— Panferovtyń jalt etken kózqarasynan «men sonda etikshi me ekem», — degen keıisti tanyp, Kýpsıanov az tosyrqap qaldy. Biraq ashynyp bastaǵan sózin toqtatpaı, oıyn aıta berdi. — Eger úlken kómek kelmese, biz shepti ustap tura almaımyz. Qazir polktyń silimtigi ǵana qaldy. Nemis shabýyly údep barady.

— Sen osy ne aıtyp turǵanyńa senesiń be? — dedi Panferov Kýpsıanovqa tańyrqaı qarap.

Kýpsıanovtyń japyrylyp qalǵan túgi tikireıip, bir túrli saltanatty qalypqa endi.

— Men bir qadam sheginbeı, osy arada ólimdi qabyldaýǵa ázirmin. Biraq biz jaýdy ustap tura almaımyz.

— Sizdiń ásem ólimińizdiń eshkimge keregi joq, — dedi Panferov Kýpsıanovqa syzdana qarap. — Biraq nemisterdi ótkizbeımiz. Toqtatamyz. Arystanov qaıda?— dedi general, endi Kýpsıanovty umytyp ketkendeı teris aınala berip.

Murat ta Panferovtyń halinde edi. Tek aıyrmasy Murat otqa bir taban jaqyndaý da jáne bul sıaqty aýyr soǵysta polkqa birinshi ret komanda berýi. Ol qansha aqylǵa salyp qorytsa da batalóndardan túsken habarǵa qarap polktyń halin kóz aldyna anyq elestete almady. Ol batalón komandıri bolyp júrgende urysqa jaqyn jerden aıqastyń barlyq aýmaǵyn kórip, bar salmaqty denesimen sezgendeı bolatyn. Sondyqtan da tez ámir etip, qajet jerge qolma-qol aralasatyn. Búgin sol urys tamyryn ustap otyratyn úırenshikti ornynan aırylyp qalǵandaı elegzı berdi. Urystyń ystyq lebin sezip, qolma-qol qyzý aralasyp úırengen adam, qansha tolǵanyp-aq ámir berse de bir olqysy bardaı kóńili tolmady. Sondyqtan da ol batalóndarǵa jıi bardy.

Orta boıly, jýantyq kelgen Qonysbaev, Murat kelgende qarlyqqan jýan daýsymen trýbkadan aıqaılap jatyr eken.

— Bárin kórip otyrmyn. Fılchagınniń hali senen de jaman. Shyda! — deıdi, bir komandırge, jýan judyryǵymen okoptyń erneýin uryp qoıyp. — Buryn budan soraqysyna da shydaǵansyń. — Ol trýbkany tastaı berip okoptyń syrtynda turǵan Muratqa buryldy.

— Tómen túsińiz. Bul jerdi jıi atqylaıdy.

Onyń sózin quptaǵandaı «chshshý-ssszý» degen qańǵyma oqtardyń daýsy estildi. Murat asyqpaı bir qolymen erneýin taıanyp okoptyń ishine tústi.

— Haliń qalaı?

— Haldiń nesin suraısyń. Keýdede jan bolǵasyn tyrbanyp jatyrmyz. Beretin kómegin bar ma?

Murat úndemeı basyp shaıqady. Qonysbaevtyń buryppyn da isik qabaǵy tompaıyp, kóz ornynda quıryǵy qaıqıǵan qos syzyq qana qalypty. Óńi de aıǵyzdalyp, saýystana qaraýytyp, bet terisi qalyńdaı túsken. Búkil myǵym tulǵasyn enjarlyq jaılap alǵandaı sózi de, qımyly da shaban.

— Senderdiń aıtatyndaryń sol ǵoı, — dedi Qonysbaev Muratqa. — Qaıtemiz, shydaǵansha shydarmyz. Nemister de temir emes qoı, qajyr.

Osy kezde komanda pýnktynyń ústine mınalar jaýyp ketti. Qonysbaev nemisterdiń jeti atasynan bir jiberip alyp, júrelep otyrdy. Atys basyla bergende qaıtadan kóterildi.

— Nemister bilip alǵan ba?! Tynyshtyq bermeıdi. Jańa ordınaresimdi óltirdi,— dedi ol.

— Endeshe nege komanda pýnktyńdy almastyrmaısyń?— dedi Murat.

— Qaıdan sol shoshańdap júgirip júrem. Báribir emes pe. Osy aradan tek ekinshi rotanyń shebi jóndi kórinbeıdi. Anaý aǵashtyń ar jaǵynda olar. Komandıri de kómek surap mazamdy ketirdi. — Qonysbaev az múdirip, Murattyń betine qarady. — Sonymen kómek bermeısiń be?

Murat óziniń ornyn basqan Voloshınniń batalónyna kelgende onyń kóz aldynda Qonysbaevtyń aýyr hali jeńil tartyp sala berdi. Onda batalónnyń KP-na alǵy sheptegi qyzý urystyń sharpýy ǵana jetse, munda batalón shtabynyń ózi uıtqyǵan jalyn ishinde eken. Batalón shebin atakalaǵan qyryqqa jýyq tanktyń aldy shtabqa jete jyǵylypty. Janyp bolyp seldir bý-tútini oqtyn-oqtyn loqsyp KP qasynda svastıkaly tank tur. Onyń aldynda shalqasynan túsip sozylyp óli jaýynger jatyr. Voloshınniń ózi basyn tańyp alypty. Shegingen birinshi rotany toqtatyp, jańa ǵana kelgen eken. Betindegi qandy da jóndep súrte almapty.

— Svolochtar tankimen qysyp barady. Esimdi tandyryp jiberdi, — dedi Voloshın, otyra berip.

— Alǵy shepke oq-dári jetkizip tursyń ba? — dep surady Murat qatal únmen.

— Soǵan tipti mursha berer emes.

— Shynynda da esińdi tandyrǵan eken, — dedi Murat. — Dalaqtap óziń júgire bergenmen túk bitirmeısiń.

Barlyq rotalarǵa oq-dári jetkizýge ámir et. Soldattar artynda bireý baryn, kómek baryn sezsin. Barlyq rotalarmen baılanysyń bar ma?

Murat tur dep aıtpasa da onyń qatqyl, óktem úni qaljyraǵan Voloshındi tik turǵyzdy.

— Úshinshi rotamen qatynas úzildi. Anaý razezd túbinde tipti sumdyq.

Murat az oılanyp qaldy.

— Aha... Nemister shosege shyqpaq eken ǵoı. Rotamen jalǵasý kerek. Biraq... Ne turys bar. Júr, ózimiz baryp bileıik.

Qozǵala bergen Muratty Voloshın toqtatty.

— Men ózim-aq baraıyn... Ol jaq óte qaýipti.

— Oqasy joq. Ol jerde úlkenirek áreketke bel baılaý kerek bolar.

Voloshın alǵy shepke oq-dári jetkizýge ámir etip, qasyna úsh jaýynger ertti. «Segodná nam ne chıkatsá» dep jurttyń bárin tankke qarsy granatalarmen qarýlandyrdy.

Razezdiń syrtyndaǵy qalyń qaraǵaı ormannyń shetine shyǵa bere bular osharylyp turyp qaldy. Árqaısysyn aıaq astynan jalynmen sharpyp ótkendeı tóbe quıqalary shymyrlap qoıa berdi. Keıbireýler shoshynyp bir-eki adam sheginip te qaldy. Aldarynda býdaqtaǵan qara tútin ishinde on shaqty tank asyr salyp júr. Zirkildep, ókirip, jerdi taptaıdy. Jer astynda óshi ketkendeı tumsyqtarymen jer súzip, doldana uılyǵady. Ózderi de jalyn shashyp býdaqtaǵan tútin ishine súńgip shyǵady. Alǵashqyda alaı-dúleı kók tútin, erkin oıqastaǵan tankter ǵana kórinip edi de, orman shetindegiler ózderin ottyń naǵyz ótine jalańash shyǵyp turǵandaı túısinip edi. Murat endi baıqady. Tankter shynjyrlap qoıǵandaı bulqynyp okop ústinen kete almaı júr eken. Ana qara qoshqyl tútin — órtengen tankter. Qaraıǵan tankterdiń de qaısy biri qımylsyz, jansyz tur. Burq-burq jarylǵan granattar da kórindi. Bir kól qoldy maıysqan ta shıraq dene jerge súńgip ústindegi qara temirmen alysyp jatqan sıaqty. Kóp qolymen ár tanktyń tabanyna jarmasyp, jibermeı shyr aınaldyryp joıqyn kúshti torǵa túsken shybyndaı dármensiz etkeı.

— Bul kimniń vzvody?

— Bul jer úshinshi rotanyń bekinisi, — dedi Voloshın anyq aıta almaı.

Murat qırap jatqan razezd úıin kórdi. Budan eki kún buryn án salǵan kesh kóz aldynda jalt etti.

— Qaısarov... Erjan...— dedi ol kúbirlep. — Bular kópke shydaı alar ma eken... Bir áreket jasaý kerek.

— Taǵy bireýi zandy! Zandy, svolys! — dep aıqaılady Mashtaı.

Murat jalyn aralas býdaqtap bara jatqan dara qoshqyl tútindi kórdi.

Bular qaıta buryla bergende Panferovqa jolyqty. Ol aldyńǵy jaqtaǵy urysqa qadala qarap aqyryn aıańdap keledi eken. Atynyń basyn tejep, Murattarǵa bas ızegendeı belgi etti.

— Anda adamdar áli soǵysyp jatyr... — dedi ol kúbirlep. — Tankter janyp jatyr... Gorát je tankı!.. Jgýt ıh!.. — dep, kenet tistenip daýystap jiberdi.

Tańerteńnen beri mazalaǵan oıynyń sheshimin taýyp ishteı berik baılamǵa keldi.

— Nemis shabýylynyń temir tumsyǵy dál osy arada. Osy aradan biz olardy laqtyryp tastaımyz,— dedi Panferov Muratqa burylyp.

— Qazir biz qarsy shabýyl jasaı alamyz ba?— Murat sháktenip qaldy.

— Joq... Qarsy shabýyl bizdiń isimiz emes... Biraq qarsy ataka jasap, shegerip tastaýǵa mindettimiz.

— Egerde... Shabýyl jasaı qalsaq jaýdyń osal jerin izdeý kerek qoı.

— Joq... Analar óz erligimen bizge osy mindetti artyp, otyr... Dál osy aradan... Jaýdyń tumsyǵynan uramyz.

Analar bizge sol tumsyqty syndyryp berdi. Káne, kapıtan, KP-qa júr. Meni shtabdıvpen jalǵastyr.

10

On bes-jıyrma mınýt qana lapyldaǵan qyzý aıqasqa on bes jylǵa jeterlik qaırat, yza, qajyr jumsaldy. Qatar túzep, qahar tógip kelgen on tankten julynǵan torǵaıdaı bolyp tórteýi-aq qaıtty. Kelerdegi tártip te, mańǵazdyq ta joq shashyraı shubatylyp barady.

Talmaýsyrap, qaýsap qalǵan jeńimpazdardyń da qýanýǵa murshasy joq. Qap-qara bolyp tútigip ketken jaýyngerler yndyny keýip saýyrlaryndaǵy qutylaryn qarmaıdy. Kezerip jarylyp ketken eringe til jelimdeı jabysady. Tamsanǵanda tiske tıip qıyrshyq shyqyrlaıdy. Mıdy solqyldatqan kók temirdiń zirkili qulaqta áli tur. Keıde bas aınalyp, kóz qaraýytyp ketedi.

Erjan eki shekesin qos qoldap qatty qysty. Qulaqtaǵy zirkildegen shý basylǵandaı boldy. Qutysynan sý ishti. Azǵantaı sý shólin qozdyryp jiberdi. Búkil denesi ezilip, sharshap qalypty. Shalqasynan túsip qozǵalmaı jatqysy keldi. Tula boıyn jaılap alǵan qorǵasyndaı aýyrlyqty áreń kóterip ornynan turdy. Vzvodtan ne qalyp, ne qoıǵanyn bilý kerek.

Benzın men qaqtaǵan temir ısi ańqyǵan órtengen tankterdiń seldir bý-tútini okop ústin sharpyp ótedi. Qoıýlanyp kelip jerge tóselip, kóterile berip qaıta seıiledi. Biri shońqaıyp, biri aýyr jambastap jan-jaqqa bet buryp teńkıip qıraǵan tankter tur. Órtengen tankterdiń qap-qara qańqasy ǵana qalǵan. Qaıbireýlerinen áli de tútin býdaqtaıdy. Órtenbeı tabany sógilgen bir tank sál shegine túsip endi-endi alǵa qaraı ytqyp ketetin sıaqty.

Soǵys dalasynyń áli de qyzýy basylmaǵan, býsanyp tur. Tógilgen ystyq qan bý bolyp kókke ushqandaı, keıde aýadan jylymshy qan ısi de kelip ketedi. Okop syrtynda da siresken ólikter jatyr. Jańa ǵana birge qımyldap, birge tynystap júrgen joldastar — máńgi qoshtasty. Osy vzvodqa uıtqy bolyp, elden erek qajyr kórsetken Kýskov endi joq. İstyq júrek, damylsyz qaırat sónip, sýyq dene shalqasynan jatyr. Basynan qulaqshyny ushyp ketipti. Jaqsy minezdi, eńgezerdeı ıkemsiz Dáýren de joq. Jyryndy bolyp qalǵan, qısyq tartatyn qyńyr Dobrýshkın... Bulardyń bári Erjanǵa etene bolyp ketken adamdar edi. Baýyr etin bólshektep kesip alyp jatqandaı kórindi. Keıbir sátte óziniń de tiri ekenine senbeı qalady.

Erjan shoshyp ketip qalt keıin shegindi. Okop ishinde topyraq astynan qoly men shıneliniń shalǵaıy shyǵyp jatqan ólikti basyp kete jazdapty. Ol azǵana sekýnd eseńgirep qalshıyp turdy da, tez eńkeıip qolymen topyraqty qazyp, óliktiń basyn kóterip aldy. Topyraq astynan qup-qý bolyp Zelenınniń beti kórindi. Erjan Zelenın óldi degenge senbeı azǵana ýaqyt onyń jansyz betine qadala qarady.

Okop boıy qansyrap, talyqsyp qalǵandaı sulyq. Azǵana adamnyń úshten birge jýyǵy qaza tapqan, qatardan shyqqan. Ózgeleri ábden qaljyraǵan. Erjan únsiz transheıany boılap júre berdi. Adamnyń qajyryn alyp, denesin qorǵasyndaı basatyn qazanyń zil salmaǵynan aryldy. Endi qyzý áreket etý kerek. Bolmasa qyrǵyn urystyń zili óziniń de, ózgelerdiń de eńsesin basyp ketedi.

Jaýyngerler de boldyrǵan eken. Kójek avtomatyn okoptyń erneýine qoıyp, ózi jarǵa súıenip tur. Óńi shań-topyraqtan qara qýqyl tartyp, beti kishireıip, murty salbyrap ketipti. Kishkene qara kózi de kirtıgen. Erjanǵa samarqaý ǵana qarady. Úndemedi.

— Granattaryń bar ma? — dep surady Erjan.

— Úlkeninen ekeý bar. Bir qarmanýǵa jeter.

— Qaza tapqan jigitterdiń qarýyn jınap al.

— Jaraıdy, — dedi Kójek. — Joldas leıtenant, bizge kómek kelmeı me eken? Tym qıyn bolyp barady.

Erjan Kójektiń betine azǵana synaı qarap turdy:

— Bilmeımin. Biraq bir adam tiri qalǵansha osy aradan sheginbeımiz. Komandırdiń nyǵyzdap aıtqan sózinen Kójek sál qysylyp qaldy:

— Joq. Ásheıin suraǵanym ǵoı. Shydarmyz. Ana bozdaqtardan janymyz artyq pa! Topyraq osy jerden buıyrsa...

Okoptyń orta shenine kelgende Erjan Zemsovqa jolyqty. Ol shıneliniń bir jeńin sheship, okoptyń erneýine minip otyr. Qolyn tańyp jatqan Raýshan eken. Erjandy kórip Zemsov eńsesin kóterip aldy.

— Jaralanyp qaldym, joldas leıtenant,— dedi.

— Súıek aman ba?

— Pýstákı. Súıek aman. Etimdi jyryp ketti.

— Oq bulshyq etti tesip ótken. Sanbatqa barýy kerek, — dedi Raýshan marliniń ushyn baılap jatyp.

— Sen ne deısiń qyz? — dedi Zemsov unatpaı. — Tek terini sydyryp ketti. Urys bitkenshe amaldaı turamyn. Oń qolym saý ǵoı. Erjan Zemsovqa qadala qarap turdy.

— Degenmen sanbatqa barýyń kerek bolar.

Zemsov alǵashqyda uıalshaq ádetimen kózin taıdyryp áketip edi, endi ol da asa bir baıypty, aýyr sabyrmen Erjanǵa tike qarady.

— Men osynda qalamyn. Joldastarym osynda qaza tapty ǵoı. Men denim saý turyp qalaı ketem. Vasılıı Sergeevıch... polıtrýk aıtty ǵoı...

Erjanǵa árbir soldat qymbat edi. Biraq jalǵyz qoldy Zemsovty mynadaı urysta qaldyrý — ajalǵa baılaýmen birdeı. Ony qınaǵan osy edi.

— Seni qaldyrýǵa haqym joq,— dedi daýsy jumsaryp.

— Men bárin túsinem. Bala emespin ǵoı,— dedi Zemsov tómen qarap.

Erjan ári qaraı ketip bara jatyp, artyndaǵy aıaq tyqyryn estip burylǵanda Raýshandy kórdi. Jańaǵy soǵystyń qyzýymen Raýshannyń osynda ekenin umytyp ta ketip edi. Álgide Zemsovtyń jarasyn tańyp jatqanda da óz oıymen álek bolyp, Raýshannyń osynda ekenine mán bermedi. Ol endi ǵana bul qyzdyń osy okopta júrgeniniń ózi asqan erlik ekenin uqqandaı. Sonymen birge osy tar kezeńde ekeýiniń arasy, talaı jyl syrlas dos bolǵandaı jaqyndasyp qalǵanyn sezdi. Ekeýi jóndi til qatysqan da joq edi, biraq bir sıqyrly kúsh biriniń syryn biriniń keýdesine almastyryp quıa salǵandaı osy sońǵy bir saǵattyń ishinde ekeýi bir-birin únsiz-tilsiz túgel uqty. Erjan Raýshannyń ózimen birge bolǵanyna rıza. Asa bir qysylshańda jaqyn adamyń qasyńda bolǵany qandaı jaqsy. Biraq, kenet Raýshan jazataıym qaza bolsa... degen oı kelip túrshikti.

— Sen qazir vzvodyńa bar, — dedi Erjan. Ol qyzdyń bet ajarynan óz sózin qup almaǵanyn tanyp, aldarqatýǵa tyrysty. — Nemister endi atakaǵa shyqpas.

Raýshan basyn shaıqady.

— Joq... Men bárin túsinem. Jańaǵy Zemsovty kórdiń ǵoı.

Erjan qarsylasqan joq.

— Endeshe tek saq bol,— dedi ol asa bir jyly meıirimmen.

Erjan vzvodyn túgel aralap shyqty. Bekinistiń ketilip qalǵan jerin azǵana adamdaryn jińishkelep sozyp jalǵastyrdy. Onyń alǵashqy áseri boıynsha sıregen shep japyrylyp qalǵan sıaqty edi. Endi qaıtyp bas kóterip, qaırat qylýy qıyn tárizdi kóringen. Biraq olaı emes eken. Jurttyń boıynda osy kúnge deıin bul baıqamaǵan erekshe qaırat paıda bolypty. Ol ashyný ma, yza ma, álde ólimge bel baılaǵandyq pa? Ne de bolsa bir iske myqtap bekiný bar. Adamdar ajaldan attap ótip, qandaı soqqy bolsa da taısalmastaı tas-túıin bolyp alǵan.

Erjan óz ornyna qaıtyp oralǵanda Bóribaı kelip:

— Poltıtrýktyń denesin ákeldik, — dep baıandady.

— Qaıda?— dedi Erjan selt etip.

— Ánekeı, okoptyń erneýinde. Sol jerdegi shuqyrǵa túsiremiz be?

Erjan úndemedi. Ol aldyńǵy jaqqa kóz jiberdi. Eshnárse sezbeı, kishkene terezeleri syǵalap qyrqanyń astynan derevná úıleri qyltıady. Eki ortadaǵy qar tank tabanymen aıǵyzdalyp qalypty. Anaý eńistegi bir shoq taldyń da bir shetin tank japyryp ketipti. Jaý qarasy kórinbeıdi. Okop mańynda jansyz tankter, anaý alda qar ústinde shashyraı qaraıyp jatqan kóp ólikter, aq beti aıǵyzdalyp qalǵan, únsiz qulazyǵan tylsym dala. Aspandy torlaǵan kúlgin qońyr bult dúnıeniń nuryn semdirip, qulazyta túsedi. Shıryqqan aýyr tynyshtyq endi-endi qaqyrap, qaq aırylatyn sıaqty.

Erjan Bóribaıǵa buryldy.

— Jaýyngerlerge habarla! Polıtrýkpen qoshtassyn.

Jurt birtindep kele bastady. Árqaısysy jaı basyp jaqyndap kelip bas kıimin alady. Minekeı basyn tańyp alǵan Bondarenko keldi. Vasılııdiń qaza tapqanyna senbegendeı jansyz betine úńile qarap turdy da, jaıymen qulaqshynyn aldy. «Qosh bol, joldas»,— dep kúbir etti.

Jurttyń ústinen kóz sharasy úlkeıe qarap Kákibaı tur. Tamaǵyna birdeńe tirelgendeı jutynyp qoıady. Astyńǵy ernin murtymen kóme tistep, sazaryp qatyp qalǵan Qartbaı jaý jaqtan kóz almady. «Er edi ǵoı. Topyraǵy torqa bolsyn», — dedi Kójek daýsy qaltyrap.

— Qosh bol, joldas,— dedi Erjan qarlyqqan tarǵyl únmen. Kýskovqa qarap basyn sál ıgendeı boldy. Sodan keıin eńsesin kóterip alyp okop ishinde tizilip turǵan azǵana jaýyngerlerine tike qarady. Árqaısysyn salmaqtap, synaǵandaı sál únsiz turdy. — Joldastar, — dedi ol kenet qatty daýystap. — Biz jaqsy dostarymyzdan aıryldyq. Olar asqan erlik kórsetti. Mine... Vasılıı Sergeevıch jaý tankin ótkizgen joq. Janyn qurban etti. Ol óz erligimen sheginetin joldy kesip tastady. Bizdi de erlikke qaryzdar etip ketti. — Onyń kóńilinen Vasılıı sózi qaıta sańq etti. — Sheginer jer joq! Artymyzda Moskva!

Dostarymyzdyń qasıetti qany tógilgen jerden bir qadam sheginbeske ant etemiz!

Erjan sóziniń aıaǵyn nemis tankteriniń gúrili basyp ketti. Jurttyń báriniń kózi eriksiz jaý jaqqa buryldy. Taǵy da qyrqanyń astynan úırenshikti jolymen tankter shubyryp keledi. At tóbelindeı azǵana top qybyr etip qozǵalmaı, qoldaryndaǵy qarýlaryn syǵyp ustap sazaryp qatyp qalǵan. Qoparylyp qulap kele jatqan aýyr salmaqqa ıyqtaryn tosqandaı ıin tiresip, siresip tur.

— Tez oryndaryńa! Urysqa daıyndalyńdar! — dep komanda berdi Erjan.

Raýshan ózi oq atyp jaýmen aıqaspasa da, urysta jıi bolýshy edi. Alǵy shepke eń jaqyn jerdegi sanıtarlyq qyzmeti ony soǵystyń ne túrli kezeńine kez keltiretin.

Ol, ásirese qorshaýdaǵy kezde jara tańatyn sanıtarka ǵana bolǵan joq, kádimgi jaýynger boldy. Qolyna myltyq alyp soǵysty. Maıdanda júrgenmen tikeleı soǵysyp kórmegen adam jaýmen betpe-bet kezdeskende — qaptap kele jatqan dushpannyń betine tike qaraı almaıdy. Qorqyp qashpaǵannyń ózinde óz kúshine senbeı, jaýdy ózgeler toqtatar dep býǵa beredi. Raýshan ol kezeńnen ótip edi. Biraq jańaǵy tank aıqasy onyń jan-júıkesin qatty qajytty. Sol soqqynyń salmaǵynan janshylmaı aman qalǵanyna da qaıran boldy. Urystan keıin nemis atakasynyń taǵy da bastalatynyn bildi. Sonda da jipsiz baılanyp osy vzvodtan kete almady. Zirkildegen nemis tankteri tóbe quıqany shymyrlatsa da, mynaý Kójek, Zemsov... Erjandardy tastap ketýge bolmady.

Jaý tankteri Nedelıno derevnásy turǵan qyrqadan beri qulap keledi. Raýshan jańylyp ketip ekinshi qaıtara sanady. On eki me? On bir me? Anaý onynshy tankke kelgende, bir tank sol jaqqa aýysqandaı boldy. Qatar tizilgen tankter jaqyndaǵanda aralasa bastady. Keıbireýleri sheginshektep keıinirek qalyp qoıady. Qaısybiri buralańdap turyp atqylaıdy da ekinshi tanktyń artyn tasalanady. Qýyp jetip, qatarlasýǵa asyqpaıdy. Shamasy okop mańynda órtengen tankterdi kórgende oılanyńqyrap qalatyn sıaqty. Biraq, qaıtkende de aspandy qaltyrata syqyrlap, tutasa tónip keledi. Raýshan áne bir tanktyń tabanynan boraǵan qardy anyq kórdi. Endi mańdaıynan tútin de burqyldap qoıa berdi. Tank syqyry jaqyndaǵan saıyn kúsheıip, qulaqty tesip, mıdy kemirip barady. Jaqyndap qalǵan tankke qaraýǵa dáti shydamaı Raýshan okoptyń túbine buǵyp qaldy. Osy kezde:

— Granat daıyndańdar! — degen daýys estildi.

«Bul Erjannyń daýsy ǵoı», — dep oılady Raýshan.

Okopta jalǵyz ózi emes ózge de adamdar baryp jańa ǵana sezgendeı basyn kóterip aldy. Endi tankter okopqa kelip te qalypty. Jarylǵan granat gúrsili estile bastady. Osydan arǵy urys oǵan óń men tústiń arasyndaı elestedi. Bir sátte tónip qalǵan tankty kórdi. Jatyp úlgirgenshe dúnıe qap-qarańǵy bolyp ústine opyrylyp tústi. Bir mınýt pa, bir saǵat pa, kózin ashyp alǵanda tank syqyrynyń arasynan Erjannyń qatty aıqaılaǵan daýsyn estidi. Sóz maǵynasyn uǵa almasa da, vzvodtyń áli soǵysyp jatqanyn, komandırdiń basqaryp júrgenin sezdi. Erjan daýsynan tóńirektegi tirlik habary kelip esin jıdy.

Raýshan ústin basqan zildeı topyraqtan áreń kóterildi. Okoptyń ústin taptap aldynda aýyr tank ketip barady. Bireý astynan súńgip shyǵa kelip granat laqtyrdy. Tımedi me, tank áregirek baryp qaıta buryldy. Osy kezde onyń artynan lapyldaǵan órt kórindi. Burylyp alǵan tank beri qaraı júrdi. Janǵan basqa tank eken, mynaý okoptyń erneýin opyryp týra kele jatyr. Raýshan demin ishine tartyp, qolyndaǵy býtylkasyn keýdesine basyp, siresip turyp qaldy. Tank otyz metrdeı qalǵanda okoptyń ústinde shyr aınaldy. Raýshan soǵan qaraı júgirdi.

Kóz aldyndaǵy tank buldyrap áreń kórinedi.

Kenet jaqyndap qalǵan nysanasy qashyqtap bara jatqandaı boldy. Tank okopty tastap tylǵa ketip barady.

Raýshan okoptyń erneýine qalaı ytqyp shyqqanyn, aldyńǵy tankke býtylkany qalaı laqtyrǵanyn bilmeı de qaldy. Qara temirdiń ústindegi shapshyǵan saıyn ulǵaıyp bara jatqan sarǵysh qyzǵylt jalynǵa tańyrqaı qarap qalshıyp turyp qalǵan. «Okopqa tús! Jat!» degen aıqaıdy estip artyna buryldy. Erjannyń úreıli bet álpetin kórip qaldy. Osy kezde kókirekten bir nárse soǵyp jiberdi. Kóz aldyndaǵy dúnıe buldyrap, aspan tóńkerilip bara jatty. Endigi sátte bar dúnıe sapyrylysyp kelip, ózi aspanǵa ytqı kóterilip, qaıtadan quldyrap tómen túskendeı boldy. Buldyrap alystan Erjannyń júzi kórindi. Birde Erjan dál qasynda turǵandaı tipti jaqyn sezinedi, biraq qolyn sozyp betinen sıpaıyn dese sonaý bıikte, alysta bolyp shyǵady. Talpynyp jete almaıdy.

Okoptyń qos qabyrǵasy ústine qos quzdaı tónip tutasyp ketedi de, tynysyn bitep tastaıdy. Eki qolymen qarmanyp qos qabyrǵany — qos quzdy kóterip tastaǵysy keledi. Erjan qoly qaltyrap aq shymyldyq bop kóz aldyndaǵy dúnıeni búrkep ketedi. Kózine janǵan tank elesteıdi. Jalyn arasynan taǵy da kóz sharasy úlkeıip tónip kele jatqan Erjan kórinedi. Osy bir mınýttik arpalysta kóz aldynda qaptap sapyrylysyp kelgen elesterdiń bári jalt berip sheginip ketti de «keýdeme oq tıgen eken, endi men óletin shyǵarmyn» degen ap-anyq oı keldi. Bir ǵajaby bul oıdan Raýshan shoshynǵan joq.

Tek bir sátke ózin qatty aıap ketti. Biraq bul sezim de tez ótti. Endi bir túrli tynyshtalyp, jaıbaraqat, samarqaý kúıge enip Erjanǵa qaraıdy. Sabaǵynan úzilgen gúldeı solyp bara jatqan jaraly deneden jan dúnıesi, oı dúnıesi bólinip shyǵyp aqtyq ret óz qıasyn sharlap, eń aıaýlysymen qımaı qoshtasady.

Erjan da Raýshannan kóz almady. Raýshannyń totyqqan qyzyl-kúreń óńi juqaryp aqshyl tartyp barady. Bet ushynda ǵana qyzyly qalyp edi, ol da suıyldy.

Aýzyn sál ashyp, názik shymyr erni solyp tisine jabysqan. Bir sátke kúbir ete qalǵandaı boldy. Erjan daýsyn estimese de óz atyn ataǵanyn túsindi. Nury suıyla bastaǵan qara kózi sharasy úlkeıip Erjanǵa móldireı qaraıdy. Adam oıy da keıde sáýle sıaqty, eń alys túkpirdi jaryǵymen sharpyp, kórip qalady. Erjan Raýshannyń osy bir sońǵy kózqarasynan, sózben aıtyp jetkizýge bolmaıtyn, tek júrekpen ǵana uǵysatyn sheksiz jaqyndyqty túsindi. Túneýgiden bergi óz kóńilindegi kirbeńniń mynaý bıik qasıettiń aldynda sonshalyqty usaqtyǵyn bar janymen sezip, ózin qorsynyp qaldy.

Bir mınýtqa sozylǵan osy qoshtasý Erjanǵa bir saǵattaı, ne bir táýlikteı kórindi. Ústinen tank júrip ketkende ǵana ol, qaıda ekeni esine túsip basyn kóterip aldy. Saýyryn ızeı bulǵańdatyp okopty topyraqpen kómip bara jatqan tankke bir sát únsiz bezere qarap turdy da, «Stoı!» dep aıqaı salyp sońynan qýa júgirdi. Jaqyndaı berip, áldenesin umytqan adamdaı qalt tura qalyp, belbeýine qystyrǵan granatyn alyp qulashtap turyp jiberip qaldy. Tank selk ete túsip, bir jambasynan shegelenip qalǵandaı bir orynda aınala berdi. Erjan keýdesinen kelgen okopta buqpastan «Aha! aha!» dep aıyzdanyp aıqaılady. Osy kezde bulshyq etin ıyǵyna taman jerden yp-ystyq oq qaryp ótti. «Jat!» dep aıqaılap, Bóribaı ony ıyǵynan tartyp qulatty. Ol qaıta talpynǵan Erjandy basa qalyp qarynyń jarasyn tańdy. «Joq! Joq! Ótkizbeımin! Osynsha jurt bekerge ólgen joq!» dedi Erjan qalshyldap.

— Júregińizdi basyńyz! Sabyr etińiz! — dedi Bóribaı marliniń ushyn tisimen qıyp jatyp.

Erjan tańyrqaǵandaı Bóribaıdyń betine qarady. Onyń sabyrly, baıypty júzin kórip, kenet sý sepkendeı basyldy. Ornynan tistene turdy. Tank syqyry kóbirek estilgen sol qanatqa baraıyn dep edi, ózi qıratqan tankisi okoptyń ústine shógip jatyp alypty. Ol «qap!» dep, okoptan yrǵyp shyǵyp, qıraǵan tanktyń tasasymen júgirip ótti.

Bulttan shyǵyp, jarq etken kúndeı, jańaǵy bir kúızelisten keıin Erjannyń oı dúnıesi qaıta ashyldy. Endi kózimen bir sholǵanda barlyq jaǵdaıdy oıymen qarpyp ótip, bárin ajyratyp, tolǵanyp jatqandaı-aq ishki bir túısikpen tez baılamǵa keledi. Dál qazir ol óziniń komandırlik mindetin ári soǵysý, ári basqarý dep bildi.

Mynaý qym-qıǵash, alaı-dúleıde onyń ámiri eshkimniń qulaǵyna jetpeıdi. Sondyqtan ol qazir sheptiń eń bir álsiregen, talyqsyǵan jerine júgirip barady. Naǵyz qınalys shegine jetken jaýyngerler komandırlerin kórýge tıis. Bul da shaban aqyldyń tapqany emes, bir sátte kóńiline sap etken oı.

Sol qanatta tankter jıileý kórindi. Mundaǵy burynnan da sırek, endi azaıyp qalǵan soldattar sońǵy jandármenin salyp jatyr. Ár jerdeı shashyrap granata, býtylkalar laqtyrylady. Jaý tynysy ústem. Qara búıirinde sýyq, susty svastıkasy jalt etip, tankter oıqastaıdy. Erekshe bir ójet qımylsyz jaýdy toıtarýǵa bolmas degen oı keldi Erjanǵa. Osylaı júgirip kele jatyp ol, jan shoshyrlyq aıbatty bir qımyldy kórip, júregi muzdap, turyp qaldy.

Kákibaı Dobrýshkın men Dáýrenniń denesin óz qolymen okoptyń bir qaltarysyna ákelip qoıdy. Polıtrýkpen qoshtasty. Osynyń bári oǵan aýyr áser etti. Temir jalmaýyz bir úıli jandaı kishkene vzvodty jalmap jep bara jatqan sıaqty kórindi. Eń aıaýly adamdardy julyp alyp ketip jatyr. Kýskovtyń betinen burylyp, kózi nemisterdiń tankterine túskende zyǵyrdany qaınap tistene berdi. Ol kúni boıǵy urystyń kózge kórinbes, tek kóńilmen sezetin rýhynan jurttyń endi sheginbeıtinin bildi. Qyrqadan shubyryp shyǵyp kele jatqan tankterge sazara qarap turǵan bir shoq jaýyngerlerdiń túri de osyny tanytty. Kákibaı óz ornyna tez júgirip kelip úńgirge tyqqan qarýyn qarmandy. Tankke qarsy eki úlken granat, baılaýly bir býda qol granattary qalypty. Ol bir granatty beline qystyryp bireýin salmaqtap qolyna ustady. Tank munyń ústine týra kelmeı solǵa taman oıysty. Ol qýa júgirip, granatyn jiberip daldy.

Buǵyp qalyp basyn kóterip alǵanda tank aman-saý ketip bara jatty. Yza bolyp ketip, uzyn boıymen topyraq kómip taıyzdalyp qalǵan okopty keýdeden keship júgire bergende art jaǵynan kelip ıyqtan oq tıdi. Qolyndaǵy granaty jerge túsip ketti. Kákibaı shońqıyp otyra daldy. Kúni boıy bir tank qırata almaı isten shyqqanyna yza bolyp, kóńil qyzýymen jylap jiberdi. Jaýyrynyn, oń qabyrǵasyn jylytyp qan aǵyp barady. Jarasyn tańýǵa shamasy da, murshasy da bolmady. Endi ol esh dármensiz, tek zyǵyrdany qaınap urysty baqylady. Oń jaǵynda Qartbaı bolýshy edi, sol bolar, okopqa jaqyndap kele bergen bir tankke qulashtap turyp granat jiberdi. Tank ekpinimen transheıanyń dál erneýine jete bere toqtady. Solǵa taman granat darytpaı okopqa jete bere sheginip ketip, bir taptap ótip oınaqshyp shyǵyp eki tank júr. Odan áride tankter kórinip dalady. Jaýǵa qarsylyq manaǵydaı emes álsirep, sónip bara jatqan sıaqty. Kákibaı solaı qaraı júgire berdi de, dármensizdigi esine túsip qaıtyp keldi. Osy kezde alǵy shepti bir tapap ótip keıin ytqyp shyqqan aýyr tank alysyraq oraǵytyp beri qaraı buryla berdi.

Ózi ata qazdaı tipti iri kórindi. «Mynaý ótse ózgeleri de ótedi!» degen oı tula boıyn qaryp ótti.

Kákibaı jan-jaǵyna darady. Eshkim kórinbedi. Ol osyny ózi ǵana toqtatýǵa tıis ekenin, óziniń bar mindeti de sol ekenin sezdi. Óıtpese búgingi tógilgen mol qan, bar qaırat bosqa ketedi. Tank ótpeýge tıis.

Kákibaı sol qolyna ustap turǵan granatyn okoptyń erneýine qoıdy. Eriksiz qımylmen shuqyrdaǵy býma granatyn alyp shandyǵan jiptiń shetinen tistedi. Okoptyń erneýindegi granatyn qaıtadan sol qolyna ustady. Endi beri qaraı týra bet túzegen tankke qadala qarady. Bir sát qap-qara shyńyraý quzdyń dál erneýine kelip qalǵandaı, shalqalaı berip, arqasy okopqa tireldi. Týǵan jer, jaqyn dostar, Marıash, kúlli qyzyq ómir kún shuǵylasyna malynyp kóz aldyna kelip turyp aldy. Qap-qarańǵy túpsiz túnek pen jaınaǵan jaryq dúnıeniń ortasynda tur. Kákibaı jaýyrynymen okoptyń artqy qabyrǵasyn oıyp jibererdeı shegine shirenip, yńyranyp qaldy.

Tank beri qaraı tup-týra kele jatyr. «Óte almaısyń, sumyraı!» Kákibaı dene men júrektegi sońǵy kúshin syǵyp alyp qap-qarańǵy shyńyraýǵa qaraı atyldy. Sońǵy ret arttaǵy aıdyn ómir bar shuǵylasymen bir jarq etti.

Erjan da, mańaıdaǵy soldattar da okoptan eńbektep shyqqan jaýyngerdi kórdi. Ol shyǵa bere qol taıana qulap jan ushyryp, yshqyna aıqaılap jiberdi. Ushyp turyp qarsy kele jatqan dáý tankke qarsy júgirdi. Jurt demin ishine tartyp mańdaılarymen súziskeli bara jatqan adam men aýyr tankke qarady. Adam tankke soǵyp, gúrs etip bomba bolyp jaryldy.

Adam men temir úshinshi ret aıqasqaly jarty saǵatqa jýyqtady. Úzdiksiz omyrylyp, topyraq tógilip okop taıyzdady. Tankter de birinen soń biri órtenip azaıyp barady. Júrgeninen únsiz turǵany kóp.

Temir shydamady, adam shydady. Syrt qaraǵanda — shep ábden ezilip, janyshtalyp qalǵan sıaqty, tek ár jerden bireý aıaq seripkendeı bolmashy qımyl jasap qalady. Biraq, shynynda olaı emes edi. Azaıyp qalǵan jaýyngerler ajaldyń sheginen attap ótip ketti. Árbir eń qıyn qolma-qol, betpe-bet aıqastaǵy sıaqty jurt ashyný shegine jetip jan aıaýdy umytty. Júgirgishter ábden entikkende — kenet tyńnan bir tynys ashylyp, erkin dem alyp ketedi. Sol sıaqty naǵyz shıelenis shegine jetken jaýyngerlerdiń boıyna sabyr, qaırat qaıtyp oraldy. Endi alǵashqydaı beıpil, sasqalaq qımyl joq. Ár jaýynger tanktyń júzine taısalmaı týra qaraıdy. Jaýdyń jandy jerin mólsherlep alyp, dáldep urady.

Oq ótpeıtin qalyń bolat qoraptyń ishinde otyrǵan nemis tankısteri jalańash adammen jekpe-jekke kelgende dármensizdigin sezip yza bolady. Áli de tiri qalǵandary temir sandyqtyń ishinde órtenip ketken joldastaryn kópip, elegizip qoıa beredi. Súıek pen etten basqa qalqany joq adamdardy qumyrsqadaı ezip jibergisi kelip ókire umtylady. Okop ústinde shyr aınalady. Jamanshylyqty sezip júrek sý ete túsedi. Tank selk etip turyp qalady.

Túsinde albasty ústine tóngende eki aıaǵynyń jany ketip tyrp ete almaı dalǵan dármensiz adamdaı, tankıster qapyryq temir sandyqtyń ishinde alas urady. Bolat tabyttan shyǵa almaıdy.

Eń bir qorqynyshty nárse — qarý azaıyp barady. Keıde jaýyngerler okop ishin qarmanyp, granat, býtylkalardy uzaǵyraq izdeıdi. Keıbir nemis tankteriniń sytylyp tylǵa ótip ketýine bolatyn edi. Biraq aldarynda kózge kórinbeıtin bir bolat qamal turǵandaı júrekteri daýamaı bir-birine qaraılaı berdi. Onyń ústine kemigen saıyn batyldyqtary azaıa tústi. Hal ústindegi adamdaı soǵystyń tynysy da buzylyp barady. Birde demalysy báseń tartyp, birde alqynyp demi úzilip te qalady. Erjan sol jaq qanattan kete almady. Barlyq urys dalasyn sholýǵa murshasy bolmasa da — bel qaıystyrǵan aýyr salmaqtyń dál osy araǵa túskenin sezdi. Ol taǵy da jaralandy. Biraq et qyzýymen jaraqatty elemedi. Tańdyrýǵa murshasy da bolmady. Granatyn kóterińkireı ustap qarsy kele jatqan tankty tosty. Tóbesindegi kúmbezinen tómen, mańdaıynan tútin burqyldaıdy. Erjan pýlemettiń qyltıǵan óńeshin de kórip qaldy.

Ol týra osy taban astyn kózdep granat laqtyrdy.

Manaǵydaı shyǵyndar bolǵasyn nemis tankteri sheginip ketýge tıis edi. Biraq bul joly sheginbedi. Oń jaqta áli de bir-eki tank gúrildeıdi. Erjan solaı qaraı júgirdi. Ol jaqyndaǵansha eki ret granat laqtyryldy. Darymady. Eki tank tylǵa qaraı ótip ketti.

Erjan qýǵanmen jete almaıtyn boldy. Ol endi barmaǵyn tistep turyp qaldy. Tankter uzap barady.

Bári bitti. Manadan beri qany sorǵalaǵan keýdesimen tirep turǵan jaýy jyǵyp kókiregin basyp ketkendeı Erjannyń qaıraty solyp bara jatty.

Erjan ne bolǵanyn birden túsine almaı qaldy. Razezdiń úıiniń tusynan óte bergen eki tankty jıi jarylǵan snarád tútini kómip ketti. Bireýi lap etip órtendi de, ekinshisi keıin qaraı qashty. Endi okop ústinen zýyldap ótip Nedelıno derevnásyna qaraı snarádtar ushty. Ormannan beri qaraı tórt-bes tank sýyrylyp shyǵa berdi. Olarǵa ilese qaptap jaıaý ásker júgirip keledi. Bizdiń tank!..

Bizdiń ásker!... Erjannyń kóz jasy yrshyp ketti.

— Vstat! V ataký! — dep aıqaılady syrtqa yrǵyp shyǵyp.

Okoptan shyqqan adamdar tipti sırek boldy. Erjan ózine jaqynyraq jerden kóterilgen Bondarenko men Qartbaıdy tanydy. Odan áride eki-úsh adam kórinedi.

Jaqyndap kelip qalǵan batalónnyń aldyn bastap «Alǵa!» dep aıqaılap júgire bergen Erjan otyz qadamdaı júgirip baryp, talyqsyp qulap tústi.

11

Erjan kelesi kún tańerteńgisin oıandy. Úsh jerden oń tıgenmen jaraqaty asa aýyr emes-ti. Boıynan kóbirek qan ketip, onyń ústine uzaq urys álsiretip, tıtyqtap qalǵan eken. Sanbatqa ákelinip, dárigerler járdemin istegennen keıip kózin ashyp esh nárse uqpaı eki jaǵyna burylyp qarady da qaljyrap uıyqtap ketti.

Kózin ashqandaǵy alǵash kórgeni qaraýytqan taqtaı tóbe boldy. Ol tynysh qońyr kúńgirt sáýlege, taqtaı emes jumsaq rezınka sıaqty tóbege oısyz kóz jiberip jata berdi. Búkil denesi tutas aýyrlap qalǵan, qozǵalǵysy kelmedi, jalqaý tartqan bar táni raqat tynyshtyqqa uıı beredi. Osylaı azǵana jatqannan keıin kóńili oıanǵandaı boldy. «Men, osy, qaıdamyn?» Zirkildep tóbesinen tónip qalǵan tank kózine elestedi. Denesi titirkenip, qulaǵy shýlap qoıa berdi. Birte-birte keshegi surapyl urystyń kórinisteri tirilip keledi. Erjan endi sol urysqa bir búıirden qarap qatty shoshyndy. Ózin bireý dozaq otynyń ishinen sýyryp alyp, osy bir jyp-jyly jaıly qýysqa tyǵa salǵandaı kórindi. Qaıratyn jıyp surapyl kórinisten serpildi. Basyn ǵana buryp, oń men solyna qarady. Oń jaǵynda eki kishkene tereze bar eken. Bulyńǵyr aspannyń sáýlesinen áınekter kúńgirt tartyp kishireıe túsken.

Bólmeniń ishinde taǵy da tórt-bes adam jatyr. Buryshqa taman eki jaraly kúbirlep aqyryn sóılesedi. Oı aspany ashylyp Erjan endi óz jaǵdaıyn jaqsy túsindi. Eń sońǵy esinde qalǵany bizdiń tankter men taptap júgirip kele jatqan áskerler edi. «Sodan keıin meni sanbatqa ákelgen eken ǵoı», — dep oılady. Kenet esine Raýshan tústi. Sol bir aqtyq ret móldiregen, tuńǵıyq kózqaras umyt bolar emes. Qolynda jatqan Raýshan aqyrǵy demimen birge solǵan gúldeı qansyz erni sál qozǵalyp únsiz, dybyssyz bir sóz aıtty da kóz jumdy. Endi kelmeske, qol jetpes alysqa ketti.

Erjan oılaǵan saıyn kóńili men denesin túgel jaılaǵan tynyshtyq qasha bastady. Kýskov qazasy... Dáýren, Dobrýshkın... Zelenın. Vzvodtan qansha adam qaldy? Kim tiri, kim óli? Granat asynyp tankke qarsy atylǵan Kákibaı. Erjannyń janyn japyraqtap bólip alyp órtep jatqan sıaqty. Kóńili qulazyp barady. Erjan ornynan aýdarylam dep tar zembildiń jaqtaý aǵashyna soǵyp jarasyn aýyrtyp aldy da yńyranyp jiberdi. «Joldas leıtenant, joldas leıtenant». Qulaqqa tanys daýys keledi. Bul kimniń daýsy? Aqyryn eńkeıip betine bireý tónip keledi. «Oıpyrmaı, mynaý Zemsov qoı». Erjannyń kózinen jas shyǵyp ketti. Zemsovtyń betine únsiz, tereń qarap biraz jatty. «Bar ekensińder ǵoı»,— dedi Erjan aqyryn ǵana. Zemsov úndemeı bas ızedi. Ol jerge júresinen otyryp, azdan keıin sóz bastady.

— Men keshe sanbatqa sizben birge keldim. Biz qorqyp edik. Dáriger jarańyz qaýipti emes dedi. Bizden osynda bes-alty adam bar. Sizdiń Bóribaıyńyz da jaralandy. Ony operasıaǵa áketti jańa. Qartbaı da jaralanǵan. Aman qalǵan úsh-tórt adam bar sıaqty. Syrtta Vaná aǵaı men Kójek kelip tur.

Erjan barǵan saıyn eski ádetine basyp jyldamyraq sóılegen Zemsovtyń sózin, oqta-tekte bas ızep, únsiz tyńdap jatyr. Belgisiz qarańǵy bolyp qalǵan syrt ómirdiń habaryna yntyǵa túsedi.

— Esińizde me, Erofeı Maksımovıch, bizdi qorshaýdan alyp shyqty ǵoı. Sol da sizdi kórem dep kelip tur.

— Basymdy kótershi.

Zemsov ıkemsizdeý ıilip, jalǵyz qolymen Erjannyń basyn kóterdi. Osy kezde bólmege Murat kirdi. Ol alasa esikten eńkeıip ótip, daladan keıin úı ishin ajyrata almaı az irkilip turdy. Erjandy tanyp, joldaǵy zembilderdi oraǵytyp ótip qasyna keldi.

— Amansyń ba, baýyrym, — dedi ol eńkeıe berip Erjannyń eki ıyǵyna qolyn salyp. Erjandy qaýsyryńqyraı qushaqtap, betine betin basty.

Onyń jaraqaty bary keıinirek esine túsip, qushaǵyn tez bosatty. Zemsov oryndyq taýyp ákeldi. Murat oryndyqqa otyryp basynan qulaqshynyn aldy. Aıtýǵa sóz taba almaǵandaı jan-jaǵyna qaraıdy. Kenet eki qolyn qatar sozyp Erjannyń qolyn qysty. Eńsesin kóterip alyp kóz sharasy úlkeıip betine qarady.

— Raqmet, saǵan baýyrym, raqmet, — dedi daýsy dir etip. Murattyń shyn júreginen tebirenip aıtqan sózi Erjannyń ishin jylytyp jiberip edi, bir sátte kóńili qaıta tolqyǵandaı boldy. Onyń kóz aldyna Vasılıı men Kákibaı elestedi. Solarǵa tıisti alǵysty ózi alyp, qıanat jasaǵandaı tiksinip qaldy. Ol Murattyń betinen kózin taıdyryp áketti.

— Maǵan joldastarym kelip edi. Kirsin be?— dedi.

Tar jerde ózderiniń ebedeısiz tulǵalarynan uıalǵandaı qysylyp-qymtyrylyp jaýyngerler kirip keledi. Erjannyń saý qolyn ýatyp alatyndaı jasqanyp aqyryn ǵana qysady. Minekeı Kójek, Bondarenko... Qolyn moınyna asyp Qartbaı da kelipti.

— Kójek, saǵan tipti oq darymapty ǵoı,— dedi Murat.

— Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi dep, ajal jetpegesin solaı bolady eken.

Erjan úndemeı ár jaýyngerdiń betine qaraıdy. Osy bir óńderi qashqan susty eresek jandar, endi ózine bir úıdiń adamyndaı jaqyn bolǵanyn túsindi. Soldattar ózgerip ketipti. Erjannyń ózi de ózgerdi. Ómirdiń eń qıyn bir kezeńinen attap ótti. Ol órtten ótti.

— Biz áli bar ekenbiz ǵoı, — dedi Erjan jaýyngerlerin sholyp ótti.

Erofeı Maksımovıch keldi.

— Aman-saý barmysyń, joldas leıtenant, — dedi ol jaqyndaı bere eńkeıin, úlken kústi qolyn usynyp. — Estidim, qaraǵym, bárin estidim. Naǵyz batyrsha soǵysypsyńdar. Tankti jeńipsińder.

Onyń sózin bólmege kirgen dáriger bólip ketti.

— Bul ne bazar. Kirýge bolmaıdy, joldastar,— dep keıidi ol.

Murat ornynan túregeldi.

— Bularǵa bolady. Ábden bolady, — dedi ol aqyryn, daýsy qaltyrap.

Erofeı Maksımovıch dárigerden seskenip artyna jaltaqtap qarady da, Erjanǵa buryldy.

— Qaraǵym, — dedi ol daýsy buzylyp. — Bárin estidim.

Men orystyń qartaıǵan shalymyn. Orys mekeni órtengende, ózegim órtenbeıdi deısiń be?! Báriń osylaı soǵysqasyn... Qandaı jaý almaq bizdi!

---