InfoHub Logo

Komýnıstik partıanyń XXI sezi jazýshylaryn, kórkemóner qaıratkerlerin zamanymyzǵa saı iri týyndylar berýge, búgingi ómirimizdiń kúrdeli máselelerin shyǵarmalarymyzǵa ózek etip, jańa adamnyń kesek obrazyn, úlgi bolarlyq iri beınesin jasaýǵa shaqyrady.

«Ádebıet pen ıskýsstvo halyq ómirimen tyǵyz baılanysty bolsyn» degen partıalyq urannyń mádenıet qyzmetkerleri úshin maǵynasy kún saıyn arta túsetinin ómirdiń ózi kórsetip otyr. Búgingi kúnniń taqyrybyn, búgingi kúnniń adamdaryn, uly maqsatqa baılanysty ómirdiń ózi alǵa qoıyp otyrǵan keleli máselelerdi oryndaýǵa kirisken sovet adamdarynyń tamasha beınelerin sahnaǵa shyǵarý ádebıet pen kórkemóner qaıratkerleriniń asa ardaqty boryshy ekeni daýsyz. Bizdiń teatr jańanyń jarshysy, zamannyń úni bolý úshin kópti tolqytqan kókeıkesti máselelerdi kóterýge tıis. Halyq teatry óz sahnasy arqyly halyqpen kúnbe-kún syrlasyp otyrýǵa tıis. Bul alda turǵan úlken mindetterdi bizdiń respýblıka teatrlary kóńildegideı oryndap keledi dep aıtý qıyn.

Teatr óneriniń aktýaldyǵy — kúndelikti ómirge belsene aralasýy saıyp kelgende repertýar máselesine tireledi. Teatr repertýary búgingi kúnniń talabynan qalys kele jatqandyǵy ár jerde aıtylyp júr, biraq osy kúnge deıin repertýar úshin jaýap beretin tvorchestvolyq uıymdar dramatýrgıa jáne dramalyq mýzyka máselelerine samarqaý qarap keledi. Sońǵy jyldary bul másele baspasóz arqyly keń talqylanyp, oǵan kópshilik nazary da jete aýdarylǵan joq. Sondyqtan da B. Amanshın maqalasy arqyly «Qazaq ádebıeti» gazeti repertýar máselesin kesheýildeý bolsa da, asa qajetti jaǵdaıda óte oryndy kóteredi. Repertýardy, ıaǵnı dramatýrgıa jáne dramalyq mýzykany sóz etkende osy bir maqala jetkiliksiz ekeni daýsyz. Jáne aldyn ala aıta ketelik — bul maqala keleli sóz qozǵaýǵa túrtki bolǵanmen, alda turǵan úlken mindetterdiń túıindi máselelerine soqpaı, negizinen janama jaǵdaılardy áńgimeleıdi. Avtor kóbine ústirt alynǵan málimetterge súısinip, qalamaqy jaǵdaıyn, keıbir joldastardyń sharttaryn mezgilinde oryndamaı júrgenin sóz etedi. Árıne, ol sózderdiń de jany bar. Keıde nashar shyǵarmalar qabyldanyp júrgeni, ádebıet sıaqty ıskýsstvo tóńireginde de keıbir haltýrshıkter kún kórip júrgeni ras. Ondaılardan batyl arylý qajet. Biraq Amanshın joldastyń maqalasynda repertýar máselesi tar sheńberde qoıylǵan. Repertýar jasaý, saıyp kelgende, qazaq ádebıetinde kesheýildep júrgen dramatýrgıa janryn damytý Mádenıet mınıstrliginiń jeke mekemelik isi emes ekenin, bul tvorchestvolyq uıymdar, mádenıet qaýymy bolyp qolǵa alatyn kúrdeli másele ekenin maqala avtory eskermegen.

Kópten málim nárse — ádebıet kadrlarymyz molyqqanmen, sońǵy jyldarǵa deıin dramatýrgıada jas kadrlar jarytyp óspeı keledi. Qazaq teatrlarynyń afıshasynan aınaldyrǵan tórt-bes qana jazýshynyń esimi túspeıtin. Sońǵy kezde bul salada az da bolsa ilgerilegendik baıqalady. Osyǵan baılanysty ótken 1958 jyl ónimdi bolǵanyn aıta ketý jón. Onnan astam jas jáne tyń avtorlar pesa bitirdi.

Bul jaqsy bastama úlken istiń alǵashqy adymy ǵana. Ádilin aıtsaq jas dramatýrgtar, ıa janrǵa tyńnan aralasqan jazýshylar, Jazýshylar odaǵy jáne onyń dramatýrgıa seksıasy tarapynan jetkilikti járdem kóre almaı keledi. Jas jazýshynyń pesasy jan-jaqty keń talqyladyq, oǵan dostyq syn arqyly kómek kórsetý, jazýshy shyǵarmasyn ábden pisirgenshe qadaǵalap, kúnbe-kún aqyl berip, demep otyrý bizde júıege aınalǵan joq. Onyń ústine Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy burynnan nashar istep kelgen dramatýrgıa seksıasyn proza sıaqty úlken janrmen biriktirip, jartyǵa aınaldyrdy.

Jazýshylar odaǵy men teatrlar kollektıvteriniń basty mindetiniń biri — jańa qosylǵan dramatýrgterdi joǵaltyp almaı, olardy ómirdi tereń zertteýge, zamanymyzdyń iri taqyryptaryn ıgerýge, qıyn janrda sheberlikti meńgerýge baýlý. Sońǵy jyldary azdaǵan jetistigimiz bolǵanmen, dramalyq jazýshylar úlken otrád boldy dep aýyz toltyryp aıta almaımyz. Sondyqtan da jańadan dramatýrgtar qataryn kóbeıte túsý úlken mindet.

Árıne, aýzymyzdy qý shóppen súrte bermeı, búgingi zaman taqyrybynan týǵan kúrdeli, sátti shyǵarmalardy — horeografıa sıaqty qıyn janrda úlken ıdeıany sátti ashqan «Dostyq joly» baletin, onkúndikte astana jurtshylyǵynyń synynan ótip, jaqsy baǵa alǵan «Muragerler», «Jalǵyz aǵash orman emes» jáne basqa shyǵarmalardy aıtamyz. Biraq, bul týyndylar dramatýrgıa men teatrdyń aldynda turǵan asa zor máseleni sheshti dep aıta almaımyz. Sońǵy jyldary respýblıka jáne Odaq ómirinde bolǵan orasan zor ózgerister, adam balasyn tań qaldyrǵan tamasha tabystar, eń mańyzdysy, osynyń bárin óz qolymen jasaýshy sovet adamynyń beınesi teatr sahnasynan tolyq kórine alǵan joq.

Búgingi kún taqyrybyna shyǵarma jasaý týraly aıtqanda sheberlik máselesin qosa sóz etpeýge bolmaıdy. XXI sıeziń trıbýnasynan ataqty aqyn A. Tvardovskıı óz zamandastarymyz týraly jazylǵan shyǵarmalardyń kórkemdik jaǵyna qatal talaptar qoıý kerek ekeni jaıynda ádil aıtty. «Dámsiz bolsa meıli, áıteýir ystyq bolsa boldy» degen toǵysharlyq kózqarasty synady. Shynynda da sońǵy kezge deıin shyǵarmanyń taqyrybyna bola kemshiligin elemeı kelgen kezderimiz az bolǵan joq. Tvorchestvolyq uıymdarda dostyq ádil syn, baıypty maman pikir ópic almaı keledi. Bizde ásirese teatr syny tym kesheýildep júr.

Jazýshylar uıymynda sońǵy bir eki jyl ishinde dramatýrgıa máselesi sóz bolǵan joq. Óz zamanymyzdyń taqyrybynan operalyq, horeografıalyq shyǵarma jazý — kompozıtorlar men dramatýrgtar aldynda turǵan ardaqty mindet. Al búgingi ómirdi dramalyq mýzyka arqyly beıneleý keıbir teorıalyq máselelerdi sheshýdi qajet etedi. Biraq Qazaqstan jazýshylar odaǵy men kompozıtorlar odaǵy bas qosyp, osy kóp izdeýdi qajet etetin kúrdeli másele týraly keńesken jón.

Dramatýrgıada ǵana emes, jalpy ádebıet pen ıskýsstvoda búgingi kún taqyrybyn ıgerý — ıaǵnı kóptiń kúshimen óz zamanymyzdyń kórkem shejiresin jasaý máselesi keń talqylaýdy, jan-jaqty pikir alysýdy qajet etedi. Forma jaǵynan bolsyn, ádebıettik tásil jaǵynan bolsyn bizde izdený, jańalyqqa talpyný az. Árıne, eski formalar, klasıkalyq úlgiler áli de bizdiń qajetimizge jaraı bermek, biraq túr baılyǵy, sony, tyń prıemdar ómir maǵynasyn jańasha ashýǵa, kórkemdik sheberlikti jetildire túsýge úlken járdem bolar edi.

Joǵaryda aıtylǵan ádil, qatal synnyń óristeýine kedergi bolatyn jaǵdaı — Qazaqstan jazýshylar odaǵynda tvorchestvolyq atmosfera tazaryp bolǵan joq. Shyǵarmanyń kemshiligin batyl aıtyp, taldap túsindirip, avtorǵa dostyq kómek etýdiń ornyna kóp jazýshylar men synshylar jaýyrdy jaba toqyp, sylap-sıpap óte shyǵady ne bolmasa úndemeı qalady. Ol ol ma, eleýli olqylyǵyn kóre turyp maqtaıtyndar da joq emes. Sondyqtan da olar qazaq jazýshylarynyń pesalary týraly ádil, qatal syn óz aramyzda emes, Moskvada, ortalyq baspa oryndarynda aıtylatyn bolyp júr. Ómirdegi kezdeısoq oqıǵany arqaý etip, júrek tyrnalaıtyn melodramalyq eski tásilmen jazylǵan Á. Ábishevtiń «Kim meniń ákem?» pesasynyń kemshiligin kóre almaıtyndaı bizdiń jazýshylar qaýymynyń oı dárejesi tómen emes edi ǵoı. Bul pesadaǵy adamdar arasyndaǵy jalǵan qarym-qatynas, jasandy tartys jabaıy kózge de kórinip turǵan joq pa edi? Ýaqytynda, pesa sahnaǵa shyqpas buryn qatty da bolsa shynyn aıtyp avtorǵa kómek kórsetýdiń ornyna jónsiz maqtaǵan joqpyz ba? Osy kóńilshektikten avtor men teatr qandaı paıda tapty?

Jazýshynyń talabyn toıtaratyn dóreki, syńarjaq syndy jurtshylyǵymyz qabyldamaıdy. Biraq sonyń ekinshi qarama-qarsy jaǵy orynsyz madaqtaý ne bolmasa kemshilikti búrkeý sıaqty paıdasyz, toǵysharlyq minezderdi de qatty minemeske bolmaıdy.

Teatr óneri — jıyntyq óner. Dramatýrg pen kompozıtordyń jumysy teatrmen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan da repertýar máselesinde teatrlar kollektıvteri, Jazýshylar odaǵy men Kompozıtorlar odaǵy tize qosyp qyzmet istemeı bolmaıdy. Teatrlardyń kórkemdik sovetteri de daıyn pesalardy talqylaýdan (shynyn aıtý kerek kóbine at ústi talqylaýdan) ári barmaı, repertýar jasaýǵa samarqaý qarap keledi. Jýyrda Qazaq SSR Mádenıet mınıstrligi, Qazaqstan jazýshylar jáne Kompozıtorlar odaǵy teatr qaıratkerlerimen bas qosyp, búgingi zaman taqyrybyna repertýar jasaý máselesin talqylady. Qazir teatr basshylary ár avtormen jeke sóılesip, olardyń tvorchestvolyq josparymen tanysýda.

Biz repertýar jasaýdyń keıbir máselelerine, kóbine uıymdastyrý máselelerine toqtaldyq. Al qazaq dramatýrgıasy men dramalyq mýzykasynyń qazirgi jaǵdaıy jańa mindetter aldynda keń talqylaýdy, kóptegen kúrdeli máseleler jóninde tereńirek pikir alysýdy qajet etedi.

1959

---