InfoHub Logo

Alyp taýdan alystaǵan saıyn onyń zor eńsesi anyq ańǵarylary bar. Kúni keshe ortamyzda júrgen, jalyndy jyrlarymen, ǵajap talantymen "pendelerdiń" kóńilindegi qyzǵanysh otyn órshitken aqyn aǵamyz Muqaǵalıdyń aramyzdan ketkenine de 16 jyl bolypty, týǵanyna 60 jyl tolypty degenge de sengiń kelmeıdi. Eger ol jaryq dúnıede bar bolsa, ómirinde kóp kórmegen qoshemetti, syı-sıapatty osy joly kórer me edi, kórmes pe edi...

— Kúnderdiń kúninde men týraly sender aıtatyn bolasyńdar. Aıtasyńdar áli. Jáne de talaılar moıyndaıdy. Árıne, meni emes, talantymdy moıyndaıdy. Men buǵan senemin, der edi Muqań shabytty bir shaǵynda.

Qashanda jaqsydan ajyrap qalyp, júırikten adasyp baryp joqtaıtyn halyqpyz ǵoı. Endi mine, aqyn ómirine baılanysty oıymyzda júrgen móltek syrdy óz zamandastarymyzǵa boıamasyz jetkizsek deımiz. Keıde qaısybir jastardyń Muqaǵalı jaıly tym jalpylama, ony aıtasyz, qospasy bar jasandy áńgimeler aıtqanyn esgigende, ózegime ot túskendeı bolady. "Shirkin-aı, deımin. Ózge arqyly oraıyn taýyp ózin kórsetýge tyrysý deıtin pále bizge qaıdan juqty?!"

Aýyzeki áńgimelerde kóbine aqynnyń erkeligi nemese tentektigi, sýsyn-sharap jaıy kóbirek soz bolady. Al Muqaǵalıdyń eshqandaı oqý ornyn bitirmeı-aq, tereń bilim jınaǵany, shalǵaıdaǵy aýylda ósse de orys tiline sonshalyqty jetik bolyp, sol arqyly álem ádebıetiniń jaýhar muralarymen sýsyndaǵany jaıly eskerilmeı júr. Muqaǵalıdyń jastardy janyndaı jaqsy kóretini, olarǵa senetini, solardy mıat tutatynyn aıtý jaǵy kemshin. Keıbir jap-jas azamattar: "Muqańmen birge syra ishkende..." dep bósip turǵanda, "seni sol kıeli aqynnyń arýaǵy ursyn" degim kelip ketetinin nesine jasyraıyn. Óıtkeni Muqaǵalı ózinen keıingi inilerine araq-sharap ishýdi emes, adal ómir keshýdi, ary úshin janyn berip kúresýdi úıretken aqyn. Ol azýlylarmen alysqanda da ary men namysyn qorǵap alysqan bolatyn.

1967-jyl. Almatyǵa oqýǵa barmaqshymyn. Astanada eń bolmasa etene jaqyn bir týysymnyń joqtyǵyn oılap, qatty qysylyp júrdim. Aýdandyq gazette istep júrgen kezim. Men isteıtin bólimniń meńgerýshisi, Muqaǵalıdyń aýyldasy, aqyn Erkin İbitanovke jaǵdaıymdy aıttym.

— Áı, bala, — dedi Erkin, maǵan tildeı qolhatty ustatyp jatyp,— Almatyda Muqaǵalı degen aǵań bar. Munda meken-jaıy jazýly. Jastardy janyndaı jaqsy kóredi. Menen sálem aıt. Ar jaǵyn kórersińder.

Buryn birer jyr kitabyn oqyp, kórsem dep armandap júrgen aqyn úıiniń tabaldyryǵyn túńǵysh ret attap turmyn. Ol kezde Muqań Internasıonal kóshesiniń 129-úıinde birinshi qabattaǵy 20-páterde turatyn. Esikti Lashyn jeńgem ashty.

— Muqaǵalı, seni bir bala shaqyryp tur...

Ar jaqtan keń jaýyryndy, búrkit qabaqty, narttaı qyzyl shyraıdy, alyp deneli aqyn kele jatty.

— Assalaýmaǵaleıkúm, aǵa.

— Áı, mynaý aýyldyń balasy-eı. Áleıkúmsalam. Qane, kir beri...

Qysylyp-qymtyrylyp otyryp Narynqoldan kelgenińdi, bir jyl aýdandyq, gazette qyzmet istegenimdi, myna qolhatty Erkinniń bergenin aıttym.

— Jigit. Bir jyl qyzmet istedim de. Al endi aýyl jaıly aıtshy: Álekeń qalaı? (Muqaǵalı aýdandyq,gazette istegende tuńǵysh óleńin jarıalaǵan redaktor Álnur Meıirbekov) Erkin jalqaý ne istep jatyr?Nasybaıyn ata ma? Jaılaý sánine kirip-aq turǵan shyǵar, á? Qaıran, Shalkódem-aı!..

Jaǵyn taıanyp oılanyp, únsiz otyryp qaldy.

...— Sóıtip jýrnalıs bolamyn de. Bola ǵoı; Senderdiń bolǵandaryń kerek maǵan. Álde kimge páre berip shabylma. Bilimiń jarasa túsersiń. Jolyń bolmasa qaıtarsyń aýylǵa. Ana redaktor Meıirbekovterińniń ózi bir ýnıversıtet qoı. Kóp oqý kerek, bala. Oqytyn keziń osy kez. Aldymen qudaıǵa, odan keıin ózińe ǵana sen. Uqtyń ba?!

Muqańnyń keńesi boıynsha ýnıversıtettiń qaıda ekenin, dokýmentterdi kimge qalaı ótkizetinin táptishtep bilip aldym.

— Sonymen, baýyrym, erteń saǵat 11 shamasynda ýnıversıtettiń Kırov kóshesindegi bas korpýsynda kezdeseıik. Sol jerde aqyldasamyz, — dedi.

Aıtqan ýaqytta, aıtylǵan orynda tabystyq, Muqańnyń janynda eki betiniń ushy almadaı qyp-qyzyl, qaımaq erin, sap-sary jigit tur.

— Káne, tanysyp qoıyndar, myna balanyń aty —

Keńshilik. Áıbát aqyn. Tek oqýy ozbaı júr zántalaqtyń. Bir túsedi, bir shyǵady. Taǵdyry qyzyq óziniń.

Keńshilik yrsıyp kúledi. Uıalǵan bolady. Sóıtip ekeýmiz tanysyn ta úlgerdik. Qabyldaý komısıasyna dokýmentterim de etip ketti. Muqańnyń úıine qaraı jaıaý kele jatyrmyz.

— Áı, balalar, — deıdi Muqań.— Eki jaǵymda kele jatqan ekeýiń beıne meniń qos qanatymsyńdar. Endeshe, nege ushpaımyn men búgin!

Salqyn bak, arasynda sál boı jazyn otyryn, Muqaǵalı aqyn jańadan úlken dastan jazyp bitkenin erekshe bir maqtanyshpen aıtty.

— Áı, aıtpaqshy, álginiń aty "Qos qanatym meniń;". Oı, alla-aı, sumdyq, tez jazyldy.

Áńgimege álginde ǵana tanysqan sary jigit aralasty.

— Muqa, qos qanat degennen góri qanattarym meniń deseńiz qaıter edi? Alǵashqyńyz birtúrli sıaqty.

Muqań selt ete qaldy.

— Aıttym ǵoı. Mynaý — aqyn. Taýyp otyr. Shynynda da qos qanat degendi orysshalasań súreńsiz bolyn shyǵady eken, á? Qanattarym meniń, — dedi erekshe bir súısinispen.

— Sender syra ishińder. "Aqyn ishedi" degenge elikteýdiń kók tıynǵa qajeti joq. Men ishsem is tyndyryn, óz otyma kúıip ishemin. Senderge ne joq! Araq ne tenderiń! Kitap oqyńdar. Ózderińdi ózgelermen salystyryńdar. Osal jerlerińdi izdeńder!..

Aqyn nóser aldyndaǵy bulttaı túıilip, alaburtyp otyr.

Muqaǵalı aqynnyń "Darıǵa-júrek" kitaby shyqqan jyl. Taǵy da aýyldan kelgem. Muqańmen Jazýshylar Odaǵynyń aldynda kútpegen jerdeı ushyrastyq, Sál bir nársege taryqqandaı, áldekim namysyna tıgendeı býyrqanyp tr eken.

— ...Shirkin-aı! Qaıran aýyl-aı! Qarasazym-aı?! Saǵynǵanym-aı! Aýyl jaıly áńgime aıtshy, — deıdi.

Men birneshe kitap dúkenderinen "Darıǵa-júrekti" taba almaǵanymdy aıtyn, úıde bar bolsa bireýin bermeısiz be dep qolqa saldym.

— Osy el ózimnen qashady. Kitabyma nege sonsha qumar, á! Kóńilińe alma, bala. Saǵan aıtyp turǵanym joq. Sen sıaqty qulynshaqtaryma taýyn beremin. Jerdiń astynan bolsa da tabamyn. Júr, kettik, — dedi.

Bas pochtanyń tusynan óte bergende qarshyǵadaı shaǵyn deneli, murnynyń astyńda ǵana tıtimdeı murty bar, basyna beret kıgen óńi sustylaý bir kisi bizge qaraı júrdi.

— Áı, Muqa! Muqashym-aı! Baǵyń bar jigitsiń ǵoı. Qudaı biledi aýyldan iniń kelip, órisiń keńip, jaıylymǵa shyǵyp barasyń, á shirkin, — deıdi álgi kisi.

— Qoıshy osy sen, Toqa. Judyryqtaı bala ǵoı, qaıdaǵy jaıylymǵa aparyn jarytar deısiń. Maǵan kitap taýyn ber dep jabysyp turǵan joq pa.

Jańaǵy óńi susty, noqat murtty kisi — Toqash Berdıarov eken. Nege ekenin qaıdam, Muqańnyń álgi jerden tez ketkisi keldi. Al álgi adamnyń qalǵysy joq.

— Áı, Muqash! Kún bolsa ystyq. Joqty izdemes buryp aldymen sýsyn iship alǵandaryń jón shyǵar, — dep astarly ázil tastady.

— Sýsyn ishetin teńińdi tapqan ekensiń. Bala ǵoı bul degen. Paster kóshesindegi (qazirgi Maqataev) kók bazardyń qarsysyndaǵy bir kitap dúkenine kirdik. Satýshy — qazaq, qyzy eken. Jap-jas. Qos burymy ıyǵynan tógilip tur. Óńi de sonshalyq jyp-jyly. Muqań álgige jaqyndap kelip:

— Qalqam, Maqataev degenniń "Darıǵa-júregi" bar ma? — dedi.

— Elý shaqty dana túsip edi, bir-aq, kúnde ótip ketti, aǵa. Budan burynǵy kitaby da sóıtken deıdi, osynda menen buryn istegender.

— Eń bolmasa bir taly joq pa? Ózderińe qaldyrǵany bolsa da bershi bireýin myna balaǵa.

— Úsheýmiz úsheýin alǵanbyz. Úıge aparyp tastadyq, aǵa. Ony qaıtaryn bere almaımyz. Kitapty oqyp kórseńiz ǵoı! Qandaı ǵajap.

Aqyn birtúrli nurlanyp ketti. Qýanyp turǵan sıaqty.

— Oıpyr-aı, á. Onda álgi Maqataevtyń táp-táýir aqyn boldy ǵoı, shyraq?..

Artynan máz bolyn kep kúldi-aı deısiń. Qyzdar ań-tań.

Muqań dúkenshi qyzǵa jaqyndady. Qulaǵyna bir nárse dep sybyrlaıtyn sıaqty. Qyz jaqyndaıyn dese, uıalyn, jaqyndamaıyn dese ábes bolar dep ańǵarylyn qaldy.

— Kele ǵoı, qalqam. Aq qozydaı bolǵan kórkińnen aınalaıyn. Burymyńdy qıma. Maqul deshi. Qımaı-aq, qoı. Álgi Maqataev degen aǵań men bolamyn, shyraǵym.

Satýshy qyz aýzyn ashyp, tań-tamasha qaldy.

— Júr, kettik. Basqa jaqtan izdep kóremiz. Raıymbek atań jatqan kóshedegi kitap dúkenin bilýshi me eń?

Ne kerek, úsh-tórt jerge baryp júrip "Darıǵa-júrekti" jáne biraz jaqsy kitaptar taptyq,

Endi oılap qarasam, alyp aqynnyń júregi baladaı názik eken ǵoı. Eger ol mansaptyń quly bolsa qaıdaǵy bir aýyl balasymen jarty kún áýre bolar ma, kim bilsin, óziniń óleńin qadir tutqan adamdy ardaqtap ótýdi paryz sanady ma eken.

Este qalatyn tary bir kezdesý Narynqolda bolyp edi. Kúz kezi. Avtostansıa mańy. Muqańnyń qaladan kelgen beti eken. Sharshańqyraǵany baıqalady. Álde bir tanysyn izdegendeı, ár jaqqa janaryn qadap tur eken. Ádeıi baryp amandasyp jatyrmyz.

— Áı, balalar! Álgi meniń bajamdy bilesińder ǵoı. Kezimbekov Digárbekti aıtamyn. Sonyń úıine jetkizińdershi meni.

Eki-úsh jigit aqyn aǵamyzǵa ilesip, kóshe boılap kelemiz. Tórt joldyń qıylysyndaǵy jolymyzdy kesip bir áıel ótip bara jatqan. Muqań shart buzyldy.

— Áı, qatyn!.. Kespe jolymdy! Atań qazaq, bola turyp, úsh birdeı jigittiń aldyn oraıtyn kim ediń! — degende álgi áıel sostıyp turyp-aq qalǵany. Ne óterin, ne keterin bilmeı esi aýdy beısharanyń. Álginiń aldyn kesip ótip bara jatyn aqyn taǵy da jalt býryldy.

— Qatty aıtty dep sókpe, shyraq. Ata saltyn saqtaý kerek. Óziń sıaqtylarǵa aıta júr, — dedi de júrip ketti.

Osy saparynda ol aýdandyq gazette istegen kezde redaktor bolǵan Álnur Meıirbekovtyń, týǵan bajasy Digárbek Kázimbekovtyń, basqa da aǵaıyn-týystarynyń úıinde bolyp, aýnap-qýnap qaıtty...

Arada aıtýly jyldar, aılar ótkennen keıin Muqaǵalıdyń qatty syrqattanyp júrgenin Erkin İbitanov aǵadan estidik. Aqyry 1976-jyldyń 27-naýryzda jalǵan dúnıeniń jaryǵymen qoshtasqan ardaqty aqynǵa aqyrǵy ret qosh aıtyp, bir ýys topyraq salýǵa týra keldi.

Iá, óleń úshin ómirimen de, keýdesi ór, kóńili kór keıbir "pendelermen" de kúresip ótken ǵajaıyp aqynnyń qaı qyryn aıtyp taýysarsyń. Muqaǵalı týraly oılaǵanda onyń erkeligi men tentektigi ǵana emes, qarasazdyń Qarasýyndaı móldirligi, qazaq dalasyndaı jomarttyǵy, baladaı sengishtigi, namysyna shoq tússe, jolbarystaı atylar aıbaty, arlylyǵy, ásirese ózinen kishiler aldyndaǵy ınabat-izeti aldymen esińe túsip, jan-júregińdi eljiretedi. Bári jaqsy aǵa, arqaly aqynǵa degen saǵynyshtan bolar...

Aıtaqyn Ábdiqalov

---