InfoHub Logo

Qazaq esteliginiń deni adam janynyń kúrdeliligin ashýǵa emes, jaqsylardyń jaqsy bolǵandyǵyn ýaǵyzdaýǵa áýes. Onyń ózindik sebebi de bar: estelik kóbine-kóp ózi aramyzda joq adamdar jaıynda jazylady, sondyqtan ómirden ótken adamnyń kem-ketigin aıtyn jatý, bir jaǵy, yńǵaısyz; ekinshi jaǵy, onyńdy oqyrman da oń uǵa bermeı qınaıdy. Ózindik minez-qulyqsyz óner adamy ómirde bolmaıdy. Onyń ónerdegi ereksheliginiń ózi jeke basynyń minez-qulqymen astasyp jatady. Al minez-qulyq, degenniń ózi ákimshilik tártippen úılese bermeıdi, ol adamnyń ózine ǵana tán ishki zańdylyqtardan týyndaıdy. Basqanyń ondaı ereksheligin árkim óz dáreje-deńgeıinde nemese belgili bir jaǵdaıǵa baılanysty ǵana túsinedi. Bireýler kórgen-bilgenin aıtsa, sonyń tóńireginde saıasat jasap, birimiz qorǵaýshy, taǵy birimiz qorlaýshy bop aıtysyp jatatynymyz bar. İldalda birlikti o da búldirip kete me dep, kóp adamnyń kórgen-bilgenin dál aıtýdan qashatyny — sol.

Biraq Muqań — Muqaǵalı Maqataev — jaıynda úndemeı qalý maǵan úlken kúná sıaqty. Óıtkeni men — onyń aǵalyq alaqanyn ádebıet tabaldyryǵyn attaǵan sátte-aq kórgen adammyn. Aǵanyń da aǵasy bolatynyn ómir tájirıbemiz táp-táýir kórsetti. Úlkendi syılaý — qazaqqa erteden qalǵan ónege. Biraq aǵa shirkin ár túrli: jalpaqtap, aldynan qıa ótpeı, jumsaǵanyna júgirip tursaq, qana ini sanap; esesine inige de iltıpat keregin ne umytyp ketetin, ne oǵan oı bólýge erinetinderi; kerisinshe menen góri múmkindigi az ǵoı, menen góri soǵan qajet shyǵar dep, ózinen buryn inisine qamqorlyq jasaıtyndary da bolady. Men úshin Muqaǵalı osy sońǵy aǵalardyń qataryna jatady.

Men oǵan kózi tirisinde inilik jasap jarymadym, qolymnan kelmedi, múmkindigim bolmady, al ol maǵan rıasyz, esh paıda kútpegen, jasaǵan jaqsylyǵym óteledi-aý dep dámetpegen aǵa boldy. Ondaı aǵaǵa kezikkenimdi ózimniń baqyttylyǵym sanaımyn.

Qudaıǵa shúkir, qazaqta ǵulama da, danyshpan da, qaıtalanbas ónerpazdar da barshylyq, Ulttyq, bolmysymyzǵa olardyń árbiri ózindik úles qosty da. Olardy qansha madaqtasaq ta artyq emes. Alaıda olardyń da adam ekenin, bizdiń kez kelgenimiz sıaqty et pen súıekten jaralǵanyn qalaısha umytýǵa bolady? Perishteniń ózinen basqa eshkim de perishte bop týyp, perishte bop ólmese kerek. Danyshpan da ashýlanyp, áldekimnen aldanyp, áldekimdi ózi de renjitip, bala-shaǵasyna ursyp, jumyr basty pendege tán talaı-talaı ótkelekterden ótýge tıis. Oı órisi, mádenıeti men bilimi sonshalyq zańǵar, sonshalyq bıik bola turyp; ylǵı eldik, halyqtyq isterde ózgege úlgi bola júrip; isimen de, sózimen de bıik parasattylyqty san ret kórsete týra anda-sanda, onda da ómir degen uly kúshtiń yqpalymen danyshpan da óz dárejesinen múlde tómen, tipti usaq qylyq jasap qoıýy ábden múmkin. Menińshe, estelik jazýdyń bir qıyndyǵy osynda: sondaı-sondaıdy aıtý kerek pe, joq pa? Aıtsań, arýaqqa shet bolatyn sıaqtysyń; aıtpasań, onda estelikti nesine jazasyń?

Ómir tájirıbesi dáleldegen mynandaı da shyndyq bar: oı-parasaty, talanty bıik adamdar usaq qylyq jasap, keıde óz tuǵyrynan tómendep jatqanmen, oı-parasaty, talanty joq adamdar eshqashanda óz tuǵyrynan asyp, bir ret te bolsa bıik is-áreket jasaı almaıdy. Sondyqtan ataqty adamdardyń osaldyqtaryn aıtý da ózinshe bir qyzyq dúnıe. Bıik bıigin, osal osaldyǵyn, qysqasy, árkim odan óz keregin alady. Estelikke degen yqylastyń kózi — shyndyqty bilýge qushtarlyq. Sol sebepti árkim óz kórgen shyndyǵyn búkpesiz jazýǵa mindetti, árýaq, aldynda bir-aq nárseden — ótirik aıtýdan ǵana — qorqý kerek, tiriler úshin qajet nárseni aıtqandyqtan, qalǵanyn qudaı ózi keshirer.

"... Búkil meniń jazǵanym — bar-joǵy bir ǵana bútin poema. Adamnyń ómiri men ólimi, qasireti men qýanyshy týraly poema. Eger nanbasańdar, barlyq óleńimdi jınap, bir jınaqqa toptastyryp kórińdershi. Esterinde bolsyn, árbir óleńim óz ornynda tursyn, — depti Muqań 1976- jyldyń 14-akranynda jazǵan kúndeliginde. Ólerinen bir aı buryn ǵana. — Eger meni sodan tappasańdar, onda aqyn bolmaǵanym!".

Bulaı deý, menińshe, ózine ózi sengen adamnyń sózi. Jazǵanyna, bitirgenine kóńili tolǵan kisi ǵana osylaısha kesip, kesek aıtýǵa tıis. Aqyn ekenine ol ózi sendi, biraq oqyrman jurttan jaýtańdap jyly sóz kútti, olar da sense eken, baǵalasa eken dedi, aqyry tirliginde birazyn, ólgennen soń búkil qazaqty aqyn ekendigine sendirdi. Qaı nársege de qazaqtyń kózin jetkizý qıyn ǵoı, Muqaǵalıdyń klasık aqyn ekendigine kóz jetkizý de ózine tán kezeńder men kedergilerden ótti. Onyń bárin ómirdiń zańy dep qabyldaǵan durys.

Ol, ras, jıirek iship júretin, keıde ishpeı-aq kishipeıil júretin. Keıbireýler ony únemi iship júretin alqash ataǵysy keledi, bireýler ol jaǵyn aıtpaı-aq maqtaı bergisi keledi, biraq, onyń ózi aıtqan bútin poemasynan bir de óleńdi óz ornynan alyp tastaýǵa bolmaıtyny sıaqty, onyń ómirinen de shyn qylyǵyn jasyryp qalýǵa bolmaıdy. Bútin Muqaǵalıdy bútin kúıinde kórý kerek. Ol urpaqqa sonda ǵana qyzyq. Biraq bárine qanshalyq bútin aıtsań da Muqaǵalı báribir jumbaq. "Meniń názik janymdy kim túsiner?" — dep onyń kúrsingeni óziniń jumbaq bolatynyn sezgendikten.

Onyń jumbaǵy — óleńindegi sıqyr. Ózin ǵana, ózi týraly ǵana jazyp otyrǵan adam qalaısha seniń de janyńdy dóp basyp, seniń ǵana qupıa syrlaryńdy óleńge qosady? Ony qalaı biledi, qaıdan biledi? Onyń qoldanǵan sózderi túgeldeı sen biletin sózder, biraq oqysań, shyndyq ómirdiń bir shymshymyn aldyńa ákep jaıa salady:

— Taýdaǵydaı esh jerde kún shyqpaıdy,

Tún bolmaıdy esh jerde taýdaǵydaı.

"Ras-aý", — deısiń ishińnen. Óziń kórgen taýdyń tańyn, taýdyń túnin qalaı saǵynyshpen eske alǵanyńdy óziń de ańǵarmaı qalasyń. Bir ǵajaby: taý kórmegen adam da, oı kórmegen adam da taýdyń tańy men túnin oısha elestete almaıdy, onyń sulýlyǵyn taý men oıdy teń kórgender ǵana shynaıy túsinýge tıis.

Óz kóńil kúıin aqyn bitkenniń bári jazǵan. Jáne uıqasyn da, sóz baılyǵyn da — bárin jarastyrǵan. Syrt qarasań, Muqaǵalıdiki de sol sóz, sol uıqas. Tek áseri basqasha. Nege? Nendeı jumbaǵy, qandaı qupıasy bar? Biz qaıǵyny jazsaq, qaıǵyrǵan adam qaıtýi múmkin dep, sony elestete otyryp jazamyz, al Muqań óıtip elestetpeıdi, ózi qaıǵyryp otyryp jazady. Sondyqtan onyń óleńi ózgemizdikinen tabıǵı, ómirdiń óz týyndysy bop shyǵady. Ózi aıtqandaı, ol "jyrlamaıdy, syrlasady".

Muqańnyń bútin ómiri meniń kóz aldymda ótken joq. Men onyń kezeńin de emes, birer úzigin ǵana kórdim. Sol úziginiń ózi búkil ómirime azyq bop keledi.

Onyń jaǵdaıyn túsinikti qyp aıtý úshin, óz jaı-kúıimdi de biraz túsindirip aıtýǵa tıispin.

Men 1964-jyly kúzde, 5-kýrsta úılendim. Áıelim Aızashtyń aýly Shymkenttiń Túlkibasy bolǵanmen, ol Jambyl qalasynda medýchılıshede oqydy. Men QazMÝ-dan tórt aılyq is daǵdyǵa Jambyl qalasyndaǵy qazaq orta mektebine bardym da, tuzymyz jarasyp, ekeýmiz sol arada tabystyq.

Men oqý bitirip, ózimniń týǵan aýdanyma baryp muǵalim boldym. Úsharal deıtin kolhozdy aýylda turyp jattyq. Láılá atty túńǵysh qyzymyz sol aýylda dúnıege keldi. Men kanıkýlǵa shyqqan kezde Aızashtyń aýlyna baryp qaıtýǵa bel býdyq. Biraq birinshi sapar sopaıyp ózimiz ǵana barýdy yńǵaısyz kórdik, qazaqy tártipke de qısynsyzdaý kórindi. Alaıda bizdi bastap apara qoıatyn jaqyn týys shyǵa qoımady.

Aqyrynda óıtip-búıtip júrip, týǵan jezdemdi jaldadyq. Jol qarajatyn biz kóteretin bolyp kelistik. Jaldadyq dep otyrǵanym sondyqtan. Sonymen, jezdem úsheýmiz on aılyq Láılámizdi alyp Almatyǵa qaraı jol tarttyq.

Ol kezde Jarkentten Almatyǵa "Marava" deıtin tórt oryndyq Chehoslovakıanyń ushaǵy ushatyn, sonyń tańerteńgi reısimen 1966-jylǵy 4-shildede shyqtyq, Ushaq, tup-týra 45 mınót ushty. Otyrǵanda uıyqtaǵan Láılá jerge qonǵansha oıanbady. Óte jaıly kólik eken.

Saǵat tańǵy segizdiń shamalarynda taksımen Almatynyń ortalyq tusyna da jetip úlgerdik. Úkimet úıinen onsha alys emes arada jıen ápkem turýshy edi, sol úıge tústik. Men úıge kelgen boıda shamadannan qoljazbamdy aldym. Qoljazba degenim — oqýshy dápterine jazǵan tuńǵysh povesim. Nómirlep jazǵan segiz dápter edi. Povesimniń aty — "Kúnáli mahabbat". Oıym — qazir dereý Jazýshylar odaǵyna barý, jazǵanymdy "Juldyz" jýrnalyna tapsyrý. Sol úshin aýylda uzaq daıyndalǵam. Bar yqylasymmen taza kóshirip shyqtym. Jaqyn jer bolǵandyqtan, Aızash ta birge baratyn boldy. Láıláni kóterip, dápterlerimdi alyp Jazýshylar úıine keldim. Ol kezde "Juldyz" jýrnalynyń redaksıasy, umytpasam, Z-qabatta "Balalar álemi" dúkeni jaqta bolatyn. Saǵat tańǵy toǵyz áli bola qoımaǵan, birinshi bop kireıik degen oımen asyǵyp keldim.

Úshinshi qabatqa kóterilsek, barlyq esik áli jabyq. Biz úsheýmiz vestıbúlde kúttik. Toǵyzdan ábden asqan kezde bir aq sary áıel kelip "Juldyz" redaktorynyń keńsesin ashty. Jón surasaq, mashınkashy eken.

— O, bular saǵat onda kelse de erte kelgeni ǵoı, áli kóp kútesińder, — dedi ol kisi.

Ol kisi otyrǵan bólmeniń oń jaǵynda redaktordyń, sol jaǵynda bólimderdiń esigi bar eken.

Vesgıbúlge kelip taǵy kúttik. Birazdan keıin baspaldaqty solqyldata basyp, iri deneli sary jigit kóterilip kele jatty. Men ne de bolsa tildesýge daıyndalyp, ıkemdele bastadym.

— Assalaýmalıkým! — dedim ol baspaldaqtan kóterilgen bette qarsy kep.

— Álikisalam, — dedi sary jigit jymıyp. Aızashpen, umytpasam, bas ızep qana amandasty.

Ol aradaǵy barlyq áńgime qazir meniń esimde joq. Ol jón surady, men jónimdi aıttym. Sirá, "jazǵanym bar edi" dep jalpylaı aıtqan bolýym kerek, "Proza ma, poezıa ma?" — dep, ol kisi naqtylap qaıyra surady.

— Proza, — dedim.

— Á-á, onyń adamy Aqan Nurmanov degen, ol roman jazamyn dep, Qostanaıyn aralap ketken. Qane, ákelshi, jazǵanyńdy kóreıin!

Segiz dápterimdi túgel qolyna ustattym.

— Á, muǵalim ekeniń kórinip tur, — dedi dápterimdi ashqan bette.

Ár jerin ashyp kórdi de, povesimniń bastalýyn oqyǵan sıaqtandy. Sonan soń betime qarap:

— Sen bylaı iste, — dedi. — Qazir myna dápterlerińdi bastyrýǵa berip ket, sen Shymkentten kelgenshe daıar bop turady. Kelgen soń óziń 2-danasyn oqy, túzet, biraq 1-danasyna qol tıgizbe. Oǵan deıin Aqań da kelip qalar, kelmese, taǵy jolyǵamyz ǵoı. Júr, qazir kelisip alaıyq, — dep meni manaǵy mashınkashy áıelge alyp keldi.

Áıelge meniń jaǵdaıymdy aıtty da, áıeldiń shartyn maǵan kózbe-kóz aıtty:

— Ár betine 20 tıynnan tóleısiń. Sen kelgenshe basyp qoıady. Ony oqısyń da, maǵan ákep beresiń.

Osy kelisim boıynsha men óz jónime kettim. Keshkisin 7-poıyzben Shymkentke tartyp otyrdyq. Túlkibasta 8 kún bolyp, toǵyzynshy kúni, 14-shildede Almatyǵa oraldyq. Jalpylaı alǵanda, kóńil kúıimiz jaman emes edi. Aǵa-jeńgelerimen, el-jurtymen tatýlasyp, Aızashtyń kóńili kóterilgen soń, jezdem ekeýmizdiń de jaǵamyz jaılaý bolatyn.

15-shildede "Juldyzǵa" baryn mashınkashy Yrymkesh apaıdan qoljazbamdy suradym. Ol kisi áli basyn úlgermegen eken. Qynjylǵanmen amal joq, 3-4 kúnnen soń bitirip qoıaıyn dep kelisti.

Shildeniń 19-y kúni óz shyǵarmamnyń alǵash mashınkaǵa basylǵanyn kórdim. Balalyq pa eken álde shynynda da solaı ma, mashınkaǵa basylǵan dúnıede áldebir artyqshylyq bar sekildendi. Jazý kúıindegiden góri ońaı oqylady, ońaı túsiniledi, bedeldileý tárizdi.

Obaly ne kerek, Yrymkesh apaı qoljazbamdy qatesiz derlikteı basypty. Oqyp, túzetip shyqtym. Aızash, Láılá úsheýmiz taǵy jýrnaldyń redaksıasyna keldik. Ápkem onda syrttaı oqıtyn, onyń jazǵy sesıasy bitkenshe jezdem qasynda qalatyn bolyp, bizden bólinip ketken.

Áıelim men qyzymdy Jazýshylar úıiniń 3-qabatyńdaǵy vestıbúlge otyrǵyzyp qoıyp, redaksıaǵa ózim kirdim. Úlken bólmeniń ishi aınala ústel, ortasy ǵana ashyq. Muqań sol jaq buryshqa taman Rahmatolla Raıymqulovtyń qasynda otyrady eken. Ne degenim sózbe-sóz esimde joq. Áıteýir, qoljazbamdy Muqańnyń qolyna ustattym. Asyqpaı aýdarystyryp kórdi de, aldyna qoıdy. Uqqanym: Aqan Nurmanov áli issapardan kelmepti. Ony estip, unjyrǵam túsip ketti me eken, bilmeımin.

— Jaraıdy, men munyńdy áýeli ózim oqyp kóreıin, — dedi qoljazbamdy Muqań qaıta qolyna alyp. — Erteń toǵyzda kel, sonan soń birjola sóıleseıik.

Meniń óń-túsimniń qandaı kúıde bolǵanyn bir qudaı biledi, biraq ótkende mashınkashy áıeldiń: "Olar onda kelse de erte kelgeni ǵoı", — degeni esimde, toǵyz degeni mán bermeı aıta salǵandaı kórinip, jolyǵatyn ýaqytymyzdy qaıyra suradym.

— Qorqpa, kelem, — dedi. Ýádelestik.

Ertesi toǵyzda taǵy úsheýmiz keldik. Muqań dál toǵyzda, keshikpeı keldi. Baıaǵy vestıbúlden qarsy aldym. Jymıyp, óte jyly amandasty.

— Sen jazýshysyń, bátshaǵar, — dedi salǵan jerden. Qýanyshtyń býy burq etip betime tepti, basyma shyqty.

Alaqaılaǵan shúıinshi sezim óne boıymdy kernedi de ketti. Ol kisi meni uzaq, oılantyp tolǵantpady.

— Sen munyń jazǵanyn oqısyń ba? — dedi Aızashqa burylyp.

— Oqımyn, aǵa. — Áıelimniń uıań úni áreń-áreń estildi.

— Mindetti túrde oqy. Bul anaý-mynaý emes, úlken jazýshy bolady. Sen buǵan jaǵdaı jasa! — dedi urysqan adamnyń daýsyndaı dik-dik únmen.

Sezimtal adam alǵashqy ásermen shyǵarmam jaıly maqtaý aıtsa aıtqan shyǵar, biraq, áıelime aıtqan álgi aqylyna áli kúnge deıin rızamyn. Sol Aızashtyń qazirgi Aızash bolýyna Muqańnyń aqyly, sóz joq, bas sebep boldy.

Dál meniń kókeıimdegi sózdi aıtty. Jazýshy ekeni belgili adamǵa jaǵdaı jasaý bir basqa da, áli jazýshy emes adamǵa jaǵdaı jasaý bir basqa ǵoı. Meniń qaǵazǵa qadalyp otyryn alǵanymdy Aızekeń ylǵı jaqtyra bermeıtin, odan da úı tirshiligine qolqabys jasaǵanymdy artyq kóretin. Meniń jazǵym kelgende, onyń maǵan jumys istetkisi kele qap, ekeýmiz jıi-jıi kıkiljińdesip qala beretinbiz. Muqańnyń myna sózi maǵan ánsheıin jýmaqtyń jolyn dál siltep jibergendeı boldy.

Jazýshylar úıiniń 3-qabatyńda turyp Muqań maǵan ne bir maqtaý sózder aıtty. Qanattansyn degen bolar, tóbemdi kókke jetkizip tastady. Ol kisige povestegi atamnyń obrazy ásirese unapty. Meniń "Kúnáli mahabbat" dep at qoıǵanyma Muqań tańdandy. "Kináli" men "kúnáli" degenniń aıyrmashylyǵyn ádeıilep qadala surady. Men, umytpasam, "kináli — vınovnyı; kúnáli — greshnyı" dep túsindirdim, úndemedi.

— Al endi men munyńdy jer betinde tiri júrsem, jarıalatam. Buǵan alań bolmaı, basqa dúnıelerindi jaza ber, — dedi Muqań meıirimi túse betime qarap. Sonan soń qoıyn qaltasynan alyp, maǵan bir kitapsha usyndy. — Mynaý tanystyǵymyzdyń basy bolsyn.

Juqaltań ǵana óleń kitapshasynyń "Armysyńdar, dostarym" ekenin, birinshi betine kóp sóz jazylǵanyn ǵana sholyp úlgerdim. Tolqyǵannan aýzyma jóndi sóz de túspedi.

— Aǵa, bir jerden shaı isheıikshi! — dedim shyn júregimmen ótinip.

— O, qyztalaq, — dep, Muqań rahattana kúldi. — Shaı eshqaıda qashpas, ishermiz áli. Qaıyn jurtqa, onyń ústine Shymkenttegi qaıyn jurtqa barýdyń ońaı emes ekenin bilem. Bul jolǵa ekeýmizdiń osy tanysqanymyz da az emes.

Myna kitapty zeıin sap, senshe aıtqanda, sáp sap oqy. Seniń meni syılaǵanyń — sol.

Men povesimde "zeıin sap" degendi jergilikti erekshelikpen "sáp sap" dep jazady ekem, Muqań aldynda ǵana sonyń mánisin táptishtep suraǵan.

"Shaı isheıik" degenim restoranǵa baraıyq degenim ǵoı. Onymdy Muqan;, árıne, túsindi. Biraq barmady. Ekeýmiz endi hatpen habarlasyp turýǵa kelistik. Ol kisi kabınetine qaraı ketti, men óz otbasymdy bastap tómenge qaraı asyqtym. Syrtqa shyqqanǵa deıin shydamym jetpeı, ekinshi qabatqa túse bere kitapshany ashyp, jalma-jan qoltańbany oqydym.

"Beksultan! — depti birinshi jolǵa atymdy oqshaýlaı jazyp. — Povesińdi bir árpin qaldyrmaı men qalaı oqysam, sen de osyny solaı oqy. Esinde bolsyn, óleńniń de basy men aıaǵy bolady... Sapar alys, jol uzaq, talaılarǵa kezdesermiz, biraq, osy qalpymyzda qalýdy tileımin men. M.Maqataev. 21/VII-66 j.".

"Talaılarǵa" men "osy qalpymyzda qalýdy tileımin men" degenniń astyn syzyn qoıypty. Qazir oılasam, ekijúzdiler men kúnshilderdiń birazyna jolyǵyp ta úlgergen kezi eken ǵoı Muqańnyń. Ádebıettiń esiginen endi attaıyn dep turǵan maǵan kisilik, adaldyq qalpymnan ózgermeýdi amanat etken eken. "Sulý áıelden ústi-basy taza áıel qosh artyq" — degen-di men eseıip qalǵan kezimde bir jeńgem aqyl qyp. Men ol sózdiń mánin tap sol sátte túsingem joq, keıin — boıdaqtyqtyń ystyq, sýyǵyn bastan ótkirgen soń baryn — bildim. Sol sıaqty, Muqanyń "talaılaryn" da keıin — alýan túrli alys-jaqyn adamdarmen dámdes-tuzdas bolǵan soń — túsindim. "E, Muqań jaryqtyq,ta ishteı óksip óstigen eken-aý!" — deıtin boldym.

Osy qýanyshpen aýylǵa jınala bastadyq. Ertesi beletke barǵaly jatqanymyzda, oqý bitirgen inisin alyp Túlkibastan Aızashtyń aǵasy kelip qaldy. "Qazaqstan" poıyzynan túsipti. Endi amal joq, Aızashtyń inisi ınstıtýtqa qujatyn tapsyryn, jataqhanaǵa ornalasqansha aıaldaý kerek boldy.

Sol kúni túske taman Aızashtyń aǵasy Turtan kókem bárimizdi restoranǵa shaqyrdy. Balalardy úıge qaldyryp, jıen ápkem, jezdem — beseýmiz kishi parktegi "Jetisý" restoranyna bardyq. Barsaq, Muqań bir joldasymen sonda otyr eken. Uzyn sózdiń qysqasy, Muqandardy óz ústelimizge shaqyryp ákeldik.

Túlkibasta bolǵan toǵyz kúnde túk tatpaı, tártipti kúıeý bop abyroımen qaıtqan men sol kúni sóz ben qýanyshtyń áserinen áp-ájeptáýir silteppin. Aqyrynda abyroıym aırandaı tógilip, Aızashtyń aıtýynsha, mas bolǵanym sondaı, qaınaǵam (kókem) taksıden kóterip túsirip, úıge kóterip kirgizipti.

— Meni kóterýdiń ornyna maǵan kótertip qoıdy ǵoı, — dep, kókem kinálaı kúlipti. Ony kim bilipti, ol kúnniń egjeı-tegjeıin kúni búginge deıin esime túsire almaımyn. Al Aızash aıtsa, aıyzy qanyp, meni masqaralaı aıtady. Kókem kóterip kele jatqanda, tipti ári kúlkili, ári uıattaý jaǵdaıǵa tap bolǵanymdy da keıitedi.

Odan keıingi oqıǵalardy egjeı-tegjeıli esimde qalǵandaı jaza bergenim jaraspaıtyn sıaqty. Sońdyqtan shyndyqqa qıanat bolmas úshin, ár jaǵdaıdy Muqańnyń haty men kúndeligimde saqtalǵan jazbalar arqyly ǵana órbitkenim oryndy sekildi.

Mende saqtalǵan Muqańnyń birinshi haty 1966-jyldyń 13-jeltoqsanynda jazylypty. "Juldyz" jýrnalynyń blankisine basylǵan resmı hat, tirkelgen nómiri •— 13.

"Beksultan!

Halderiń qalaı? Demalys boldy, birneshe aı komandırovkada júrdim de, burynǵy hatyń men sońǵysyn qosyp aldym desem de bolǵandaı, aıyp etpe, keshirim!

Sol arpalys tirshilik. Povesinde Aqań da oqyp shyqqan, keıbir pikirlerin qospaǵanda, qarsy emes. Al endi eki adamnyń pikirimen sanasady ǵoı kim de bolsa.

Ótken jyl, ózińe belgili, ylǵı bir naýqanmen ótti de, jýrnal bosamady. Bıylǵy josparda týrsyń, alańdamaı, ári qaraı eńbektene ber. Bul jolda adam saǵyn syndyrmaý kerek, attanbaı jatyp atyń boldyrsa, saparǵa attanýdyń sáti qalaı bolar eken?!

Ádebıet sharýanyń jumysy, baýyrym, oǵan jeń túrip, jalańaıaq kirisý kerek. Eńbekten, eńbekten! Men óz basym saǵan senemin!

Kelinge, balalarǵa menen sálem!

Muqaǵalı.

Jınaq týraly "Lenınshil jasqa", "Jetisýǵa", "Qazaq ádebıetine" táýir resenzıalar jarıalandy. Pikirińdi iske asyrý — óz sharýań, men ne deıin. Habarlasyp tur".

Ekinshi hatymda, sirá, men povesimniń jarıalana qoımaǵanyna qamyǵyp, túńilis baıqatqan bolýym kerek.

Muqańnyń aqyndyǵyn qoltańbasymen syılaǵan óz jınaǵy arqyly alǵash tanydym. Odan buryn oqymappyn. Oqysam da, oıymda qalmapty. "Armysyńdar, dostarǵa" hat arqyly pikir aıtyp, "Osy oılarymdy gazetke usynsam, uıat bolmaı ma?" — degen sıaqtymyn-aý. Biraq men ondaı pikir jazbadym da, eshbir gazet-jýrnalǵa joldamadym da. Alaıda jazbaq bolyp birneshe oqtaldym, aq qaǵazdy aldyma jaıyp, jazbaqqa otyrdym da. Aqyry jaza almadym. Qolymnan kelmedi, óleńge oı aıtý ońaıǵa túspedi.

1967-jyldyń 16-mamyrynda: "Jylǵa aınaldy "K.mahabbat" áli jaryq kórgen joq. Ýádelerdiń ózi de eskirip bara jatqandaı", — dep qamyǵyppyn da, orysshalap: "o dannym perepısı 1926 g. kazahı sostavlálı 61,3 pros. vsego naselenıa respýblıkı", — deppin. Ol málimetti qaıdan oqyǵanymdy kórsetpeppin.

67-jyldyń 20-maýsymynda Muqań taǵy hat jazypty.

"Beksultan!

Aman-saýmysyńdar! Kelin, balalarǵa menen myń qaıtara sálem!

Óleń týraly pikirlerińe qosylamyn. Alaıda bul qurǵyr poezıaǵa, jalpy, bólen dep bolmaıtyn sıaqty. Áıteýir, óz basym kókeıge áýelde qandaı yrǵaqpen óleń týsa, solaı jazam. Jazbaımyn-aý, qalaı shyǵyp ketkenin ózim de ańǵarmaı qalam. Shirkin óleńge ózim tolyq erik berem. Onyń ústine tek ulttyq sheńberde qalyp, tek ulttyq túrdi ǵana ustap turǵym kelmeıdi de, arpalysatynym sol.

Buryn da jazǵan bolýym kerek, povesińdi Aqan Nurmanov ekeýmiz oqyp, josparǵa kirgizip, bastyqtarǵa usynǵamyz, endi olar bizdi attamas degen senimdemiz. Onyń ústine mynaý 50 jyldyq merekege laıyqty materıaldar jol berer emes, keshigip jatqany sondyqtan.

Ózim komandırovka, demalysta bolyp, jańa oraldym, jaýap keshigip qaldy, aıyp etpe!

Habarlas. Muqaǵalı. 20/V1-67 j.".

Muqań maqtaǵan povestiń "Juldyzda" jatqanyna bir jylǵa tolyp qalǵan. Áýelgi qýanysh kúte-kúte kúder úzýge taıady. 22-maýsymda kúndeligime: "Úmittiń óshýge jaqyn, yntanyń qaıtýǵa jaqyn turǵan kezi", — dep jazyppyn. Degenmen úmitimdi áli birjola úze qoımasam kerek, "Jasýdy jınap qoıyp, taǵy bir talpynyp kórem-aý, osy. "Ósýdi" bitirip baryp óshsem, durys sıaqty", — dep, ózimdi ózim qaırappyn. "Ósý" dep otyrǵanym — keıingi "Bir ókinish, bir úmit" romanynyń alǵashqy joba aty. Alǵashqy povesimdi jarıalaı almaı júrip roman jazýǵa josparlaǵanym jastyqtyń ǵana qolynan keletin qulshynys bolar.

1967-jyldyń kúzinde Almaty oblysynyń "Jetisý" gazetine "Kúı tolǵaq" degen áńgimem basyldy. "Menen jazýshy shyǵa ma, joq pa? " — degen kúdik sonda da kilkip kókeıimde turdy da qoıdy.

Osyndaı halde júrgenimde, Muqańnan taǵy hat aldym.

"Qadirli Beksultan! — depti Muqań. — Aman-saýlyqtaryńdy bildim, tilektespin solaı bolýlaryńa.

Biz de orynsha, tirshilik. Demalysyn da, komandırovkasyn da ótkerip bitkendeımin. Bıyl jazda júris-turys kóbeıip ketti.

Hat jazyp, habarlasyp turǵannyń nesi aıyp? Habarlasqanyń jaqsy.

"Kúnáli mahabbatty" biz (Nurmanov Aqan ekeýmiz) unatyp, usynǵamyz, alaıda bizden joǵarǵylardyń aldynda áli jatyr. Áne-minemen áli oqylmaı júr. Jelkesinde otyryp, men de mazalaýdamyn. Ózińe degenim degen, ony qalaıda iske asyramyn.

"Jetisýdaǵyńdy" oqyp, olarǵa da oqyttym, unatyp jatyr.

Alańdamaı tirligińdi isteı ber. Ne deıin endi, amandyqtaryńa tilektes Muqaǵalı. 12/H-67 j.".

Sirá, Qazan merekesimen quttyqtaǵan bolýym kerek, keshikpeı Muqań taǵy hat joldapty.

"Beksultan!

Rahmet, quttyqtaýyńdy aldym. Povesińmen redaksıa túgel tanysyp quptap jatyr, rıza bolǵandary da jeterlik. Onshama qysqartpaı, barynsha túgel basý máselesimen baılanysty Hamza Esenjanovqa jiberildi. Ol bizdiń redkollegıa múshesi ǵoı. Onyń ústine ashshy shyndyqtyń aldynda eptep júreksiný de bolady ǵoı. Ózińe belgili, shyndyqtyń jaryp shyǵa berýi — belgili jáıt...

Qoryqpa, bárisi de meniń ózińe aıtqan pikirimdeı bolyp jatyr. Bile bilseń, munyń ózi — jarty qýanysh.

Esen-saý bol, taǵy da habarlarmyn, úı ishine menen sálem, Muqaǵalı. 14/XI-67 j.

P.S. Jalpy, jazǵandaryńdy jınaqta da, jazǵa kel. Birinshisine qol tıgizbe!".

Muqańnyń janashyrlyǵy, aǵalyq qamqorlyǵy ár hatynan ashyq ańǵarylady. Úmitimdi úzdirmeı, únemi dem berip otyrady. Kop keshikpeı taǵy bir hat aldym. Ádettegideı, ony da: "Beksultan! — dep bastapty. — Halderiń jaqsy ma? Úı ishke menen sálem.

Ekinshi sóz — povesińdi Esenjanov oqydy. Onyń pikiri — aldyńda. Qalaı istesek abzal? Menimshe, qysqy demalysyńda kelesiń ǵoı deımin. Kelip, qalaı daıarlap, qalaı jiberýimizge qatysqanyń jón ǵoı deımin. Habarlas.

Sálemmen Muqaǵalı.

P.S. Esenjanovtyń myna pikirin joǵaltyp almaı ala kel, ol túbinde kerek bolady".

Bul hat, sirá, 67-jyldyń kúz aılarynyń birinde jazylǵan bolar. Hatty alǵanda, Hamzekeńniń pikirin oqyǵanda, qandaı qýanǵanym esimde. "Bitti, menen jazýshy shyǵatyndyǵy anyqtaldy. Endi kúdiktenbeýge bolady", — degen sezimniń qushaǵynda júrip, Hamzekeńniń sol pikirin kóshirip te almappyn-aý!

Hamzekeń pikirin Rahmetolla Raıymqulovtyń atyna jazypty. Ol kisi "Juldyz" jýrnalynyń proza bóliminde isteıdi eken. Hamzekeńniń meni: "Burynnan jazyp júrgen adam bolýy kerek", — degeni ásirese qýantty. Povesti jarıalaý kerek deı týra, bas keıipker tym kóp kúıeýge tıedi eken, sony azaıtsa degen yńǵaı tanytypty.

Qysqy kanıkýlda Almatyǵa keldim. Muqań onda Internasıonal kóshesindegi 129-úıdiń

20-páterinde, umytpasam, Júmekeń Nájimedenovtiń otbasymen ortaqtas týratyn.

Muqańnyń "Kapıtaldy" astyn syza muqıat oqyp, Danteniń "Qudiretti komedıasyn" aýdaryp jatqan kezi eken. Oılap otyrsam, meniń jeke úıge derbes qonaq, esebinde alǵash syıly meıman sanalýym da sol Muqańnyń úıinen bastalypty. Muqańnyń Karl Marks pen Dante jaıynda biraz áńgime aıtqany emis-emis ǵana esimde. Aqynnyń anasy men áıeli dastarqan ústinde kóp áńgime aıtpady. Naǵıman sheshemiz ben Lashyn jeńgemiz et asyn, jaqsylap kútti. Muqańnyń jumys kabınetindegi dıvanǵa uıqtap shyqtym.

Povestiń atyn "Kináli mahabbat" deýge kelistim. "Kúnáli" degendi bári, áıteýir, unatpady. Jýrnal birinshi bólimin ǵana basatyn boldy. Men oǵan da qýandym. Aqyn adamnyń úıinde bolyp, ózimen emin-erkin sóılesýdiń ózi de maǵan az qýanysh emes edi.

Aqyrynda "Kináli mahabbattyń" birinshi bólimi jeke poves tárizdenip "Juldyzdyń" 1968-jylǵy 5-nómirine shyqty. "Tiri bolsam, jarıalatam", — degen ýádesin Muqań osylaı oryndady.

"Jaqsy shyǵarma qaıtse de jaryq kóredi", — dep jatamyz. Solaıy solaı da shyǵar. Áıtkenmen óz jaǵdaıymdy oılap qarasam, eger Muqań bolmasa, men eki jyl boıy redaksıa adamdarymen tabandy túrde baılanysyp, povesimniń jarıalaýǵa jaramdy ekenin dáleldeı almaǵan bolar edim. "Basa almaımyz", — dese, basa almaıdy eken dep kúder úzer edim. Baqytyma qaraı, kútpegen jaǵdaıda aldymnan Muqaǵalı Maqataev shyǵyn, maǵan qamqorlyq jasaýǵa mindetti adamnan beter beınetine tózip, alǵashqy shyǵarmamnyń baspasóz betinde jaryq kórýine asqan tabandylyqpen kómek jasady. Onyń sol aǵalyǵyn táleıime jazylǵan úlken sáttilik sanaımyn.

Bir sáttilikti eske ala otyryp, ekinshi sáttiligim jaıynda aıtpaı ketýim óz kóńilime kinárat sekildi. "Kináli mahabbatym" jýrnal redaksıasynyń tartpasynda jatqan kezde, eki áńgimemdi birinen soń birin oblystyq "Jetisý" gazetine ózimdi kórmeı-bilmeı-aq jarıalap jibergen taǵy bir aqyn Beken Ábdirazaqov aǵam bolyp shyqty. Ol kisimen men keıin, Almatyǵa kelgen soń tanystym. Men úshin eń qýanyshtysy: Bekeń men Muqań bir-birin shynaıy syılaıtyn, pikirles talanttar eken. Ózara syılasa bilgender ózgeni de syılaı biledi ǵoı.

"Kináli mahabbat" meni mansapqa da jetelep ákeldi desem, qatelespespin. Jazatyn qabileti bar degendi estip, aýyldaǵylar maǵan toı basqartatyn boldy. Sóıtip júrip, bir kúni aýkomol qyzmetkeriniń, dálirek aıtsam, aýkomoldyń 2-hatshysy bolyp júrgen klastasymnyń úılený toıyn basqardym. Sonda meni sol toıǵa qatysyp otyrǵan aýpartkomnyń basshylary da baıqapty. Aqyrynda sol jaz meni aýdandyq patrıa komıteti komsomol jumysyna shaqyrdy. Shildede aýkomoldyń 2-hatshysy, jeltoqsanda 1-hatshysy bop saılandym. Saılanar aldy Almatyǵa shaqyrylyp, QAKJO Ortalyq Komıteti hatshylarynyń aldynan óttim. Sol aradaǵy jaǵdaıdyń biraz túsinigin Muqańnyń myna haty jaman bermeıtin sekildi:

"Beksultan, qolyń tımeı, asyǵyp, jolyǵa almaı ketipsiń, qaldyryp ketken hatyńnan, bazarlyǵyńnan bildim. Endi ótip ketti, amal joq, áıtpegende biraz áńgimelesip, birshama adamdardyń mazasyn alyp, kirip shyqsaq, pa dep em. Osynda Komsomoldar men Jazýshylar Odaǵy birigip jastardyń (jazýshylardyń) máslıhatyn ótkizgeli jatyr, ıanvardyń ekinshi jartysynda. Baspasózden baqylap júrgen shyǵarsyń, tym bolmasa Odaqqa kirip, sonyń jaı-japsaryn da uǵynbalsyń ǵoı. Esinde bolsyn, kezinde menen ótken bıazy (skromnyı) adam joq bolatyn, bul kúnde onymdy tyǵa turýǵa týra keldi. Baqsam, ádebıet qana emes, jalpy ádebı ómirden aýlaqtap, ózinshe jumyrtqa basqan aqyn-jazýshy joq eken... kirip, qatynasýyńa qaqyń bar ma, joq pa, bilip-aq ketýiń ǵoı.

Seni shaqyra ma, joq, pa degen máselemen búgin (12/1-69 j.) bir bastyqqa kirsem, áýeli tizimge jazypty da, artynan ádirisińdi bilmeı, óshirip tastapty. "Juldyzdan" suraǵan eken, ol adamnyń ádirisin bilmeımiz, áli qalamaqysyn da alǵan joq degen jaýap alypty. (Shynynda solaı ma edi?). Álgi bastyqqa aıtyp, tizimine kirgizgen boldym. SK komsomolda Qalaýbek Tursynqulov (sekretar ǵoı) joq eken, komandırovkaǵa ketipti. Kelgesin oǵan da habarlap qoıam. Shaqyrý baryn qalar, ala qalsań, bastyqtaryńmen aqyldasyp, kel, qatynas. Qolyńa qalam ustatyp, bylaı jazady dep kórsetpegenimen, óziń teńdi qurbylaryńmen tanysyp, aýyzeki pikirlesip, bilgishterdiń degenderin tyńdaısyń ǵoı. Qansha degenmen de óz respýblıkań mán berip otyrǵan kádimgideı máslıhat qoı. Tipti, qyzyq ta ótýi múmkin. Shaqyrýyn alsań, baryp-kelý qarajatyn ókimet ózi tóleıdi.

Áneýkúngi ózińe aıtqan povestiń birinshi danasyn ala kel. Endi ony baspaǵa ótkizeıik, mende jatqansha, sonda jatsyn.

Endi ne aıtam, iz sýytpaı habarlasyp turaıyq. Esinde bolsyn, tek qana habarlasyp, pikirlesip turaıyq, basqadaı qazaqshylyqtyń qajeti joq!

Balalarǵa, kelinge menen shyn sálem, aman-saýlyqtaryńa tilektespin!

Muqaǵalı.

12-ánvar, 1969-jyl".

Jas aqyn-jazýshylardyń tuńǵysh keńesine shaqyrý aldym, biraq kele almadym. Kele almaǵanym — aýpartkomnyń İ-hatshysy Shaımýhan Sapıev jibermedi. Sol jyly ońtústik aımaqta asantyn aıryqyta qatty qys boldy: qar kúni-túni jaýyp, bıiktigi belýardan keldi; bir qora qoıdan aırylyp, taıaǵyn ǵana ustap qalǵan qoıshy az bolǵan joq, Aýkomoldyń İ-hatshysy bolǵandyqtan, men Qońyr óleń qoı sovhozyna aýdandyq ókil bop bólindim de, dereý sol sharýashylyqqa attanyp kettim. Almatyǵa jol qatynasy qıyndap, jol boıynda adam shyǵyny da kezdesti, sonyń bári meni Almatyǵa jibermeýge sebep boldy.

Komsomol qyzmetinde júrip, men jóndi eshteme jaza almadym. Oǵan kiriskenge deıin jazyp qoıǵan "Ne úshin?" atty áńgimemdi aýdanǵa issaparmen kelgen Saıyn Muratbekov alyp ketti de, Bek Toǵysbaevqa tapsyryp, "Jalyn" almanaǵyna bastyrdy. 1969-jyldyń jeltoqsanynda QLKJO Ortalyq Komıtet! qyzmetke alyp, Almatyǵa keldim. Muqańmen jıirek júzdesken kezim — osy tús. Alaıda ár kezdeskenim bastan-aıaq áli esimde, umytqam joq dep ótirik aıta almaımyn. Esimde qalǵany qaldy, qalmaǵany umytyldy.

Jańylmasam, eki-úsh ret-aq Muqańmen birge restoranda boldym. Sonyń birde-birinde ol kisi artyq iship, basy artyq áńgime qozǵaǵan joq. Birde "Esik" restoranynda otyrǵanymyzda, jabyla bastaǵan kezi me eken álde bos oryn bolmady ma, eshkimdi kirgizbeı qoıǵan kezde, qonaq úı jaqtaǵy temir tordyń syrtynan Oljas Súleımenovtiń daýsyn estip, Muqań ornynan ushyp túregeldi. Baryp keldi de, maǵan bir bótelke konák aldyrdy. "Úıine qonaq kelip qapty", — dedi maǵan mán-jaıdy túsindirip. Oljasty óte qatty syılaıdy eken, maǵan uǵyndyra onyń atyna biraz jaqsy sóz aıtty.

"Poezıa bitedi, taýsylady, — degeni esimde. — Men áli seniń eginińe túsip, proza jazam". Deýin degenmen, Muqań poezıasyn jazyp bitire almaı ketti. Biraq proza men dramatýrgıaǵa poezıasyn bitirmeı jatyp-aq qalam siltep baıqady.

"Saıasatty jazbaı bolmaıdy. Ásirese jas aqyn-jazýshyǵa onsyz qıyn. Saıasatty jazbasań, seni sanatqa ilmeıdi", — deıtin. Osy oıyn eki-úsh ret estidim.

Qyzyp júretini, Jazýshylar Odaǵyna qyzyp keletini bolýshy edi. QAKJO Ortalyq Komıtetiniń qazirgi Abaı men Altynsarın dańǵyly qıylysyndaǵy jataqhanasynda turdym. Bir bólmede áıelim, úsh qyzym jáne ózim — bes janbyz. O basta bul bólmeni Oleg Lı degen káris jigit ekeýmizge bergen. Ol meniń bala-shaǵamnyń bar ekenin bilgen soń, oz erkimen bólmeni bosatyp berdi. Keıin men "Káris qyz" degen áńgimemdi oǵan da arnadym. Sóıtip, sol tar bólmeme Muqańdy qonaqqa shaqyrýdy uıǵardym. Jalaqym 130 som, ol kez úshin asa jaman emes.

Muqandy Odaqta (Jazýshylar Odaǵyn aqyn-jazýshylar kúni búginge deıin osylaı ataımyz) jolyqtyrdym. Qatty qyzý eken. Úı kórsetpek oıym bar ekenin aıtyp em, sál oılanǵandaı syńaı tanytty da: "Jeńgeńe ádiristi jazyp berip ket!" — dedi.

Dereý Muqańnyń úıine baryp, jeńgeıge ádiristi jazyp qaldyrdym. Biraq Muqań da, jeńgem de shaqyrǵan kúni kelmedi. Sirá, demalys kúniniń birine shaqyrsam kerek, dúısenbide me eken, jumys kúni Muqańdy jolyqtyrdym da, renish bildirdim.

— "Jeńgeńe ádiristi qaldyr", — dep em ǵoı, — dedi Muqań.

—Bárin jazyp berip kettim ǵoı?

— Jeńgeńe me?

— Iá, jeńgeme.

— Úı, jeńgeńniń... — dedi de, Muqań burylyp ketti. Jeńgemniń aıtpaı qoıǵanyn uqtym da, men qaıtyp Muqańa úndemedim. Biraq sodan keıin o kisini úıge shaqyryp, otbasymdy kórsete almadym. Tek sheshem qaıtys bolǵanda kóppen birge kelip kóńil aıtty. Alty-jeti adam aqsha jınap berdi, tizimniń basynda Muqań tur eken. 1972-jyly men áli qalanyń ádet-ǵurpyna úırene qoımaǵam, óıtip aqsha jınap kómek kórsetýdi bilmeıdi de ekem. "Ómirde jaman áıel bolsa bolar, biraq jaman ana bolmaıdy", — dedi Muqań sonda meni jubatyp turyp.

Jańa jyldan keıingi kúnniń biri bolatyn. Muqań Odaqtyń 2-qabatynan túsip keledi eken. Qyzy Sholpan qolynan jetektep alypty. Muqań qatty qyzý. Birdemege urynyp qala ma dep, esik aldynan bir máshına jaldadym da, Kúlásh Baıseıitovadaǵy úıine jetkizip saldym. Esikti Lashyn jeńgeı ashty. Muqandy úıge isirgizip aldy da, esikti tap murnymnyń tusynan jaba qoıdy. "E, men ishkizip ákeldi dep oılap qaldy-aý!" — dep túıdim.

Muqań sol úıde turǵanynda, qazirgi Tóle bı kóshesindegi aýrýhanada qaıtys boldy. Ol jasaǵan 45 jasty az dep te, kóp dep te aıtýǵa aýzym barmaıdy. Óıtkeni onyń ómiri áli jalǵasyp keledi. Qudaıǵa shúkir, jalǵasa da beretin shyǵar.

Onyń kúshti aqyn ekendigin kóp adam kózi tirisinde-aq tanyǵan. "Qazyna", "Ábdildaǵa" degen óleńderi "Qazaq ádebıetine" jarıalanǵanda, gý-gý maqtaý sózdiń talaıyn óz qulaǵymyzben-aq, estigenbiz. Tiriniń qadirin tap ólgennen keıingideı bilý tiri adamǵa múmkin emes te bolý kerek. Qasyńda júrgen adamnyń aty, qansha aıtqanmen de, qasynda júrgen adam ǵoı. "Qolda barda altynnyń qadiri joq. Qoldan shyǵyp ketken soń ókindim-aı" degendi qazaq ózine aıtpaǵanda, ózgege aıtty deımisiz. Kimge de bolsa anyq baǵasyn ólgennen keıin ǵana, urpaq beretin bolar.

Muqańdy tirisinde myqty aqyn dep eń aldymen eń jaqyn adamdary tanymady. Ony tanysa, óleńin oqyp, biraq, ózin kórmegender men qasynda júrmegender tanydy. Súıegin úıden shyǵararda, jeńgeıdiń aǵasyna, ıaǵnı Muqańnyń qaınaǵasyna beıitten qaıtqan adamdardyń úıge túsetinin, soǵan as ázirlep qoıý kerektigin aıtqanymyzda, ol kisi: "Kim keledi deısiń? Eshkim kele qoımas", — dedi. Baqqoja Muqaev ekeýmiz álgi kisini zorǵa kóndirdik. Keıin, beıitten qaıtqanda, aqsaqalymyz Ábdildá Tájibaev bastap kúńirene úıge kirgenderdi kórip, álgi kisi Muqańnyń ózi uqpaǵan qadirin alǵash ańǵara bastady. Muqandy basqasha taný betburysy dál sol jerlengen kúni sol oqıǵadan bastaldy.

Muqańmen jurt Jazýshylar Odaǵynyń úıinde qoshtasty. Top-tobymen, jekelep te el aǵylyp kelip jatty. Bir kezde ánshi Baqyt Áshimova keldi. Ózgeler qusap máıitti aınalyp ótpedi, tike Muqań jatqan ortaǵa tartty da, keýde tusyna aparyp gúl tastady. Tastady da, qaıta burylyp shyǵyp ketti. Álgi qylyq eriksiz esimde qaldy.

Bir kez elden bólekteý ketip, 2-qabattyń "Balalar álemi" turǵan jaǵyna qaraı júrsem, arqasyn qabyrǵaǵa súıep Asqar Súleımenov túr eken. Asekeń óıtedi dep kim oılaǵan: jylap tur eken. Erekshe minezdi Asekeńnen ondaı erekshelik kútpep em. O kisi óle-ólgeninshe Muqańnyń óleńine tamsanýmen ótti. Bir jolyqqanda, Muqańnyń bir tomdyq tańdamalysy shyqqaly jatqanyn aıttym. Myrs etti. "Onyń tańdamaly emes óleńi bar ma edi?" — dedi betime qarap.

Beıitiniń basyna jylyna deıin músinin ornatpaq boldyq. Muqańnyń muralary jónindegi Jazýshylar odaǵy komısıasynyń jaýapty hatshysy bolǵandyqtan, ol iske eptep men de aralastym. Komısıanyń tóraǵasy Ábdildá Tájibaev aǵamyzǵa kerekti hattarǵa qol qoıdyryp alyp, so kisiniń bedelin aldyǵa saldyq. Aqsha máselesin sheshýdiń bir ushy Muqańnyń týǵan aýlyndaǵy aǵaıyndarǵa tireldi. Sol aradaǵy aryq qana, kózildirikti partorg: "Men onyń úıinen shaı iship te kórgen emespin", — degendi aıtqanda, jaǵamdy ustadym.

Muqańnyń qandaı aqyn ekenin bilmeıdi eken, baıǵus. Kezinde bilmese de, "Osy jurt nemenege ony osynsha maqtap júr? — dep, ońashada onyń kitabyna bir qarap ta almapty. Alaıda máseleni ondaılar sheshken joq, halyq sheshti. Halyq Muqańdy qaltqysyz tanydy.

Muqańnyń sońynda qalǵan shyǵarmalaryn rettep, baspaǵa usyný úshin úıine Baqqoja Muqaev, Nurlan Orazalın úsheýmiz bardyq. Alǵan árbir óleńdi dápterge tizimdep jazyp otyrdyq, joǵalyn ketpesin dep saqtandyq. Lashyn jeńgemiz: "Bary osy", — dep qoljazbalaryn aldymyzǵa jaıdy.

Sol biz jınaqtaǵan óleńderi keıingi "Ómir-ózen" degen atpen "Jazýshy" baspasynan 1979-jyly jaryq kórdi. Biraq biz usynǵan óleńder túgel shyqpady. Redaktory, basqasy ol jınaqtan alyp qalǵan biraz óleń keıin 1984-jyly "Sholpan" degen atpen "Jalyn" baspasynan jaryq kórdi.

Keıin Muqannyń kúndeligi tabyldy. Biraq kúndeliginiń kop jerin bireýlerdiń jyrtyn tastaǵanyn kórdim. Jańa óleńderi de shetinen tabylyn jatyr. Kezinde Muqańnyń óleńderin de redaksıalaǵandar bolypty, solardy qalpyna keltirý kerek degen oqyrman hattaryn da oqydym. Muqań tirshilikke áli aralasyn keledi. Onyń ózi ólgennen keıin pesasy da qoıyldy, proza kitaby da shyqty. Onyń "Hosh, mahabbat" pesasynyń sahnalyq jolyn aıtqan dosym Dýlat Isabekov boldy. Mádenıet mınıstrliginiń repertýarlyq alqasyn basqaryp otyrǵanynda, maǵan biraz jerin ózgerttirdi de, repertýarǵa qabyldap jiberdi. Keıin ony Áýezov akademteatry qoıdy. Sóıtken Muqań Memlekettik syılyq ala almaı qaldy, biraq búkilhalyqtyq syıǵa ıe boldy. Onyń 60 jyldyǵyn jalpy qazaq maqtanyshpen toılady.

Onyń ataǵyn qyzǵanǵandar, árıne, boldy. Onyń aqyndyǵyn aıtýdyń ornyna, ishkenin, kezinde Jazýshylar Odaǵynyń músheliginen, partıa músheliginen shyǵyp qalǵandyǵyn basa aıtyp, sol arqyly syılyqtan, abyroı-dańqtan qaqqylary kelgen árkim-árkimniń jaman áreketterge barǵany belgili. "Bul syılyqty sonda ólgenderdiń syılyǵy qylamyz ba?" — dep namystanǵansyń "İship júrgen adamǵa syılyq bergenimizde ne tárbıe bolady?" — dep adalsynǵan adamdar burynǵydaı batyrlyqpen aıqaılaýlaryn qazir toqtatty. Óıtkeni Muqaǵalıǵa qarsy bolý halyqtyń ónerine, qazaq, halqynyń ózine qarsy shabý ekenin olar da ańǵara bastady.

Men Muqaǵalıdyń tirliginde bolmasa da, ólgennen keıin-aq baqytty qazaq bolǵanyna qatty qýanamyn. Onyń aty, óleńi jalpy jaqsy qazaqtardy biriktirdi, áli de biriktirýde. Onyń úlken baqyty — osy.

---