InfoHub Logo

Sýretshi Petrovty soǵystyń ekinshi jylynda Orta Azıanyń úlken bir qalasynda áskerge shaqyrdy. Osy qalaǵa ol Máskeýden kóshirilgen edi. Qalanyń túskeı betinde tunjyrap Alataý jotalary turady. Erte qys kezi edi. Taý shyńdary qar jamylǵan. Keshke salym sýyq úıler ishi qarańǵy da tynysh bolady, — tek keıbir terezelerden bilte sham oty dirildep kórinedi. Qalada jaryqty tym erte óshirip tastaıdy.

Túnde sıdıǵan jalańash terekter ústinen jarqyrap aı kóteriledi, onyń shaqyraıǵan jaryǵynan qala túnerip, sustanyp sala beredi.

Petrov qala shetin qýalaı aǵatyn taý ózeniniń boıyndaǵy kishkene taqtaı úıde turady. Ózen shýyly eshqashanda ózgermeıdi. Túnemelikte qojaıyn roıadiniń artyńdaǵy edenge tóselgen juqa tósekte jatyp alyp, Petrov sol ózen shýylyn tyńdaıdy. Sý tastan-tasqa sekirip, burqyrap jatady, al úı syrtyńdaǵy kórshiniń túıesi kúıis qaıyrýdan udaıy bir jalyqpaıdy.

Poıyz qaladan túnde júrip ketetin. Tiri jan joq qulazyǵan vokzal aldynda muz býǵan taldar sýyldap turdy. Kózge túrtkisiz tas qarańǵy Azıa túni vagondardyń ara-arasymen qurǵaq qardy qýalap ketip jatyr.

Petrovty eshkim shyǵaryp salmaıdy. Ol bul arada dos-jarandaryn da, esine saqtap júretin oqıǵalardy da qaldyra almaıdy, tek ózinshe bir orynda turalap qalǵan ómiri jaıly sezim-túısigi ǵana bolmasa...Petrov otyzdan jańa ǵana asqan-dy, biraq panasyz-kúısiz júrgendikten be, áıteýir, ózin jasamys qarttaı sezinetin.

Petrov vagonǵa kirip, bir buryshqa otyrdy da, shylym tartty. Alańshada beıtanys jaýynger bir áıelmen qoshtasyp turdy. Áıel sózine qulaǵyn tikken Petrov, onyń jaýyngerge "siz" dep aıtqan sózin estigende, ne ekenin ózi de bilmeıdi, boıy bir túrli jeńildep sala berdi.

Ol bir tap-taza, ashyq áýezdi qońyr daýys-tuǵyn. Osyndaı daýysty, taǵdyrdyń alystan shaqyrǵan ámirli únindeı kórip, shól dalalardan, túnek túnderden, kók muzdy asýlardan asyp, aıaǵyń qajalyp, qany shyqqansha qasarysa júrip, ábden zorlyqqanda qulap túsip, jan tásilimmen eńbekteı berýiń kerek. Ony tek bir kórý úshin, esik kóseginen ustap turyp: "Mine...men keldim. Tek qýalaı kórmeńiz", — dep aıtý úshin ǵana qımyldap, qozǵala berýiń kerek. Kisini baqyttan úmitti etip qoıatyn da ǵajaıyp bir daýystar bolady.

Poıyz qozǵala bergen kezde Petrov terezege qarady. Platformadan shamnyń jolaq túsken jaryǵynan ol ýyzdaı kelinshekti kórdi. Aq dıdar, jymıǵan kúlki, kóterilgen qol — bar kórgeni osy. So zamat terezeni tún basty.

"Eger Máskeýde kidiretin bolsańyz, — dedi áıel jaýyngerge eń sońynda, — onda Mashaǵa telefon soǵyńyz". Sosyn telefon nómirin aıtty. Petrov osynaý nómirdi ishteı uzaq qaıtalady, biraq jadyna senbeı, ony áskerı bıletine jazyp qoıdy.

Jolaı Petrov jıi-jıi terezeden dalaǵa qaraı berdi. Siresken qalyń qarǵa, bozǵylt qıyrǵa qaraı telegraf baǵandary tizilip ketip bara jatady. Orta Azıa qalasy birte-birte alystap barady, endi oǵan qaıta aınalý joq. Uzaq jyldyń úsh júz alpys bes kúni ishinde tirlik keshken bir kúniń qalaı joǵalyp ketetin bolsa, bul da ómir aǵynynda solaı joǵalyp ketetin, shyndyqqa janaspaıtyn buldyr estelikke aınalyp bara jatqan tárizdi.

Qys, kóktem men jańbyrly jaz tynymsyz soǵyspen ótti. Vıtebsk túbindegi nemistiń qorǵanys shebin buzyp óter kezde Petrov basynan jaralandy.

Ol úsh aı lazarette jatty. Aýyr jaraqattan keıin saýyǵyp, áldensin dep, lazaret ony sanatorıılerdiń birine jibermek boldy. Petrov ózi áskerge alynǵan Orta Azıa qalasyna jiberińiz degen ótinish bildirdi. So qalanyń túbinde shaǵyn ǵana taý sanatorıi bar edi.

— Kógershinim, aqylǵa kelińiz! Sizdiń bir aı ýaqytyńyz bar. O jaqqa baryp qaıtýdyń ózine on kúnińiz ketedi, — dedi saqaly tikireıip, pogony búktelip júretin aq shashty aǵa dáriger.

— Bir kúnniń bir jyldan da qymbat kórinetin kezderi bolady, — dedi oǵan Petrov.

— Olaı bolsa, sóz basqa...Eger sizdi o jaqqa tartatyn ózgeshe bir jaǵdaı bolsa, onda men qolymdy jaıamyn da qoıamyn. Jáne birden kelise ketemin, — dedi ol kúbirlep.

O jaqqa Máskeý arqyly júrý kerek edi. Poıyz Máskeýge tún ortasynda keletin, Máskeýden Orta Azıa qalasyna tań sáride júrip ketetin. Máskeýde, vokzalda uzaq bir mehnatty túndi ótkizý kerek-ti.

Máskeýge múlde jetpeı jatyp, poıyz ymyrt áletinde qaıyń toǵaılaryna bý búrkip, Smolensk jerimen zymyrap kele jatqan kezdiń ózinde-aq, Petrovtyń kóńili qobaljyp, baıyz tappaı qoıdy. Al, túnde tereze syrtyńda kúńgirt saıajaılar, qarly alańdar, qyraý basqan baýlar, Kýnsevo úıirilip qalyp jatty. Sosyn jartylaı qarańǵylanǵan Máskeýdiń álsiz sáýlesi kórindi, aqyrynda syrttan túngi Belorýse vokzalynyń qulazyǵan dúńkildek platformasy qalqyp, jaqyndap kelip, tura qaldy.

Elena Petrovna jaryqty sóndirip, tereze aldyna bardy da, perdeni ysyra saldy. Jylý batareıasynan ystyq lep keledi. Máskeý úıleriniń tóbesin bulyńǵyr tún basyp jatyr.

— Mine endi, — dedi Elena Petrovna saýsaǵymen qasyn basyp, bul onyń oılanǵanda jasaıtyn ádeti. — Mine, Orta Azıadan keıin, taǵy da Máskeýge keldim. Tanys jumys, qurby-qurdastarym — bári de burynǵy qalpynda. Endi saǵan ne kerek? — Iá, endi saǵan ne kerek? — dedi ol sózin qaıtalap, sosyn úndemeı qaldy.

Kóziniń qıyǵynan jas kórindi. Áıel ony súrtpedi, tereze syrtyna tesile qarap tura berdi. Kósheler torabyndaǵy sham jaryǵy qolma-qol shyrshanyń jyltyr juldyzy sıaqtanyp, birden úshkirlenip sala berdi.

— So bir qupıa baqyttyń ne ekenin biler me edi kisi? Sonyń syry nede? Udaıy jalǵyzdan-jalǵyz júrip, dúnıeniń bárin jalǵyz kórýdiń — tym bolmasa, osy bir túndi alaıyqshy — bárin de jalqy júrip oılaýdyń, tiri janǵa kúle qarap, ıyǵyna qolyńdy salyp turyp: "Myna kardyń japalaqtap jaýýyn qarashy", — dep aıta almaýdyń ózi sumdyq azap qoı.

Ústel ústindegi telefon abaılap qana qońyraý qaqty. Elena Petrovna trýbkany aldy. Bir erkek daýsy Mashany shaqyryńyz dep ótindi.

— Masha qazir munda turmaıdy, — dep jaýap berdi Elena Petrovna. — Surap turǵan kim eken?

— Gáp mynada, — dedi erkek daýsy oılanyp baryp, — Masha meni bilmeıdi. Atymdy ataǵannan eshbir paıda joq.

— Ǵaj-jap! — dedi Elena Petrovna keketip.

— Ǵajap bolǵanda qandaı, — dedi erkek daýsy muny birden qoshtap. — Men álgide ǵana maıdannan kelgen edim.

— Sonda men Mashaǵa birdeńe dep, sálem aıtýym kerek qoı. Siz onyń aǵasynan kelgen joqsyz ba? Ol da maıdanda.

— Joq, men onyń aǵasyn bilmeımin, — dedi de daýys úndemeı qaldy.

— Iá, sonymen? Men áli tosyp turmyn, — dedi Elena Petrovna. — Álde, trýbkany tastaı salaıyn ba?

— Joq, tura turyńyz! — dedi daýys jalynyp. — Men Máskeýde poıyzdan-poıyzǵa deıin ǵana bolamyn. Belorýse vokzalynan telefon soǵyp turmyn. Maǵan sózimdi aıaǵyna deıin aıtqyza qoıar ma eken, bilmedim. Munda avtomatqa turǵan jurt kóp.

— Endeshe tezirek sóıleńiz.

Elena Petrovna ony ústel janynda túregep turyp tyńdady. Áıel áýeli shytynap, qabaǵyn túıdi, sosyn kúlimsirep, qolyn terezege sozdy — kózin baqyraıtyp, perdege sur mysyq jórmelep bara jatqan, — "Tynysh! Saǵan ne boldy!" — dedi mysyqqa.

— Jo-oq, ony men sizge aıtyp turǵan joqpyn, — dedi kúlip kelinshek, — mysyqqa aıtyp turmyn. Áli eshteńege túsinbesem de qulaǵym sizde. Iá, ıá. Durys, bul bir ǵajap eken. Bálkim, osynyń ózi birtúrli jaqsy shyǵar...Bilmedim...Onyń bári esimde: vokzal da, tún de, yzyńdaǵan jel de. Biraq sizdi esime túsire almaı turmyn. Shynymen-aq daýsymnan tanydyńyz ba?..Siz tipti qyzyq ekensiz. Qashan júresiz? Ne dep oılarymdy ózim de bilmeımin...Árıne, ókinishti. Aýyr jaralysyz ba? Basyńyzdan ba? Siz onda, vokzalda, shalajansar bolyp sharshaısyz-aý. Túnde Máskeýde júrýge bolmaıdy sizge! Bolmaıdy! Sizdi ustap alady. Iá, tyńdap turmyn. Sóıleńiz!

Áńgime oqys úzilip qaldy. Elena Petrovna trýbkany jaıymen ornyna qoıdy.

— Múmkin, ol taǵy da telefon soǵatyn shyǵar, — dedi kelinshek, sosyn ústel qasyndaǵy kresloǵa otyryp, burynnan jatqan shylymdy alyp, qunyǵyp tarta bastady.

Arada shırek saǵat, sosyn jarty saǵat ýaqyt ótti, biraq eshkim telefon soqpady. Saǵat ekini soqty.

— Joq! Bulaı otyrý múmkin emes! Men jyndanyp ketetin shyǵarmyn, — dedi daýystap Elena Petrovna, sosyn ornynan ushyp túregeldi.

Áıel shkafqa júgirip baryp, esigin shalqaıta ashty. Mysyq qoryqqanynan dıvan astyna zyp berdi. Elena Petrovna umtylyp, qara kóılegin aldy, abaılamaı átirdi qulatty. Mysyq dıvannyń astyńda otyryp alyp, ańshylyqtan arqasy qozyp, jumýly tyrnaǵyn ashyp jiberip, qasyna ushyp túsip jatqan shilterdi nemese bet oramaldy qaǵyp ala berdi. Osynaý zattar ıisinen bet-aýzy tyrjıyp, túshkirip qalsa da, mysyqqa bul oıyn qatty unady.

Elena Petrovna úıden shyqqan kezde saǵat túngi úshti soqty. Shamdar men qalyń kardyń álsiz jaryǵyna malynyp, Máskeý alańsyz uıyqtap jatyr.

Pýshkın alańynda Elena Petrovnany patrúl toqtatty. Áıel kúzetshilerge qujattaryn kórsetip, maıdanda jaralanǵan kúıeýi Máskeý arqyly ótip bara jatqanyn aıtty. Qazir ol Belorýse vokzalynda otyr, sony baryp kórýi tıis. "Kúıeýim" degen sózdi aıtqanda Elena Petrovna qyzaryp ketti, biraq ony jaýyngerler baıqamady.

Jaýyngerler toqtap, úıirilip, oılanyp qaldy, sosyn úlkeniregi turyp:

— Maqul, aıtqanyńyz ras delik. Biraq Máskeý soǵys jaǵdaıynda emes pe, azamatsha, — dedi.

— Meniń ýaqytym az qaldy, — dedi Elena Petrovna kúıinip.

— Solaıyna solaı ǵoı! — dedi aǵa jaýynger kúbirlep. — Ýaqytyńyz kóp bolsa, biz sizdi mindetti túrde ustar edik. Aqıqat sóıter edik!

— Káne, Sıdorov, mashınany toqtat, — dedi ol tápeltek jaýyngerge.

Tápeltek jaýynger bos ketip bara jatqan jeńil mashınany toqtatty. Aǵa kúzetshi júrgizýshiniń qujatyn tekserip, onymen birdeńe dep sóılesti de, Elena Petrovnaǵa qarap:

— Otyryńyz! Sıdorov, sen azamatshamen vokzalǵa deıin barasyń. Tekserý úshin, — dedi ol kúlimsirep. — Jáne sizdi jolaı taǵy da ustap qalmas úshin.

Vokzaldyń jasyl zalyna Elena Petrovna jedeldetip kirip kelgen sátte tynysy tarylyp sala berdi — oǵan júregi toqtap qalǵandaı bolyp kórindi. Eger erkinde bolsa, ol qazir kózin jumyp, qabyrǵaǵa súıenip, alys bir qıyrdan áldeneniń zyńyldap, ándetip jatqanyn tyńdap tura berer edi — ol, bálkim, vokzal lústrasyndaǵy ot úni me, álde, samaıynan lypyldaı soqqan qan tamyrynyń ekpini me, kim bilgen.

Ábden sharshap, qajyǵan kisiler aǵash sákilerde otyrǵan kúıi uıyqtap qalypty. Eń arǵy sákide kóp azap shekkeni júdeý júzinen kórinip, bir ofıser otyr. Ol sol kózin qara shúberekpen tańyp tastaǵan.

Elena Petrovna sonyń qasyna baryp:

— Mine, keldim... — dedi jaıymen. Ofıser ornynan atyp turdy.

— Mine, osy... — dedi Elena Petrovna kúlimsireı sózin qaıtalap. — Siz tap men oılaǵandaı bolyp shyqtyńyz.

Zal terbelip, bir búıirge qaraı jyljyp júre berdi. Petrov Elena Petrovnany qoltyǵynan ustap, sákige otyrǵyzdy, al, abdyrap, sasyp qalǵan jaýynger Elena Petrovnaǵa jaıly bolsyn dep, sol aradan jol dorbasyn tartyp ala qoıdy.

Elena Petrovna ofıserdiń úrpıgen júzine, úırenshikti tanysy sıaqtanyp kóringen súıkimdi júzine qarap turyp:

— Siz osydan birdeńe uqtyńyz ba? — dep surady báseń únmen.

— Joq. Biraq sonyń qajeti bola qoıar ma eken? — dedi Petrov.

— Iá, durys aıtasyz, sonyń qajeti de bola qoımas, — dedi Elena Petrovna bir kúrsinip. — Men sizdi qatty qorqyttym ǵoı deımin, qarashyǵym. Qolyńyz muzdaı ǵoı, tipti.

Áıel Petrovtyń sup-sýyq qolyn alyp, eki alaqanymen ysqylap, jylyta bastady.

— Bul endi uzaǵynan bolar, — dedi áıel ózimen-ózi sóıleskendeı.

Petrov úndemedi. Sonaý bir jeltoqsan túninde, vokzal basynda, sýyq jel shól daladan qurǵaq qardy qýalap kelip jatqan kezdegi sıaqty, Elena Petrovnanyń úninen uıań yqylas pen bir qorqynysh taby seziledi. Petrov ún qatpady, biraq oǵan, ol Elena Petrovnaǵa kóp nárseni, oıyndaǵynyń bárin aıtqandaı bolyp kórindi.

Orta Azıanyń qalasy Petrovty appaq qarymen, kóktemdegi sıaqty tap-taza, móldir aspandary shar aınadaı kúnimen qarsy aldy. Ǵasyr jasaǵan kári aǵashtar, sheten qorshaýlar, tipti telegraf symdaryna deıin qalyń karǵa malynyp tur. Myńdaǵan ot ushqyny qubyla-qulpyryp oınaǵan, taý-taý kar kúresinderi arasyn qaq jaryp ótken shatqal sıaqty, keń kósheler túgeldeı jarqyrap jatyr. Bul jerge qonbaı, aýada qalqyp ushyp júrgen qar tozańdary edi.

Alataý shyńdarynyń móp-móldir kókshil muzynyń nury qala shatyrlaryna shaǵylysady. Keıde taý ishinen kóshkin qulaıdy da, so mańnan býdaqtap, aq shań kóteriledi.

Kóshe-kóshelermen jybyrlap júrip jatatyn esekter qyraýly qulaqtaryn silkip-silkip qoıady. Aryq jylǵasyn qýalaǵan móldir sý muz astyńda syldyraıdy, qys maýsymynyń raýshandary tárizdenip, ıirim-ıirim baý-baqshalarda mamyq karǵa malynyp qatyp qalǵan rýdbekıa gúlderi samsap tur.

Petrov qansha keýdesin kere tynystaǵanymen, saf aýaǵa bir toımaıdy. Qys aýasynan tipti basy aýyrady.

Budan bir jyl buryn ǵana osy bir qala ózine qabaǵy bir ashylmaıtyn, qatygez qala bolyp kóringenine Petrov endi qaıran qalady. Biraq dáıekti zeıin-zerdesi tap osyndaı shuǵylaly kúnder, tap osyndaı zeńgir aspan, tońazyǵan japyraqtyń tap osyndaı ıisi, júz jasaǵan baýlardyń tap osyndaı tamyljyǵan tynyshtyǵy buryn da bolǵanyn esine sala beredi. Buryn ol muny baıqamaǵan. Nege? Bálkim, jalǵyz basty bolyp, osy qubylystardy árdaıym jalǵyz kórgeninen de shyǵar. Onda qasynda meıirimdi qol da, kúlimdegen kóz de, qońyr daýys ta joq edi ǵoı.

Petrov qalanyń syrtyńda, sanatorııde, bıik taýlar arasyndaǵy aıazdy shymyr aýa arasynda turatyn. Bul arada juldyzdar túnemelikte úsip ketip, olardy shyńyltyr muz qursap tastaǵandaı bolyp kórinetin.

Ol bir úzdiksiz jan tebirenisinen shyǵa almaı júrdi. Sol tebirenis-tolqyn birte-birte kúsheıip, bir kúni oǵan tórt-aq sózden turatyn: "Jıyrmasynda kelemin, qarsy al" degen jedel hatty ákelip bergen sátte, aqyly jetpeıtin, tipti adam jany shydamaıtyn bir ińkár baqytqa aınalyp sala berdi.

Jedelhattan keıin oǵan barsha tirlik kisi tynysyn býyp, kózin ashtyrmaı qoıatyn, kúlli álemdi aq sáýledeı qubylyp-qulpyryp jiberetin qardy quıyn tárizdi uıtqyp ala jóneldi.

Túngi vokzal, tońyp qalǵan súıikti erin dirili, onyń uıań úni, jabaıy alma toǵaıyn basyp sanatorııge baratyn jol, oppa qar men qulaǵan aǵashtar arasynda býyrqanyp-býrsanyp, kóbik atyp jatqan sarqyrama sýlar. Taǵy da óziniń kóz jaýyn alarlyq máńgi tizbek shoǵyrymen qarly taý basyna baıaý kóteriletin kógis juldyzdardyń nur-sáýlesi. Kúńgirt muz jaryǵymen jaltyldap, túpsiz-tuńǵıyq tún qoınyna sińip ketip jatqan taý shyńdaryna qaraý úshin, olar bir sótke jar basyna aıaldaǵan kezde, betterine kelip soqqan taý men dala, qys jeli jáne bar. Al, Elena Petrovnanyń júrek tereńinen sýyryp, áreń aıtqan:

— Osy uzaǵynan bolǵaı, ıá, uzaǵynan...Bálkim, máńgige shyǵar, — degen sózi taǵy bar.

1945 jyl

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---