InfoHub Logo

Maıorıdegi stansıa býfetiniń buryshynda saqal-murty tikendeı, tyrıǵan aryq shal otyrdy. Rıga shyǵanaǵy ústinen qysqy daýyl aq jolaqtanyp, ysqyryp ótip jatyr. Jaǵalaýda siresken qalyń muz. Shańytqan qarly jel arasynan alasuryp týlap jatqan teńiz tolqynynyń ókirip kelip, tutasqan muz kemerdi soqqylap jatqan úni estiledi.

Shal, tegi, býfetke jylyný úshin kirgen bolýǵa tıis. Ol eshteńege tapsyrys bermedi, usynaqsyz jamaı salǵan balyqshy kúrtkesiniń jeńine qolyn suǵyp, aǵash dıvanda eńsesi túsip, salbyrap otyr.

Shalmen birge sabalaq aq qanden de ishke kirdi. Ol shaldyń aıaǵyna jabysqan kúıi dirildep otyr.

Olardyń qasyndaǵy shaǵyn ústelde buqa moıyndary qyzaryp ketken jas jigitter dabyrlasyp, tory syrany tartyp jatyr. Olardyń qalpaqtaryna qonǵan qar erı bastaǵan. Móldir tamshylar syra quıylǵan staqandar ishine, sur shujyqty býterbrodtar ústine tamshylaıdy. Biraq jas jigitter fýtbol machy týraly daýlasyp, oǵan kóńil aýdaratyn túri joq.

Jas jigitterdiń bireýi kenet býterbrodty alyp, onyń jartysyn bir-aq asaǵanda, qanden shydaı almady. Ol ústelge jaqyndap baryp, artqy aıaqtarymen qazdıyp turyp, jalynyshty túrde jas jigittiń aýzynan kózin almaı qoıdy.

— Petı! — dedi shal ony báseń únmen shaqyryp. — Sen qalaı uıalmaısyń! Jurttyń mazasyn nege alasyń, Petı?

Biraq Petı tura berdi, onyń aldyńǵy aıaqtary tynymsyz qaltyrap, álsiregen kezde jyljyp tómen túse beredi, olary dymqyl qarnyna jeter-jetpeste, ıt esin jıyp, aıaqtaryn qaıtadan kótere qoıady.

Al jas jigitter ony baıqamaıdy. Olar áńgime-sóz qyzyǵyna túsip, jıi-jıi staqandaryna salqyn syrany ústemelep quıa túsedi.

Qar terezege soǵyp jabysyp jatyr, osyndaı yzǵarly kúnde muzdaı syrany qunyǵa iship otyrǵan kisilerdi kórgende, adamnyń arqasynan aıaz qaryp ótkendeı bolady eken.

— Petı! Áı Petı! Kel beri! — dedi shal taǵy ıtin shaqyryp.

It shalǵa ony esitip turǵanyn, biraq ózine-ózi ıe bola almaǵany úshin, odan keshirim suraıtynyn bildirgisi kelgendeıin, oǵan quıryǵyn birneshe ret shybjyńdatyp bulǵap-bulǵap qoıdy. Ol shalǵa qaramaı, kózin múlde basqa jaqqa burdy. Qanden buǵan: "Osy qylyǵymnyń jaman ekenin ózim de bilemin. Biraq sen maǵan mynadaı býterbrod satyp alyp bere almaısyń ǵoı" — dep turǵan tárizdi.

— Áı, Petı! Petı! — dedi shal sybyrlap, qatty renishten daýsy sál dirildep shyqty.

Petı quıryǵyn bulǵap, shalǵa kóz qıyǵymen jalbaryna karady. Ol osynaý sıqymen oǵan endi ózin shaqyrmaı-aq, uıaltpaı-aq qoıýyn suraıtyn sekildi, óıtkeni onyń ishi bunsyz da álem-jálem, eger úzdigip bara jatpasa, árıne bóten adamdarǵa eshqashan da kózimdi satpas edim dep turǵandaı.

Aqyrynda jas jaınaqtardyń jasyl qalpaqty, jak súıegi shyǵyńqy bireýi ıtti baıqap qaldy...

— Suraısyń ba, sumpaıy? Qojaıynyń qaıda seniń? — dedi ol

Petı qýanyp quıryǵyn bulǵady, shalǵa bir qarap, tipti baıaý qyńsylap ta qoıdy.

— Sizdiń munyńyz qalaı, azamat! — dedi jas jigit. — Itti asyraǵan ekensiz, endeshe omy aýqattandyrýyń kerek qoı. Áıtpese mynaýyń ábestik emes pe. Itińiz qaıyr surap tur. Qaıyrshylyqqa bizge zańmen tyıym salynǵan.

Jas jigitter jappaı kúlisti.

— Valka qatyrdy bálem! — dep bireýi qyshqyryp qaldy da ıtke bir bólek shujyqty laqtyra saldy.

— Petı, toqta! — dep aıqaılady shal, onyń jel qaqqan beti men qyldaı moıyny qyzaryp ketti.

It beıshara búrisip, quıryǵyn túsirip, shujyqqa qaramastan, shaldyń qasyna keldi.

— Olardan tıtimdeı qıqymdy da alma! — dedi shal

Ol qoly qaltyrap, qaltasyn tinte bastady, azdaǵan kúmis pen mys tıyndar alyp, teńgelerge jabysqan kir-qoqysty úrlep tastady. Onyń saýsaqtary dirildep ketti.

— Ózi taǵy shamdanyp qaldy! Pálesin qara, syr bergisi joq! — dedi jaǵy shyǵyńqy jaınaq.

— Qoıshy sony! Onda ne jumysyń bar! — dep, joldastarynyń biri bárine syra quıyp jatyp, ony mámlege shaqyrdy.

Shal lom dep jaýap qatpady. Ol tik turaqtyń qasyna baryp, ylǵal taqtasy ústine birneshe teńgeni qoıdy.

— Bir býterbrod! — dep ol qyryldap.

Qanden onyń janynda quıryǵyn qysyp tur.

Satýshy áıel oǵan tárelkege eki býterbrod salyp berdi.

— Bireý! — dedi shal.

— Alyńyz! — dedi satýshy áıel jaıymen. — Men budan kedeılenip qalmaımyn...

— Paldıes! Rahmet! — dedi shal

Ol býterbrodtardy alyp, platformaǵa shyqty. Onda eshkim de joq eken. Bir sholaq daýyl uıtqyp ótipti, ekinshisi de kóterilipti, biraq ol áli de alys kókjıekte júr. Tipti kúnniń bir álsiz sáýlesi Lıelýpa ózeniniń ar jaǵyndaǵy aǵaryp jatqan ormanǵa baryp tústi.

Shal taqtaı skameıkaǵa otyrdy da býterbrodtyń bireýin Petıge berdi, ekinshisin surǵylt bet oramalyna orap, qaltasyna saldy.

Qanden ony asyǵyp-aptyǵyp jeı bastady, shal oǵan qarap:

— Áı, Petı, Petı! Aqylsyz neme sol! — dedi báseń únmen.

Biraq ıt ony tyńdamady. Raqattana jep jatyr. Shal oǵan qarap, jeńimen kózin súrtip otyr — tegi kóz jasy ókpek jelden shyǵyp jatqanǵa uqsaıdy.

Rıga jaǵalaýyndaǵy Maıorı stansıasynda ótken shaǵyn oqıǵanyń bar bolǵany osy.

Men ony nege aıttym?

Prozadaǵy máseleniń egjeı-tegjeıi týraly oılana kelgende, men osy bir oqıǵany esime aldym da eger ony egjeı-tegjeıinsiz — ıt óziniń kúlli túr-pishinimen qojasynan keshirim suraǵanyn, so bir tıtimdeı tirlik ıesiniń odan qaımyǵa — jalyna qaraǵanyn bermeseńiz, onda bul oqıǵa is júzinde bolǵanynan áldeqaıda dóreki bolyp kóriner edi.

Al eger onyń úısynyq jalǵyzdyǵyn bildiretin ebedeısiz qolmen tigilgen jamaýy, jaınaqtardyń qalpaqtarynan erip túsip jatqan qar tamshylaryn, muzdaı syrany, qaltasynan alatyn, qıqymdar jabysyp qalǵan tıyn-tebenderdi, sosyn teńiz jaqtan appaq dýaldaı bolyp soǵatyn sholaq daýyldardy aıtpasa, áńgime budan shyn máninde bolǵanynan góri, qan-sólsiz qurǵaq birdeńe bolyp keter edi.

Sońǵy jyldary bizdiń qara sózimizden egjeı-tegjeı ataýly joǵalyp barady, ásirese jas jazýshylardyń nárselerinen.

Biraq egjeı-tegjeıinsiz zat tirshilik ete almaıdy. Onda kez kelgen hıkaıa Chehov eske salatyn, súrlenip ystalǵan aq saha balyq sıaqty, qý taıaqqa aınalady. Aqsahanyń ózi joq, tek bir qý jańqa ǵana qalady shoshaıyp.

Pýshkınniń sózine qaraǵanda, egjeı-tegjeıdiń mánisi, ádette kózge elenbeı qalatyn ýaq-túıek bútin bolyp jalt etip, jurttyń bárine kórinýge tıis.

Basqa bir jaǵynan qarasaq, kisini qajytyp, jalyqtyryp jiberetin, baıqampazdyǵy dertke aınalǵan jazýshylar da bar. Ár nárseniń egjeı-tegjeıi, eger ol aıryqsha sıpatta bolsa ǵana, ne jaryqtyń shuǵylasy sıaqty, qarańǵy túnekten kez kelgen adam men qubylysty aıqyn kórsete alatyn jaıtta ǵana ómir súrýge qaqysy bar ekenin túsinbeı turyp, olar óz týyndylaryna egjeı-tegjeıdi úıip-tógip, ony aýzy-murnynan shyǵaryp qoıady.

Máselen, endi jaýa bastaǵan iri jańbyrdy kóz aldyńa elestetý úshin, onyń áýelgi tamshylary tereze túbinde jatqan gazet betin tyrsyldatyp shertip jatty dep jazsańyz da bolady.

Nemese, emshektegi náreste ajalyn sumdyq shoshyna seziný jaıyn berý úshin, ol týraly Alekseı Tolstoı "Azapty saparynda" qalaı aıtsa, tap solaı aıtsańyz jetip jatyr.

Silesi qatyp sharshaǵan Dasha uıqtap ketedi, oıanǵasyn nárestesi ólip qalǵanyn kóredi.

"Dereý bas salyp, jórgegin ashyp qarasa, — onyń shoshıǵan basyndaǵy sırek sary shashy tikireıip turyp qalypty.

...Dasha kúıeýine:

— Men uıqtap jatqanda, oǵan ajal kelipti...Sen túsinseńshi — onyń maıda shashy tikireıip turyp qalypty...Ol qatty qınalypty...Men uıyqtap jata berippin...

Ol qansha azǵyrsa da, áıeldiń kókeıinen sábıdiń ajalmen jalǵyz ózi qalaı arpalysqanyn kórgenin ketire almaı-aq qoıdy".

Máseleniń osy bir egjeı-tegjeıi (sábıdiń jumsaq shashynyń tik turyp qalýy) ajaldy dálme-dál sýretteıtin talaı-talaı betterge tatıdy.

Nárseniń osynaý egjeı-tegjeıiniń ekeýi de nysanaǵa dál tıip jatyr. Egjeı-tegjeı degeniń tutas dúnıeni mindetti túrde anyqtaı túsetin dáp osyndaı zat bolýy kerek.

Men bir jas jazýshynyń qoljazbasynan mynadaı bir dıalogqa tap boldym:

— Pasha apaı, amansyz! — dedi Alekseı ishke kirgesin. (Buǵan deıin avtor, esikti dál bir baspen ashýǵa bolatyndaı-aq, Alekseı Pasha apaıdyń bólmesiniń esigin' qolymen ashty, — deıdi.)

— Amanbyz, Alesha, — dep emen-jarqyn sálemdesti Pasha apaı, tigip otyrǵan isinen basyn kóterip, Alekseıge qarady. — Kópten beri kelmediń ǵoı?

— Qol tımeıdi. Apta boıy jınalystar ótkizdim.

— Apta boıy deısiń be?

— Dál solaı, Pasha apaı! Apta boıy. — Volodá joq pa? — dedi ol bos bólmeni kózimen bir sholyp.

— Joq. Ol óndiriste.

— Endeshe men kettim. Kóriskenshe, Pasha apaı. Saý bolyńyz.

— Kóriskenshe, Alesha. Aman bol – dedi, Pasha apaı.

Alekseı esikke qaraı bettep baryp, ony ashty da shyǵyp ketti.

Pasha apaı onyń sońynan qarap, basyn shaıqady.

— Júrekti jigit. Motorly.

Bul úzindide jazý mánerindegi salaqtyq pen jalqaýlyqty aıtpaǵanda, ol múlde qajetsiz, bos nárselerden quralǵan (olar syzylyp kórsetildi). Bulardyń bári múlde kereksiz, eshbir erekshe sıpaty joq, eshteńeni aıqyndamaıtyn egjeı-tegjeıler.

Nárseniń egjeı-tegjeıin izdep, anyqtap alǵasyn, ony asa qatal suryptaý qajet.

Egjeı-tegjeı, ózimiz ádette ıntýısıa dep ataıtyn nársemen, asa tyǵyz baılanysty.

Intýısıany men tutas zattyń jeke bir bólshegi, egjeı-tegjeıi, bir ǵana qasıeti arqyly onyń sýretin qalpyna keltirý dep bilemin.

Intýısıa tarıhı romandardyń avtorlaryna ótken dáýirlerdiń shyn mánindegi sýretin ǵana emes, olardyń qaıtalanbas beınesin de, adamdardyń sezim-túısikterin de, psıhıkasyn da (bizdermen salystyrǵanda ózgeshe bolǵan) qalpyna keltirýge kómek kórsete alady.

Intýısıa, eshqashan da Ispanıa men Anglıada bolmaǵan Pýshkınge keremetteı ıspandyq óleńderin jazýyna, "Tas meımandy" jazýyna kómektesti, "Oba kezindegi toıda" ortaǵasyrlyq Anglıanyń sýretin aıqyn berýine járdemdesti, al bul sýret so bir tumandy elde týǵan Valter Skott ne Berne jasaı alatyn dúnıelerden áste kem emes qoı.

Nárseniń táp-táýir egjeı-tegjeıi, oqyrmannyń kóz aldyna ıntýısıaly túrde tutas bir dúnıeni — adam men onyń jaı-kúıi týraly, oqıǵa ne dáýir týraly uǵymdy durys elestete alady.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---