InfoHub Logo

Shymbaı tabıǵatynda momyn jaratylǵan adam. Biraq jamannyń da jamany, adam tappas amaly bolatyny sıaqty, ol ózin tanylmaǵan talant, jurttan asqan danyshpanmyn dep oılaıdy. Óıtkeni sonaý elýinshi jyldardyń basynda úlken bir sheberhanada istep júrgeninde kıiz úıdegiler paıdalanatyn dóńgelek stol tóńiregine qoıyp adam otyratyn úlkendigi otaý úıdiń temir oshaǵyndaı tapal oryndyqtar jasaǵany úshin óndiristik jınalysta maqtalǵany bar-dy. Osy maqtaý Shymbaıǵa pále bolyp jabysty. Osydan keıin-aq ol ózin osy zamannyń alyp áýe kemelerin jasaǵan Týpolevpen, Iakovlevpen qatar qoıatyndy shyǵardy. Tipti bir jınalysta ol týra bylaı dedi:

— Konstrýktordyń bári bir!— Bul ózim de konstrýktormyn, óıtkeni tapal oryndyqtar jasadym degeni ekenin jurt jaqsy.túsindi. Estigen áıelder jaǵy betin shymshyp, endi birazy erinderin qymqyra tistep, erkekter ozý tartyp teris aınaldy. Aqyry osy kishkentaı nárseden týǵan úlken «men» Shymbaıdy bizdiń sormańdaıymyzǵa syıǵyzbady. Partıa uıymy másele qoıyp, jergilikti komıtet qoldap ol bizden ketti. Bizden keterde ol týra bylaı dedi:

— Sorlaryń bar baıqussyńdar, mańdaılaryńa men syımadym ǵoı.— Muny alǵash estip, shynymen bizdiń yrysymyz yǵysyp bara jatyr ma, eger olaı bolsa Shymbaı ózimizde qala bersin dep basshylarǵa aıtqandarymyz da boldy. Kim biledi, baq tazdyń basyna, pushyqtyń murnyna qonady degen bar. Sheberhanadaǵy bar paqyrdyń baq-dáýleti osy teke kóz, qortıǵan Shymbaımen birge ere ketse bárimiz apannan bóltirigin alǵyzǵan shýlandaı alas uryp qalyp júrsek pále emes pe? Onyń ústine «bákeneden pále shyǵady» degendi bylaı qoıǵanda dúnıe tarıhynda kishkentaıdan shyqqan uly adam az ba? Sondyqtan da ádepkide ishimizdi jıyp-aq sekem alyp-aq qalǵanbyz. Biraq Shymbaı aıtqandaı shańyraǵymyz shart kelip, ortaǵa. túsip qalǵan joq, keregemiz kóginen setinegen joq. Burynǵydaı-aq tútin tútetip, sheberhanamyzdyń esigine irgenek, bosaǵasyna taıanysh bolyp júre berdik. Bir táýir jeri Shymbaımen bir sehta jumys isteıtin tórteýmizdiń qulaǵymyz da tynshyp qaldy. Óıtkeni eki kúnniń birinde qıtyqtan sıtyq taýyp, ilip-qaǵyp bizdi silkilep-silkilep alatyn bastyq aýzyna qum quıylǵandaı únsiz qaldy. Bastyqtyń bulaı úndemeı qalýynan tórteýmiz de ish jıyp, uly daýyl aldyndaǵy tymyq aýa emes pe eken dep esimiz ketip, etegimizdi basyn júrdik. Biraq artynda eshteme bolmady.

Bir kúni kórshi kombınatqa ornalasqan Shymbaıdyń aýzy-murny qan bolyp qulap jatyr degendi estip, «baıqus-aı, qıyn bolǵam eken» destik. Sóıtse...

...Aýyz degen qurǵyr tek tamaq ishý úshin jaralmaǵan ǵoı. Tipti tamaqtap buryn onyń mindeti sóıleý sıaqty. Árádik sóılep qoıatyn, tipti artyq aıtyp ketip, artynan tamaqty kóp iship qoıǵan adamsha beı-jaı tartyp, renjip júretinimiz qansha? Sondaı bir kezderi kórshi sheberhananyń bir bólmesinde is tigip otyratyndardyń birin sheberhana bastyǵy Kúrkeı shaqyrar edi. Aldymen jaıbaǵystap haldy, bala-shaǵany, úı-ishin suraǵan bolady. Artynda ne jatyr eken dep sheberler abyrjyp otyratyn. Qap! Osyndaıda qum quıylǵyr aýyzǵa qum quıyp tastamasam dep ishteı áldeneshe ýádeni de baılap-baılap tastaıtyn. Bastyq bilgizer-bilgizbes, shalajansar qylyp birdeme aıtady:

— Osy meniń úıime kim kelip, kim ketkeni senderge ne úshin kerek? Álde meni áńgimelemeseńder ishken astaryń sińbeı me?— Ol kúlgen bolady. Onysy sheberlerge kúmirem qaptyramyn degendeı kórinedi.

Qap! Tilińe tyıym sal! Bir eli aýzyńa eki eli qaqpaq qoı dep babalarymyz qalaı durys aıtqan. Budan bylaı bir sóz aýzymnan shyǵarsam aýzyma qara qan tolsyn dep olar ishteı qarǵystanady. Kelgen soń birer kún tórteýi burtıysyp úndespeı qalady. Sonan soń úndemestik bultyn shydamsyzdyq jeli kóterip áketedi de, aspan ashylǵandaı sóılep úırengen aýyz qaıta jypyldaı bastaıdy. Qaısysy buryn sóz bastasa basqalary soǵan kúdiktene qarap turady da, eski ádet qala ma, tósten qashqan túlkige qosylǵan tazydaı qalyn shań ishinde bara jatqandaryn ózderi de baıqamaı qalady.

Mynany, degen edi qolynda kúzen terisinen qurastyryp otyrǵan jaǵany nusqap Áltaı degen jigit — shamasy bastyqtyń áıeliniń eliniń amanatymen istetip jatsa kerek.

— Áı qoıshy,— dedi Órken,— taǵy bireýimiz jetkizip júrermiz.— Bári de jym boldy. Tórteýi de úndemeı iske kirisip ketti. «Endi sóılesem aýzyma qan tolsyn!» deskendeı. Bári de ornynan qozǵalǵan joq edi. Jazdyń jańa kele jatqan shaǵynda qysqy zák, dymqyldan jańa arylǵan esik syqyrlap ashyldy da, arǵy jaǵynan hatshy qyz kórindi.

— Áltaı, sizdi bastyq shaqyrady!— Áltaıdyń túsi buzylyp júrip berdi. Ol shyǵa bergende qalǵan úsheýi birine biri qarasty.

Kóp aınalmaı, Áltaı tez keldi. Qap-qara bolyp tútep ketipti. Murnynyń ústinen shyp-shyp ter shyǵyp tur.

— Myna bastyqtyń aq saıtany bar shyǵar. Qazir ǵana meniń aıtqan sózimdi bilip .otyr.— Órken ornynan qarǵyp turdy. Dereý oryndyǵynyń astyn aýdaryp jiberip, kóńili ornyna túskendeı «ýh» dep ony jerge tars etkizip qaıta qoıa saldy. Tóńireginiń bárin tintinip ketti. Basqalary da túsinip, búkil bólmeni tintip shyqty. Bulardyń sózin jetkizetindeı esh jerde qaýipti eshteme kózge túspedi.

— Bir sumdyq boldy ǵoı,— dedi kúıingen Áltaı. Al ol joqta qalǵan úsheýi Áltaıdyń ózi óńin aınaldyryp jetkizip júrmesin degen kúdikti de aıtty. Kim biledi, kimniń ishine kim kirip shyǵypty?! Adam alasy ishinde, mal alasy syrtynda.

Sóıtip tórteýi syrttaı bilgizbegenmen ishteı alakózdenip, birin biri atarǵa oǵy bolmaı júrdi. Biraq tańerteń kelisimen olar qyzmetti tórt adam is tigetin bólmeni tintip, sóz jetkizip qoıatyn eshteme joq pa dep qaraýdan bastaıtyn boldy. Keıde sheberhana bastyǵy Kúrkeı áńgime arasynda tórteýiniń birine qarap, keshegi bálen degen kıno qyzyq pa eken deıdi. Mundaıda alǵash birge otyratyn tórteý, bastyǵymyz da biz barǵan kınoǵa barǵan eken, bizdi syrtymyzdan kórgen eken ǵoı dep qoıa salýshy edi. Joq, olaı emes ekenin bular seze bastady.

Iapyrmaı, shynymen bastyqtyń aqsaıtany bar ma?— dedi Áltaı arada eki-úsh kún ótken soń joldastaryna qarap.— Tipti istiń jaıyn sóılese almaıtyn boldyq qoı. Kınoǵa barǵanymyzǵa deıin bilip otyrady. Aıtqanymyz aıtqan zamatta óńi aınalyp bastyqqa jetedi.

Kúndi kún qýyp jetip jatty. Kalendardyń kishkentaı paraǵy on ret aýdarylǵan soń óndiristik jınalysta Kúrkeı azǵantaı sóz sóıledi de, aıaǵyn bylaı aıaqtady.

— Jumystaryńyzdy alańsyz isteı berińizder, meniń eshqandaı aqsaıtanym joq, aqsaıtandar jazasyn alady!

Jurt úndemeı tarasty. Bir bólmede otyratyn tórteý ıede bolsa úlken mashınaly seh tez bitse eken, myna bir aıadaı bólmeden qutylsaq eken. Úlken sehqa kóshkenshe tipti jumystyń jaıyn ymmen sóılesse de, úndespeýge kelisti. Kúrkeıdiń sońǵy sózin bular túsine de almaı qaldy. Sońǵy sózdi ózderine aıtqan deıin dese, «jumystaryńdy alańsyz isteı berińder» deıdi. Nede bolsa áliptiń artyn baqqan jaqsy ǵoı desti.

Sóıtip júrgende bir qolaısyz jaı boldy. Sońǵy kúnder! bastyǵynyń aıtqanyn kóbirek oılap mazasyzdandy ma, álde tipti osy zamannyń jabysqaq aýrýy týmaý kelip qaldy ma, Áltaı tórt-bes kúnnen beri uıyqtaı almaı júrgenin, sodan ba basy aýyratynyn aıtyp edi, Kúrkeı tipti muny da bilipti.

— Úsh-tórt kúnnen beri uıyqtamaı meniń úıimdi ańdyp júrgenderdi de bilemin,— dedi de, ol nege ekeni belgisiz, osy sózderdiń artynan ishek-silesi qata kelip kúldi. Uzaq kúldi. Bul da Áltaıǵa áser etti me, kim bilsin, is tigip otyrǵanda aıaq astynan murnynan dirdektep qap ketti. Ol esikke tura júgirdi. Bar pármenmen qatty jabylǵan esiktiń birdeńege dúrs etip qatty soǵylǵany belgili boldy. Esiktiń syrtqy jaǵynda aǵash edenge áldene dúrs etip qulady da, tapyr-tupyr dybys estildi. Basqa bólmedegiler de, Áltaıdyń joldastary da esikten pe bolyp qalǵanyn kórýge moınyn sozdy. Ústi shań-shań bolyp, bet-aýzy qan Shymbaı úıelegen toqtysha jerden typyrlap zorǵa turyp jatyr. Bet pishini álem tapyryqtanyp, túrinen adam shoshyǵandaı. Shamaly qylı qaraıtyn eki kózi bul joly tipti qıastanyp, birine biri atysyp tur. Kópten ótek kórmeı garmonnyń kóriginshe kóp qyrtystanyp ketken shalbar tizesine qaraı tartyla túsip, qoıan sıraǵy ashyq qalypty. Murnynan qany sorǵalaǵan Áltaıdyń ıe bolyp jatqanyna qaraýǵa murshasy joq, jýynatyn jerge qaraı júgirip barady. Aýzy-murny qan bolǵan ekeýdi syrt kórgen kisi tóbelesip qaldy dep te oılar edi. Bireýi murnyn, bireýi betin basyp alǵan,

Anaý buryshta hatshy qyz jer-kókti jańǵyrtyp kúlip júr. Kúlkiden ábden silesi qatsa kerek, ishin qos qoldap basyn alypty. Kúlkiden tyıylaıyn degende:

— Oǵan sol kerek,— degendi bólip-bólip zorǵa aıtady da, sóziniń aıaǵyn kúmis kúlkisimen kómip jiberedi. Aýyzy ańqıyp, ne bolǵanyn bile almaı turǵandar da kóp. Qap jalaǵan aýyzǵa aıaýshylyq bildirip jatqandar da bar.

— Ne boldy?—degenderge Shymbaı burynǵysynsha kózi qylılanyp, qyrtıǵan moıny burynǵydan da ishine tartyla túsip, teris jaýap beredi:

— Seniń ne jumysyń bar?!

Er bolsań budan keıin oǵan sóılep kór. Ol týra amandyq suraǵan adamnan pále izdeıdi. Sonymen sálden keıin-aq bári de jym-jyrt boldy da, qyzmetkerler qaıta jumystarymen shuǵyldanyp ketti.

Úsh kúnnen keıin kórshi kombınattan da Shymbaıdyń jumystan shyǵarylǵany áp-sátte-aq kásipshilik kombınatynyń ishin jaryp ótti. Bárimizdiń taýqymetimizdi kóterip, bar baq-dáýletimiz bir basyna oralyp júrgen Shymbaı erteńine tıpyńdap, eki tizesi jazylmaı ketip bara jatty. Alǵash bárimizdiń qyzyrymyz Shymbaıdyń bıs saýar kónekteı qapshyǵynda ketip bara jatqandaı kórdik. Biraq kórshi sheberhanadaǵylar sıaqty Shymbaıdyń ketkeninen kesel kelgen joq. Ol az ýaqytta-aq umyt boldy. Áltaılar bul keń dúnıede bastyǵy baryn umytqandaı, bir shatyrdyń astynda ómir keship júrip-aq habarsyz qaldy. Aqsaıtanynan aırylǵandaı Kúrkeı de únsiz.

1971

---