InfoHub Logo

Áýe aınalyp jerge túsken ıýl aıynyn bir jeksenbi kúni edi. Kún túskilikten aýsa da áli de shańqaıyp túr. Kósheden asfálttyń múńsigen ısi shyǵady. Ol ashyq terezeden úıge jetedi. Qart Alataý sonshalyqty bir adam aıtyp jetkizbeıtin erekshe kórikpen Almaty ústine úńile túsedi. Qalanyń kósheleri mı qaınatqan ystyqtan balbyrap uzyn shynarlardyń kóleńkesin tasalaıdy. Bar jan-janýar kún kóziniń ystyǵyna shydamaıtyndaı jar qabaqtardy, úılerdi, aǵash saıalaryn qýalaıdy. Meniń de endi ǵana biraz damyldaýǵa tósekke bettegen shaǵym edi. Esik qońyraýy shyldyr ete tústi. Men esikti ashtym.

Esik aldynda eńgezerdeı qara jigit tur. Kózime á degennen túskeni betindegi tyrtyǵy. Betten tyrtyq kórsem-aq keshe buzyqtary esime túsedi. Burynyraqta Qaskeleńdegi balalar úıinde beti tyrtyq Taılaqbaı degen buzyq bolyp edi. Balalardy bir shybyqpen aıdaıtyn. Taılaqbaı osy jerde de oıyma orala ketti. Bul jigittiń kıimi jupynylaý. Kónetoz boz kostúm bir kezde táýir bolǵanǵa uqsaıdy. Qazir jaǵasynyń qos qyrtysy búktelip, ajymdy betteı myj-myj bolyp qalǵan. Shalbardyń qyry joq. Ol shamasy fabrıkadan shyqqannan keıin syný degendi bilmese kerek. Tizege keptelgen jeri qaltalanyp shyǵyp ketipti. Biraq tym bylǵanysh ta emes. Segiz shabýly boz kepkasyn oń qolyna qysyp ustap alypty. Ekinshi qolynda keneppen tystalǵan kishkene qol chemodany bar.

— Sizdiń úıge kirýge bola ma?— dedi ol maǵan týra qaramaı.— Týra bir jyl izdedim sizdi.

Ótirikshilerdiń sózi osylaı keledi dep turmyn ishimnen. Respýblıkanyń barlyq buryshynan maǵan býma-býma hat kelip jatady. Tipti olardyń shala saýattylary tolyp jatyr. Biraq sol kúpshegi buzylǵan eski arbanyń izindeı jazýlar da taýyp keledi. Keıde joldastar meni suraǵan bireýlerdi týysqanym bolmasa da shatasyp úıge jiberip qoıady. Solardyń bári tabatyn adresti bul tepse temir úzetin jáne osy zamanǵy kózi ashyq jigit qalaı taba almasyn.

— Uzaq izdegen ekensiz,— dedim kúlip.

— Eger keleke etseńiz izimshe qaıtamyn. Biraq myna chemodandy osynda tastaımyn. Onda keıin siz meni izdeıtin bolasyz jáne siz meni ómir-baqı taba almaısyz.

Osy áńgimeniń shet-jaǵasyna úı-ishi, bala-shaǵa tegis úńilisip qaldy. Esikten bireý qarasa-aq balalardyń qosa júgiretin ádeti. Óıtkeni úlken qaladaǵy birin-biri bilmeıtin kórshilerdi balalar biledi, úıin, qaı esik, qaı páter ekenin qatesiz aıtyp beredi. Sondyqtan da adasqan bireý bolsa adres aıtý úshin antalaıdy. Al bul kelip turǵan adasqan bireý emes, bizdiń úıdi tóte taýyp kelgen adam.

Kózim onyń qatýly qabaǵyna tústi. Bet-júzin sholdym. Shynymen áńgimelese almaı, osy úıge kire almaı keter me ekenmin degen oı ony tynyshsyzdandyryp, bet« aýzy qubylyp, tyqyrshyp ketkenin ańǵardym. Ol qaltasynan kir-kir, termen ábden ılektenip qalǵan oramalyn alyp mańdaıyn súrtti.

— Men sizdiń qatal adam ekenińizdi de bilem, sonda da úıińizge kelip turmyn,— dedi ol oramalyn qaltasyna salyp.

Men oılanyp qaldym. Múmkin shynymen jumysy ońasha ǵana aıtýdy kerek etetin adam shyǵar. Ómirde adam balasy bilmegen, bilip bolmaǵan syr kóp qoı.

— Kirińiz!

Ol bir attap úıge kirdi de, aıaǵyndaǵy kónerip, aq julyqtanǵan, úlkendeý bolǵandyqtan basy sýdan shyqqan qaıyqtaı qaıqaıǵan botınkasyn tastady. Bir qyzyǵy aıaǵyndaǵy shulyǵy eń sońǵy órnekpen jasalǵan, ıne-jipten jańa. Jigit tórgi bólmege ótýge azyraq qorsynǵandaı turdy da, baıaý basyp kelip shettegi oryndyqqa otyrdy. Qaltasynan oramalyn alyp, taǵy mańdaıyn súrtti. Sonan soń:

— Meniń áńgimemdi múmkin bolsa bólmeńiz. Ózińizden basqa kisi estimesin,— dedi ol maǵan á degennen kesimdi shart qoıyp.

— Jaraıdy. Qup.— Ol túnerip, qabaǵyn tars túıip jerge qarap ketti.

— Men urymyn,— dep bastady ol sózin, qaıta basyn kóterip, maǵan týra qarap, qasyn qaqpastan.— Meniń atym ázirge siz úshin Aıtyrtyq bolady. Myna sol betimdegi tyrtyqty kórip otyrsyz. Bul tabıǵattyń meniń betime ádeıi basqan belgisi. Men qarǵys atqan adammyn.

Bul sózderdi estigende záre-qutym qalmady. Áıtse de ózi tapa-tal túste kelse, meni azdy-kópti bir jyl izdegen bolsa, odan nesine qorqamyn. Esh nárse bildirmegen bolyp otyra berdim. Ol tamaǵyn kenep, qaıta sóıledi. Tamaǵyn sál kenep, qońyr daýsymen sózdi bastap ketti.

— Men qarǵys atqan adammyn,—dep qaıtalady ol. Qabaǵyn shytyp, bar bas terisin tas túıin etip mańdaıyna jınap aldy.— Sizge ómirimniń bárin aıtpaımyn. Ýaqytymdy kóp alady eken dep qoryqpańyz. Jeti klass bitirgen soń kezdeısoq júrgenderge eligip, ilesip kettim. Áke-sheshem erte ólipti. Qazir jıyrma beske keldim. Sońǵy on jylda istegenimniń bárin aıtsam túńilip ketesiz, sondyqtan ony da aıtpaımyn. Biraq ótken jyldan beri meniń jolym bolmady,—dep ol qatty kúrsinip qoıdy. Munyń nesin maǵan aıtady eken dep biraz tańdansam da, maıyn tamyzyp, ádemi sóılegenine, áńgime aıta alatynyna mán berip, endi bólmeýge, tegis tyńdaýǵa bel baıladym.

— Naq osy siz týyp-ósken qalaǵa ótken jyldyń aprel aıynda jel aýdarǵan qanbaqtaı bir soqqanym bar. Soqa basynan basqa eshtemesi joq, bireýdiń qolyna qaraǵan adam ne ońýshy edi. Kásibim urlyq bolatyn. Sondaı bir, kimnen neni jula qashsam eken dep júrgen kezim bolatyn. Siz jalpy adamnyń minez-qulqyn, onyń ishinde qazaqtardyń minezin jaqsy biletin adamsyz. Biz de óz tarapymyzdan olardyń hal-jaıyn, jaı-kúıin zerttep biletinimiz bar. Adamsyz adamnyń kúni joq degen halqymyzdyń qaǵıdasyn bilesiz ǵoı. Ortadan bólek júrsek te, biz urylar da adamsyz kúnimiz joq. Olarsyz tamaq ishe almaımyz, olarsyz kıim kıe almaımyz. Siz, árıne, ishteı meni jep qoıa jazdap, jek kórip otyrsyz. Ony sezip otyrmyn. Solaı bolýy kerek te. Úıińizge kelgen soń qazaq peıilimen úndemeısiz. Ony da jaqsy bilip otyrmyn. Degenmen de meni sabyrmen tyńdańyz.

Sodan tamaq taba almaı tańerteńnen ash buralyp kele jatqanmyn. Kósheniń arǵy betinen aýyldan kelgen bir erkek pen bir áıeldi baıqaı qaldym. Olar ádette qalanyń tik baqaılaryndaı emes, moldaý, erensizdeý ǵoı. Fılosofıasyn qara mynanyń dep kijinip otyrsyz ǵoı, olardyń mol ekenin, ondaı-pundaıdy esine ala bermeıtinin, qysqasy olardyń janynyn keńdigin siz de jaqsy bilesiz. Keıde urylar olardyń birdeńesin urlap alyp zar qaqsatady. Sonda olarǵa jany ashymaıdy dep oılaısyz ba, tipti de olaı emes. Meniń óz basym olarǵa qatty kúıinemin. Bárin aýylyndaǵydaı ashyp salady da júredi. Sonan soń keıde qarnyń ash, kıimiń jyrtyq kezde ońaı oljany ala qoıasyń. Áıtpese biz de tamaqty qınalyp tapqandy unatamyz. Ondaı qıynshylyqpen alǵanymyz sińimdi bolady dep esepteımiz. Ury da aramdyqpen istegenimen, aram da bolsa eńbek etedi dep Gorkııdiń aıtqanyn biletin shyǵarsyz. Shynynda ol da óz qadarynsha enbek. Urlyq istemeı jan saqtaý, urlyq qylmaı ómir súrý degen meniń mıyma kirmeıtin nárse edi. Óıtkeni ózińiz oılańyzshy, bir nársege mashyqtanǵan adamdy qısyq-qyńyr bolsa da, ol joldan taıdyrý qıyn ǵoı. Mysaly shopanǵa shopan bolý, qoı baǵýdan ońaı is joq, al kombaınshyǵa egin orýdan ońaı jumys bar ma? Máselen ǵulama dáriger ǵalymǵa, siz jazatyn kishkentaı ǵana feletonnan, bir kún ishinde on kisiniń soqyr ishegin kesý áldeqaıda ońaı kórinedi. Osymdy ótirik deı almaısyz ǵoı.

Árıne meniń aıtqanymnyń bári durys emes shyǵar. Biraq olardyń ishinde shyndyǵy da bar. Mine sonymen maǵan urlyq isteýden, qalta tilýden ońaı nárse joq sıaqty. Tipti qarnym toq, kıimim bútin bolsa da men ony qoıa almaspyn deımin. Siz maǵan temeki tartýǵa ruqsat etińizshi,— dedi ol meniń betime týra qarap. Qaltasynan eń arzan shylym —«Arqar» shyqty. Onyń birin alyp tutatyp, tútindi ústin-ústine soryp-soryp jiberdi de, qumary qanǵandaı, ishke tartqan tútindi ishindegi qapastan shyǵaryp jatqandaı qaıta býdaqtatty.

— Sodan jańaǵy ekeýiniń janyna jaqyndasam, aldynda taǵy bir áıel ketip barady. Ol qalasha kıingen. Biraq tym mádenıetti emes, ol da qalaǵa jana kelip turǵan adamǵa uqsaıdy. Janasyńqyrap kelip áńgimeleriniń túrin baıqadym. Aýyldan kelgen áıel pisken baýyrsaqtaı qyp-qyzyl, eki urty salbyrańqy, beti qalyńdaý adam eken. Onyń kúıeýi syp-sypa, qarny shyqpaǵan, orta jasqa kele qoımaǵan, jaýyryny qaqpaqtaı adam. Al olardyń qapshyǵy aldynǵy qala áıeliniń qolynda sıaqty. Keıde qaladaǵy týysqandary aýyldan kelgenderine pysyqsıtyn, olardyń kósheni bilmegenin kelekeleıtin jaman ádetteri bolady. Olarǵa meniń ózimniń tipti jaman jynym keledi. Sonda bar ónerimdi soǵan salýǵa tyrysamyn. Ónerin urlyq bolsa, keremet ekensiń dep otyrsyz ǵoı. Eger maǵan taǵdyr ónerdi urlyq etip jazsa, onda men oǵan kinálimin be?

Sonymen álgi úsheýiniń biraz sózin tyńdap bara jattym. Aýyldan kelgenderdiń eki uly bar eken. Ózderi búgin qalaǵa qonypty. Balalaryna kıim-keshek almaq. Baıqaýymsha qaladaǵy áıel anaý áıelge mátibıleý sıaqty. Óktem-óktem sóıleıdi. Demek olaı bolsa, aqsha qala áıelinde bolady dep túıdim de, jandaryn sıpaı adymdap, aldaryn kesip óttim.

— Atannyń basyn alarsyń,— dedi aldyńǵy áıel meni tanyǵandaı. Jalt qarap edim, ol týra maǵan qaraǵan sıaqtandy. Olarǵa ózimdi umyttyryńqyrap jiberip, kók bazardyń qaınaǵan ishine kirgende, syrtynan baqylap júrip taýyp aldym. Kókbazarda óńkeı kishkentaı kók dúkender tizilip turady. Aýyldan kelgender kóbine osy jerde bolatyndyqtan barlyq dúken munda óz ókilderin ustaıdy. Eki áıel kelip rezına tovarlaryn satatyn kishkentaı dúkenge kezekke kılikti. Olar aldyna taman jaqyndaǵanda men de árkimmen jaǵalasa súıkene-súıene jettim-aý. Qala áıeli álgi qolyndaǵy qara qapshyqtyń baýyn ıyǵyna asyp alǵan. Qapshyqtyń aqsha turatyn negizgi búıirin týra áıeldiń qolynyń - qary basyp tur. Ne de bolsa naq sol jerde jatyrsyń ǵoı dep nobaılaımyn. Qat-qat jatqan kók ala qaǵazdar kóz aldymnan elestep-elestep ketedi. Shirkin, qolǵa bir tıse ǵoı.

Kezektiń aldyna keldim. Janaǵy eki áıel qatar tur. Artynan kımeleı men de turdym. Naq osy bir sátte maǵan uqsas bireý kezekke kımeleı ketti. Ekeýmiz kózben uǵystyq. «İzdep júrsin be» dedi ol. «Ia, ózimiz» dedim men. Qysqa qaıyrystyq. Aldyńǵy áıel aldyna alysyraqta qoıǵan balalar botıgin alýǵa umtylyp, qompań etip qolyn soza berdi. Mine, qaǵyp ketetin sát osy. Qolymdaǵy ustaranyń qylpyp turǵan maıysqaq júzimen tartyp jiberip, kirpik qaqqansha ishindegi aqshanyń bárin qaǵyp ákettim. Oń qolymnyń suq saýsaǵy ýdaı ashyp barady. Sharýany bitirgen soń «al sender-aq alyńdarshy» dep kezekten shyǵyp, ashýlanǵan bolyp, eńkelektep júrip kettim. Dúkendi aınala berip, zytyp bereıin. Búıtip kórgen kúniń qurysyn dep otyrsyz ǵoı. Onyńyz ras. Búıtip kórgen kúni qurysyn. Ondaı kezde janyń tyrnaǵyńnyń ushynda turady. Álgi kezek aldynda sap ete túsken baýyrym birge zytyp keledi. Úlken oljaǵa ortaqtaspaq. «Qansha eken?» deıdi. Men olarǵa senbeımin. Óıtkeni ondaılardan aýzymnyń kúıgeni bar. Sondyqtan bárin jalǵyz isteımin. Keıde, ondaı qosamjarlap júrgender ádeıi júrgen mılısıa qyzmetkeri bolady. Sondyqtan «áne qýyp keledi» dep bylaı shyǵa júgirip jóneldim.

Eki-úsh kóshe aınalyp, álgi ózimdeı suńǵytqa qaramdy kórsetpeı uzap kettim. Qala áıeline eregisemin dep, aýyl áıelin qurtyp kettim-aý dep ishteı eljirep te kelemin. Siz meni sókpeńiz, urynyń da júregi bar. Ol da adam balasynyń basyna kezdesken taǵdyrǵa ortaqtasady, Biraq olarǵa taǵdyrdy qoldan jasaǵany esinen shyǵyn ketedi. Sonysy bolmasa olarda kádimgideı adamsha aıaýshylyq bildiredi. «Uryǵa qudaı joq» degen qazaq mátelin men ózim unatpaımyn.

Sóıtip sol júgirgennen týra vokzalǵa deıin júgirdim.. Artymnan qýǵan eshkim bolmasa da, attandaǵan eshkimdi kórmesem de qaramdy úzdirip ketip, kóp aqshaǵa jalǵyz kenelmek boldym. Vokzaldyń arǵy jaǵyna ótip, qaptaǵan qalyń vagondardyń arasyna kirip kettim. Endi baıqaımyn, ońasharǵan sıaqtymyn. Qoıynǵa tyqqan aqshany sýyryp qolyma aldym. Nege ekenin qaıdam júregim attaı týlap qoıa berdi. Áıteýir jaqsylyq bolsa jarar edi. Kim biledi, keneldim be dep kekireıip otyrǵanda bireý keńirdegimdi sýyryp alamyn dep bas sala ma qaıdam. Áıteýir júregimniń jaman habardy osylaı beretin ádeti edi. Jan-jaǵyma qaradym. Túski álette men sıaqty qańǵybas sorlydan basqa kim bolýshy edi. Qybyr etken jan joq. Tek anda-sanda kóshelerden ótken tramvaıdyń qońyraý daýsy ǵana kelip tur. Temir jol basy typ-tynysh. Áýeli tyzyldaǵan saýsaǵyma qaradym. Sóıtsem ustara óz qolymdy da kesken eken. Siz bilmeıtin shyǵarsyz, qalta tiletinderdiń on qoly dákemen oraýly bolady. Onyń sebebi ańqaýlar qoly aýrý dep á degende jabysa almaıdy. Ekinshiden qylpyp turǵan ustarany jalańash qolmen ustaǵannan dákemen ustaǵan táýir. Dáke syrǵyp ketip, ustara saýsaǵymdy tilip túsipti. Qolymdy tandym.

Qolymdaǵy oraýly aqshanyń syrtqy gazetin jaza bastadym. Gazette bir kosmonavtyń sýreti bar eken. Kózi tesireıip maǵan órshelene qarap qalypty. «Men aspan álemin sharlap júrmin. Al sen aramtamaq bireýdiń taban et, mańdaı terimen, adal eńbegimen tapqan aqshasyn urlaısyń. Uıatyń qaıda, qyp-qyzyl jigitsin» dep turǵandaı. Tórt búktelgen gazetti teýip jiberip, alysqa túsirdim. Biraq kosmonavtyń ótkir kózi ónbenimnen ótip barady. Ornymnan atyp turyp, júgirip baryp gazetti tóńkerip tastadym. Kóńilim jaı tapqan sıaqtandy. Aqshanyń syrtyn oraǵan gazetti aqyryn aldym. Júregim sý ete tústi. Taǵy týlap júrip berdi. Óıtkeni ishinen kóringeni aqsha emes, taǵy gazet. Endigi gazetti tez ashtym. Laqtyryp jiberdim. İshinen taǵy gazet kórindi. Erinimdi qatty tistep tastaǵanymdy keıin bildim. Asha berdim. Ashqan saıyn gazet shyǵady. Men júıkemdi jep, kolym-qolyma tımeı ashýlanyp tez-tez ashtym. Áli gazet, áli gazet. Aqyry sońyndaǵy gazettiń ishinen úmitker edim. Ol da zaıa ketti. Tartylyp bitken bir shylymnyń túbi ǵana shyqty. Yrym etip aýzyma aparyp edim; ernime ilinbedi. Tartaryń taýsylyp bitti dep turǵandaı. Gazetti jerge bylsh degizip bir qoıdym. Qaıdan gazet men osh alatyndaı bylsh ete túsýshi edi, jep-jeńil. Shamadan tys zor parashútpen túsken ushqyshtaı op-ońaı jerge qona qaldy da meniń julynǵaly turǵan júıkemde jumysy ne, kóp makýlatýranyń birine aınalyp, apreldiń yzǵyn jeline bir sheti kóterile túsip, jelpildep jatty.

Qalshyldap apreldiń jyly kúninde tońǵandaı boldym. «Túpý, ıttiń balasy!» dep daýysymdy shyǵara jerge bir túkirgenimdi ózim de artynan sezdim. Qazaqta ishinen oılaǵan nársesin syrtyna estirte aıtý ádeti bola bermeıdi. Ondaılardy qazekem jyndy dep esepteıtinin siz de bilesiz. Al kóshede ashýlanyp sóılep bara jatqandardy kórip kóp kúlgenim bar. Sonda mundaı oıyn burqyratyp syrtqa shyǵarmaýy bizdiń halqymyzdyń qasıetiniń biri dep qatty qadirleıtinmin. Endi mine, meniń de naq sol bir sóılep bara jatqanyn bilmeıtinder sıaqty daýsym shyǵyp ketti. Masqara emes pe, bul. Al sonsha eńbektengen nárseniń ishinde aqsha bolmaı bos bolýy, aqsha bar dep eki-úsh kılometr jerdi aram ter bolyp bosqa júgirý—bul jyndandyrmaı qoıar ma, sirá? Naq osy jerde qarnym da ashyp júrip berdi. İshekterim de biz bos qaldyq degendeı shuryldap barady. Jylap jibere jazdadym. Ne isterimdi bilmeı qatty sastym.

Siz bilesiz be, osyndaı sátte mıdyń erekshe tez isteıtin qasıeti bar. Mıymnyń bir talshyǵy aıan berdi bilem, bul jer qaýipti ǵoı degen kúdik oıyma sap ete qaldy. Shynynda myna qaptaǵan vagon arasynda ne qylyp júr demes pe? Tek myna vagondardan birdeme jymqyra ketkisi kelgender ǵana menshe saǵalap júrse kerek-ti. Sonan soń bul jerde qaraýyl mılısıa qyzmetkerleri qaptap júredi. Bireý «azamat dokýmentińizdi kórsetińiz!» dese mushtaı bolmaımyn ba? Zytyp kettim. Bylaı shyǵa bere oıyma áldene túse qaldy. Baǵanaǵy qala áıeli «atańnyń basyn alarsyń» dep maǵan aıtqan eken ǵoı degen oı basyma ornap alsyn. Shynymen-aq meni almatylyqtar tanyp qalǵany ma? Múmkin. Sol sátte 1-Almatyǵa jóneldim. «Bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrady» degendeı qyrsyq bir aınaldyrsa birine biri qabattasa beredi. Jortqanǵa jórgem ilinbeı júrgende taǵy bir tosyn pále kıip ketpeı turyp bul jerden joǵalmaq boldym. Qyzyl ıt qyńyrt ketkende turaq ózgertý keı eldiń saltynda bar. Qyrsyqty adastyrmaq boldym. Kele-aq ashtyǵyma qaramaı, bir tovarly poezdyń tormozyna jarmasyp kettim.

Urlyqtyń aqshasyn, tabysyn ustaǵanda jaqsy-aý. Tabys degenge kúlmeı-aq qoıyńyz. Ol biz úshin shynynda tabys qoı. Biraq máńgi artyńnan bireý qarap turǵan sıaqty. Mine bul joly da meni búkil Almaty halqy izdep júrgendeı kórinip, úreı jaılap barady. Búıtip kórgen kún qurysyn. Bir adamnyń betine týra qarap sóıleı almaısyń. Bala da, shaǵa da seni ustap bereıin dep turǵandaı, jan-jaǵyńnyń bári antalaǵan jaý sıaqty. Sodan uzyn sózdiń qysqasy Jambyl qalasynan bir-aq shyqtym. Bir aıdan asa ýaqyt sonda ólmestiń, bylaısha aıtqanda buralqy ıttiń kúnin kórip júrdim.— Naq osy bir kezde esikten áıelim basyn suǵyp, «shaı ákeleıin be?» dedi maǵan.

— Men birjola bitireıin, mursat berińiz. Shaıdy ishersiz.— Aıtyrtyq menen jaýap bolǵansha mańdaıyn oń qolymen súıep tómen qarap, tesilip qaldy.

— Jaraıdy, ózim aıtarmyn,— dedim áıelime. Aıtyrtyq jetkerinip alyp, uzyn sonarly áńgimesine qaıta basty.

— Sonymen Jambyl qalasynda júrip jattym.— Bul maǵan shoshyrlyq bolyp estildi. Jambyl qalasynda deıdi, á. Iapyraı! Abyrjyńqyrap qaldym. Biraq bilgizbeýge tyrystym.

— Bilip otyrsyz ǵoı, bul byltyrǵy jylǵy maı aıy edi. Odan beri mine, bir jyldan asa ýaqyt ótti.

— 13 maı?!—dedim men julyp alǵandaı ashýym da kelip ketti. Aıtyrtyq bul joly meniń qobaljyǵanyma kóńil aýdarǵan joq. Solǵan sábizdeı sazaryp óz áńgimesin soza tústi. Men endi úndemeýge bekindim.

— Iá, 13 maı kúni alpys besinshi jyly taǵy qudaı eken ne beredi dep Jambyldyń vokzalyna keldim. Qudaı degenimniń de jóni bar. Biz qudaıǵa da keıde jalbarynyp alatynymyz joq emes. «Qashqan da qudaı deıdi, qýǵan da qudaı deıdi» demeı me?! Ury degenniń ózi qaıdan ne túsedi degen qasqyr sıaqty ǵoı. Qasqyr da tabıǵatynda ury maqluq. Ol qyrǵa shyǵyp alyp ulıdy eken degendi estigen bolarsyz. Sonda ol «jeti kún jerden ber, jeti kún elden ber» dep qudaıdan tileý tileıdi eken demeı me. Biz de sol dala taǵysy sıaqtymyz. Aıyrmamyz az. Ol dala urysy, biz qala urysy. Odan artyqtyǵymyz tilimiz, adamsha oılaı alatyndyǵymyz. Al ol qudaıdan eki birdeı jaǵynan suraıdy eken. Ol bizden artyqtyǵy. Nelikten deısiz ǵoı. Óıtkeni ol «jeti kún jerden» dep tilegende jerden qaǵatyn tyshqan, sary shunaq, taǵy basqalaryn aıtsa kerek. Al «jeti kún elden» degeni jurttyń malyn urlaýy. Sonda qasqyr ekesh qasqyrdyń da yrzyq terer órisi bizden góri keńdeý boldy ǵoı.

Vokzal basynda biraz qańǵyp júrdim. Bir kezderi Almaty — Moskva júrdek poezy keldi. Odan kóp adam tústi. Men poezd vagondaryna kirmek edim, onyń yńǵaıy kelmedi. Sonan vokzal syrtyna shyqtym. Tańerteńgilik abyr-sabyr kez. Jańbyr jaýyp ótip aýany tazartyp ketken. Taza aýany sizder tileısizder. Al uryǵa kúnniń jaryǵynan túnniń qarańǵysy jaqsy, kúnniń ashyǵynan borandy, tumandysy jaqsy. Biz de ádemi kúndi, taza aýany qalaımyz. Biraq ol bizdiń kásibimizge jaramsyz. Sondyqtan kúnniń ashylyp ketkeni kóńilime unamaı tur edi.

Naq osy kezde birsypyra adam poezdan túsip vokzaldyń syrtyna shyqty. Esik aldyndaǵy asfáltta turǵan bes-alty ǵana jeńil taksı bolatyn. Shynyn aıtqanda biz ol taksılermen óshpiz. Óıtkeni olar jolaýshylardy bizdiń qolymyzǵa túsirmeı alyp jóneledi. Biraq áıteýir ol ázir kóp emes. Sonymen ol taksılerge qansha adam syısyn, birazy ketti de, eki adam qalyp qoıdy. Onyń biri qolynda tory, onda eki batony bar, kıimi jupyny, ózi boıy alasa adam. Kózge qorashtaý. Janyndaǵy adam bet-júzi oqyǵan, zıaly adamǵa uqsaıdy. Qubalaý jigit. Biraq onyń da kıimi tym ádemi emes. Ústinde sary súr juqa sýlyǵy bar, onyń kúlparasy arqasynda jatyr. Qyzyl jip atqan, myjylmaıtyn, sary-qońyr bolgarlyq kostúmi bar. Basynda bolgar matasynan tigilgen sary-qońyr bujyr kepka. Al.qolyndaǵy kishkene bylǵary chemodan ishi toly bolýy kerek, oń qoly zorǵa kótepip tur. Naq osy chemodan meniń kókeıimdi tesip barady. Sanammen sartsha baıyp ishindegi qalaǵa barǵan soń kıetin asyl kıimderdi oljalasam bir jyl kıim izdemes edim dep qoıamyn. Onyń ishinde jatqan moıyldaı qara kostúm, qatyrma jaǵaly aq kóılek, túlki tumsyq qara botınka meniń ústimde turǵandaı sezindim.

Ol jigit maǵan qoı kózderimen ata bir qarady. Meniń sońǵy sánmen tigilgen ádemi kostúmim onyń kózin aldaı almady. Ol meniń ne ury, ne tentek ekenimdi seze qoıdy. Janyndaǵy adam ekeýi tanys pa eken dep sózderin baıqap edim, ondaıy sezilmedi. Endeshe qudaı berdi. Biraq sezip qalǵany qıyn boldy. Qazaqta «ańdýshyny alýshy jeńipti» degen mátel bar, ony biletin shyǵarsyz. Aqyry ol meniń ury ekenimdi sezgenimen men ony jeńdim.

Taksıge iline almaǵan ekeý avtobýsqa keldi, Avtobýsta adam onsha kóp emes edi. Álgi kisi eki kisilik oryndyqqa jalǵyz otyrdy. Men onyń artyndaǵy oryndyqqa jaıǵastym. Bylǵary chemodandy ózimen qatar túkpir jaǵyna qoıdy. Biraq ol otyrǵan oryndyqtyń artqy kópshigi joq edi, ol oǵan mán bermedi. Men ony ádeıi naq sol jerge otyrǵyzý úshin kımeleı baryp, sonyń artyndaǵy oryndyqty basyp alǵanmyn. Eki aıaldama ótip, qala ortasyna jaqyndaǵanda avtobýsqa adam Lyq toldy. Jańaǵy kisiniń janyna bir jýan sary áıel otyrýǵa yńǵaılandy. Jigit oǵan yǵysyp oryn bermek boldy. Bul kezde men basqalarǵa bildirmes úshin eńkeıe berip oryndyqtyń artynan bylǵary chemodandy sýyryp alyp ta qoıdym. «Oıbaı ótip ketippin» dep avtobýstan túsip jóneldim. Qolymda ketip bara jatqan chemodannyń kishkentaı bolǵanymen aýyrlyǵyna qýandym.

Siz endi áńgimeniń qaıda jylystap soǵaryn bilip otyrsyz dep shamalaımyn. Biraq shydap arǵy jaǵyn tyńdańyz.

Sol kúni men Jambyl qalasynan shyǵyp Baıqadam selosyna qaraı jol tarttym. Oǵan barmaı jolda Asa ózenine túsip qaldym. Maıdyń tamyljyǵan kúni qyzdyryp barady. Bul taqyr ózenniń jaǵasynan boılap júre-júre jalǵyz ósken bir ońasha seldir eshkitaldy zorǵa taptym. Sonyń kóleńkesine kelip otyrdym. Eki qaltamdaǵy jarty-jartydan bólinip salynǵan batonnyń bir jartysyn qur sýǵa matyryp, qarpyp-qarpyp jedim. Sonan soń aıdalada Aıtyrtyq batyr oljasyna qaryq bolyp batpaq edi. Chemodannyń aýzy kiltsiz eken. Oǵan ishimdi bir jıyp qaldym. Ashsań ash, saǵan jarar munda eshteme joq degendeı onyń aýzy bos tur. Ashyp jiberdim. Óńkeı qaǵaz, kitap. Aýyrlatyp turǵan solar bolyp shyqty. «Jony qashqan ıtke daıraq tabylmas» degendi biletin bolarsyz. Men bul joly shyn jylap jiberdim. Bul meniń ómirimde birinshi ret jylaýym edi. Qansha taıaq jep, qansha tóbelesip, qansha qıynshylyq kórip júrgende bir tamshy jas shyqpaıtyn kózden jas parlady-aı kelip. Nege deısiz ǵoı. Qaıta-qaıta urlanǵan ydystyń bos bolýy urylarda jaman yrym. Almatyda bolǵany anaý — qur qaǵaz urladym. Qolǵa tússem sol úshin-aq meni sottap jiberer edi. Endi mine taǵy da túk joq. Demek bul ury qolyn ıt jalaǵany — ebi ketkeni, Endeshe budan bylaı ne isteıtinimdi oılaýym kerek, Chemodandy laqtyryp jiberdim. E, onyń maǵan ne keregi bar? Itke temir ne kerek degendeı jan saqtaı almaı júrgen meniń qalyń-qalyń kitaptar ne teńim. Kópke deıin Asanyń álsiz aǵysyna keńkıip qur qarap otyrdym.

Álden ýaqytta chemodannyń janyna qaıta keldim. Osy chemodan maǵan ystyq kórindi. Men oǵan az da bolsa (aram bolsa da) eńbek sińirdim ǵoı. Chemodandy qolyma alyp qaraı bereıin desem arasynda qoljazba dápterler kórinedi. Kitaptar ózine basqa. Dápterdiń bir-eki betin ashyp oqyp edim, ánsheıin balalyq shalalyqty jazǵan kúndelik eken. Kúndelik bolǵan soń bul kimdiki ekenin bilgim keledi. Aty joq. Ony basynan túsip alyp turyp oqydym. Bireýdiń keýdesindegi syryn bilgennen qyzyq bar ma? Bas almadym. Eki dápterin bitirgenimde kún batty. Ártúrli adamdardyń attary bar. Biraq dápterdiń bir jerinde at-jón, pálendiki degen sóz kezdespeıdi. Ne isterimdi bilmedim. Ymyrt jabylyp qas qaraıǵansha taǵy bir dápterin oqydym. Onda bir qyzyq jaı kezdestirdim. Men syqyldy bir urynyń qaltaǵa qalaı túsetini, qalaı urlaıtyny, tek júrgen adamdarǵa qalaı tıisetini týraly jazylǵan eken. Sonshalyqty qyzyǵa oqydym. Biraq ury jaıynan áli keıbir nárselerdi bilmeıtinin de ańǵardym. Endi osy jazylǵannyń bárin ne de bolsa oqymaı qalaǵa qaıtpaýǵa bekindim.

Biraq ashpyn. Jalǵyz batondy jep bitirgenmin. Sondyqtan chemodandy osy jerge qaldyryp úlken qara joldyń boıyna shyqtym. Mashınalar anda-sanda bolsa da ótip jatyr. Oıym birer kúndik nan surap alý. Eki «volga» toqtamaı zýyldap ótti. Osyndaı apaq-sapaqta kim basyna pále tilesin. Ury-qary dep oılaýy da yqtımal. Álden ýaqytta úlken júk mashınasy yńyranyp kelip toqtady. Shoferi zor orys jigiti eken.

— Qaıda barmaq, ediń?— dedi ol gúrildeı sóılep.

— Eshqaıda da. Nan suraıyn dep edim.

Shofer odyraıa tańdanyp qarady. Jaqyn arada el joq. Maldy aýyl da kórinbeıdi. Sonda bul qashyp júrgen adam shyǵar degendeı basymnan aıaǵyma deıin qarap etti. Aqyry kabınasyna qaıta basyn suǵyp, úlken bir býlka qara nan berdi.

— Rahmet!—dedim men. Ol «saýlyǵyńa je» dep júrip ketti.

Men ol kúni dalaǵa uıyqtadym. Aı dalada ózim syqyldy urynyń — dala urysynyń ulyǵanyn estidim. Múmkin ony bilmeı uıyqtap-aq qalar edim, jaýrap jıde qaǵyp shyqtym. Erte shyǵatyn maı kúni kóterile bere, Asa ózeniniń batys jaq jarlaýyt qabaǵyna otyryp, kúndelikti oqı bastadym. Budan keıin birneshe qol jazba áńgimeler bar eken. Olardy da oqydym. «Ynjyq» degen ángimeniń aıaǵy joq bolyp shyqty. Birde birinde famılıa, at joq. Endi men adam balasyna úlken qıanat jasaǵanymdy esime aldym. Men ómirimde óz atymnan eki jol jazý jazǵan adam emespin. Soǵan qaraǵanda jazý ónerinin qıyn ekenin nobaılaımyn. Meniń oıymda qalǵany —«oqý ınemen qudyq qazǵandaı» degen sóz. Qıyn bolmasa bul nege aıtylsyn deımin.

Siz bilesiz be, meniń sol kúngi ózimdi ózimniń jep qoıa jazdaǵanymdy eshqashan aıtyp jetkize almas edim. Adam bolyp dúnıege kelgen jannyń haıýanǵa aınalýy qandaı aıanyshty. Sol jerde, elsizde ózimdi ózim óltirgim de keldi. Shynyn aıtqanda ol kezde óz janymdy qıa almadym. Al, mysaly, búgin maǵan ómir onsha qymbat emes sıaqty. Osylaı menshe kóz túrtki bolyp, ıt kózi tútin tanymas ómir súrgenshe, adamdyq ómirdi haıýandyqpen ótkizgenshe ólgen jaqsy emes pe? Árıne ólim degen sózimdi sizdiń jaktyrmaıtynyńyzdy bilemin. Sonda da shynymdy aıtyp otyrmyn.

Ia, aıtqandaı chemodannyń ishindegi nárselerdi tegis aıtpappyn. Belınskııdiń (úsh tomdyq) jýan-jýan úsh tomy; kúndelik dápterdiń 1938 jylǵy 15 aprelinen 1948 jyldyń ıýn aıyna deıingi bólegi. «Jaýdyń sarqyty» degen povestiń nobaıy túsirilgen bloknot. Usaq-usaq qoljazba áńgimeler Olar birnesheý. Eki-úsh feleton bar. Bir maıka, bir ishkıim. Tic tazartatyn shetka, ıis sabyn, átir. Bar bolǵany osy. Áńgimeniń, feletonym sol elsizde bárin oqydym. Bul basqa bireýge kúlki bolyp ta kóriner. Biraq elsizde jalǵyz oqyǵan áńgimeler, syqaqtar maǵan qatty áser etti. Endi meni dúnıe, urlyq qyzyqtyrýdy qoıdy. Tek osy chemodannyń ıesin tapqym keldi. Ne isteý kerek?

Men meıli senińiz, meıli senbeńiz sol kúnnen beri urlyq istegenim joq. Bolar-bolmas aqshasy bar dep bir chemodandy urlap, ishinde maǵan bir tıynǵa kereksiz, biraq túbinde halyq múlkine aınalatyn nárseni ıesiniń qolynan jyryp áketkenime qatty ókindim. Ókingende amal neshik. Ol men sıaqty shala saýat adamnyń qolynda bir top qaǵaz ǵana. Degenmen endi ıesin belsenip izdemek boldym.

Bir mekemege, ne kásiporynǵa, sharýashylyqqa kirip jumys isteýge bir japyraq qaǵazym joq. Men sıaqtylardyń jeksuryn — aramtamaq at alǵanyn da bilemin.

Ondaılardy Baqanasqa jiberedi degendi de estigenmin. Ol Baqanasta men úshin onsha qaýipti jer emes eken. Ony da bir kezek sholyp súzip óttim.

Aqyry sońǵy bir jyl ishinde qaıda boldyń deısiz ǵoı. Talas ózeniniń aıaǵy bólinip-bólinip aǵysyn baıaýlatady. Kári Talas Alataýdan tasqyndap kelip, osy bir dalańqy tóńirekte toqtaý sý sıaqtanyp oıdym-oıdym bolyp qalady. Sol jerde ataqty Talas qarakól qoı sovhozy bar. Men sol tóńirektegi etek-jeńi mol qazaqtardyń arasynda júrdim. Bir jyldyń jartysyn árkimniń qyzmetin istep, bireýdiń qoıyn qaıyryp, bireýdiń otynyn jaryp, bireýdiń sýyn ákelip degendeı túrli is atqardym. Adal istedim. Sol kezde qaı kúni qaıda júrsem de bylǵary chemodan qolymda. Ony keıbireýler men qusap ishi tolǵan aqsha shyǵar dep te joramaldady. Biraq kezi kelgen jerde joqtan ózgeni syltaýratyp men onyń ishi tolǵan eshkimge kereksiz qaǵaz ekenin kórsetip qalyp otyrdym. Áıtpese bir Aıtyrtyq qoltyǵyna qysyp ketse, endigi ómirime arqaý etken chemodannan aırylyp qalmaımyn ba?!

Bir kúni qonys ózgertip, Talas moınyndaǵy sovhozdyń taǵy biriniń alystaǵy bólimshesine keldim. Onyń qaı sovhoz ekenin sizge aıtýymnyń keregi bolmaıdy. Tentek qashanda tentektiń tilin biledi. Ferma basqarýshysynyń balasy maǵan úıir boldy. Ekeýmiz birneshe kún birge júrdik. Bul kezde fevral bolyp, qar kete bastady. Qar astynan kók kórinip, jer býsanyp, jipsip jatty. Ólmegen, tirshiligi bar adamǵa taǵy jaz sheti kórinip keledi. Tek jibimeıtin, meıirlenbeıtin men ǵana ekenimdi, qýanbaıtyn men ǵana ekenimdi osy jerde eske aldym. Kúıinip kettim. Kúıgende, órtengende ne istemekpin. Basynda bir buzylǵan ómirdi túzetý ońaı bolmaıdy eken. Sizge munyń birazyn ádeıi aıtyp otyrmyn. Óıtkeni basyńyzdan jarym-jartylaı bolsa da jetimdikti keshirgen adamsyz. Olardy siz túsinýińiz kerek.

Ferma basqarýshysynyń tentegi kez-kelgen shoferdiń mashınasyna otyryp júrgize beredi. Ony shoferlar erkeletedi. Bir kúni kesh aldynda ol bir mashınanyń rýlinde otyr eken. «Seni basaıyn ba?» demesi bar ma álgi esiriktiń. Men qaı ońyp turǵan adam, «basyp kór» dedim. Ol mashınany júrgizip kelip jiberdi. Men bult ete tústim. Áıtkenmen mashına meni qaǵyp ketti. Etpetimnen quladym. Jurt jınalyp qaldy. Kózimdi ashyp chemodanymdy izdedim. Ony bireý alyp berdi. Qaıta qulap tústim. Til-aýyzdy qoıdym. Sulyq jatyrmyn.

Mashına tez daıar boldy. Meni aýdan ortalyǵyna áketip barady. Kózimdi ashyp «Jambylǵa, tanysym, doktorym bar» dep bólip-bólip aıtyp, qaıta qulap tústim. Tórt saǵat boıy yńyranyp júk mashınasynyń qorabynda jatyrmyn. Basymda tentektiń ózi otyr. Aıaǵymda taǵy bireý.

Jambyl qalasyndaǵy úlken aýrýhananyń birine ákeldi. Shekemdegi bolar bolmas shyqqan qandy analardyń kózin ala berip bet-aýzymnyń bárine jaqtym. Onym áıteýir aýrýhana alsyn degenim. Meni tez qabyldady. Bizdiń elimizdiń keremet jaqsylyǵynyń biri emniń tegindigi ǵoı dep oılaımyn. Ákelgender meniń olarǵa tanysqandaǵy famılıamdy aıtyp jazdyrtty. Chemodanymdy da ótkizgenin bilip jatyrmyn. Úsh kúnnen soń esimdi jıǵan boldym. Mine, naq osy aýrýhanada jatyp chemodannyń ıesin izdedim.

Áýelgi bir aı ishinde «Juldyz» jýrnalynyń bes jyldyq nomerin tegis oqyp shyqtym. Odan «Ara» jýrnalyn qaradym. Sondaǵy izdep jatqan áńgimem «Ynjyq». Ony izdeýimniń mánisi mynada. Mendegi áńgime bilgishterdiń aıtýyna qaraǵanda ekinshi dana. Sondyqtan ol gazet-jýrnaldyń birinde basylýy tıis. Aýrýhanada «emdelgen» bes aı ishinde (onda til-aýzym joq, mylqaý bolatynmyn) eki júzdeı kitap, Qazaqstan jýrnaldaryn qoımaı bárin oqydym. Aqyry «Ynjyqty» taptym. «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynyń burnaǵy jylǵy bir nomerinde eken. «Taptym» dep bar daýysymmen aıǵaılap jiberdim. «Taptym, taptym» Dárigerler, sestralar júgirisip, myna jigittiń tili shyqty desip shýlasty. Jıyrmadan jasy jańa asqan adamnyń mylqaý bolyp qalǵanyn kim qalasyn. Ony tipti oılap otyrsam, adam balasynyń basyna bermesin deıtin nárse eken.

Men tuńǵysh ret adamnyń adamǵa degen qamqorlyǵyn osy aýrýhanada kórdim. Osy aýrýhanada birtalaı bilim aldym. Bir jaman jeri bir aılyq aýrýmen aýrýhanada bes aı jattym. Munyń da memleketti aldaý, qylmys ekenin bilemin. Alaıda bul joly men jaqsy úmitpen, aram pıǵyldan arylý úshin qylmys istedim. Bul joly aramdyq ýyn ezgen qurttaı rahattanyp ishtim, ishkende keleshekte onyń tamshysyn tatpaý úshin ishtim. Men muny ózime aıyp kórmeımin. Ózin ózi jubatty dep oılamańyz. Imandaı syrym osy, Múmkin bul meniń istegen sońǵy qylmysym shyǵar. Mende áli de úmittiń oty bar. Ol óshken joq. Sol meni osynda jetelep keldi. Adam ómirbaqı úmitpen ómir súredi. Men urlyq istep, tentirep júrgende úmitti edim. Ol úmitim aram pıǵyldyń, qatygezdiktiń qanypezerliktiń úmiti bolatyn. Adamshylyqtyń jylt eter úmiti bolsa, ol mende endi tutandy, endi ǵana shoqtandy. Endi ony bir ýáli aýyz tamyzyq salyp úrlep, jaǵyp jiberse, bári de ornyna keledi.— Osy jerge kelgende ol sóziniń aıaǵyn tyǵylyp aıta almaı, býlyǵyp, jylap jiberdi. Eki-úsh ret óksip-óksip aldy. Men tipti eseńgirep qalǵan sıaqtymyn. Ne isterimdi bilmeı oılanyp, oılanyp emes-aý, eshteme esime túspeı meńireıip qaldym. Aıtyrtyq jelkesi ósińkirep ketken, kózine túsken qap-qara qaıratty shashyn silkip artyna qaıyryp tastady. Kóziniń jasyn bul joly oramalmen emes, jeńimen qurǵatty. Ol birer mınýt únsiz tyǵylyp qaldy. Sózin qaıta jalǵastyrý oǵan qıyn bolyp otyrǵanyn baıqadym. Ol kópten ishin kernep, ashshy shyndyqty jalqaıaqtaı syrtqa aqtaryp tastaǵanyna jeńildenip, arqasyndaǵy batpan moınynan túsip qalǵandaı keýdesin kóterińkirep otyrdy. Men úndeı qoımaǵan soń osma jaǵyp ádeıi kórgendeı ádemi qara qasyn qabaǵymen bir kóterip qoıyp, qaıta sózge oıysty.

— Men adam qamqorlyǵyn,— dep bastady Aıtyrtyq,— aýrýhanadan kórdim. Odan buryn adamnyń adamǵa jany osynsha ashıtyn baýyrmaldyǵyn bilmeýshi edim. Árkimniń esiginde ósken meniń kórgenim bosaǵa, estigenim «ıttiń kúshigi». Budan keıin menen qandaı adamgershilik kútesiz. Chemodan ıesin jýrnaldan kórgen soń-aq sol kúni ketpek edim, dárigerler bes-alty kún boıy jibermedi, qaıta endi burynǵydan jaqsy kútti. Aqyry qaıda baratynymdy surap, jolyma bılet alyp berdi. Sol sońǵy bes-alty kún tipti jaqsy ótti. Maǵan bireý «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń tigindisin ákelip berdi. Onda men izdegen áńgimeniń avtory jıi basylyp turady eken... Endi maǵan ony tabýdyń aýyrmaldyǵy joǵyn shamalaǵan shyǵarsyz. Ketetin kúni maǵan naýqas adamdar eshkimim joq ekenin bilgen soń aqsha jınap berdi. Sol qarajatpen osynda jettim. Bilesiz ǵoı, meımanhana qabyldamaıdy. Óıtkeni oǵan da dokýment kerek. Sondyqtan úsh kúnniń aqysyn tólep, bireýdiń úıine qondym. «Jaman birin aıtam dep bárin aıtady». Meniń sizge búgip qalǵan eshtemem joq. Tegis aıtyp kelemin. Sońǵy úsh somǵa jana kisi úıine barǵanda uıat bolar dep shulyq satyp kıdim...

— Ia, chemodan sol qalpynda. Qysylyp qalǵan kezimde Belınskııdiń úsh tomyn satyp eki kún tamaq ishtim. Urlyqty qoıǵan soń kún kórýim qıyndaý boldy. Eń keregi — povestin nobaıy jazylǵan bloknot bolar, ol sol baz qalpynda. Bir keshirilmes kúná boldy. Kúndeliktiń 1938 jyldan 1945 jyldyń apreline deıingisin jylymǵa ketirip aldym. Qys kúninde eger senseńiz, úsh kún uıyqtamaı muzdy sýǵa túsip izdedim. Tabylmady. Osyndaı belgili beıbaq bolsyn dep tabıǵat ishten týa tyrtyq tanba basqan ǵoı maǵan.— Aıtyrtyq taǵy da muńaıyp qaldy. Áńgime túgesilip kele jatqandyqtan men de oıyndaǵysyn aıtsyn dep úndemeı otyrdym. Sál úzilisten soń ol basyn kóterip qataıyp aldy da, qaıta sóılep ketti:

— Siz týraly maǵan eshkimniń maqtaýy, jamandaýy kerek emes. Sizdi tipti táýir biletin sıaqtymyn. «Aldyna kelse atannyń qunyn kesh» degen maqaldy men shyǵarǵan joqpyn. Men sizden keshirim tileımin. Sizdiń de bala-shaǵańyz bar, men sıaqty ıt ómirmen kún keshpeı óssin. Kórip otyrsyz, meniń bir kisideı qaıratym bar, denim saý, basqa jaǵyn baǵanadan bergi eki saǵat ishinde synaǵan bolarsyz. Sizdiń aldyńyzǵa kelgen men ǵana emes ekenimdi bilemin. Maǵan adal eńbek etýge kómektesińiz. Adam atyn bylǵamaý úshin baqytymdy endi eńbegimnen kúteıin. Eger sene alsańyz senińiz. Uıatqa qaldyrmaımyn. Osynda ákelgen sońǵy úmit. Eger siz demep jibermeseńiz, onda maǵan dúnıe qymbat emes... Bireýinen basqanyń bárin aıttym. Boldym. Ol qaıtadan jańaǵysyndaı jylap jiberdi de, bir shamaǵa deıin óksigin basa almaı otyrdy.

— Men qatty oılanyp qaldym. Bireýinen basqasy dep otyrǵany — shyn aty-jóni. Másele sheshilgen soń aıtpaq. Árıne men on shyraı bersem ǵana aıtady. Eger olaı bolmasa márt jigit kim biledi... Shynynda osy jigittiń sózinen keıin men shyn adamdy kórgendeı boldym. Eger ol adam bolmasa, qatesin moınyna alýǵa shamasy keler me edi. Sol qalpymen kete berse tutqyndalyp ómirin ótkizer edi. Demek bul adam. Naǵyz jigit degen qorytyndyǵa keldim. Al olaı bolmaı shyqsa she? Kim biledi, adam alasy ishinde, mal alasy syrtynda. Joq. Olaı bolmasqa kerek. Endi ony myjýdyń da qajeti bolmas...

Shaı ústinde Aıtyrtyq bir aýyz sóılegen joq. «Kisi asyna sabyr» degendeı tartynyp shaıdy az ishti. Dastarqan jınalyp ketken soń da ol meniń jaýabymdy únsiz kútti.

— Jaýapty erteń al,— dedim men oǵan. Ol «saý bolyńyz» dep shyǵyp ketti. Chemodan bosaǵada qaldy. Men ony ala ket dedim.

...Sovhoz dırektory Muqan erteletip jetti. Naq saǵat toǵyzdy soqqanda bizdiń esiktiń qońyraýy da qaǵyldy. Ýádeleskendeı Muqannyń artynda Aıtyrtyq ta turdy. Shaıdy únsiz ishtik. Muqan eki ıyǵyna eki kisi mingendeı tulǵaly, zor jaratylǵan adam. Eki metrge jýyq boıyna laıyq aýyr denesin zorǵa qozǵaıdy. Maǵan týysqan. Otyzynshy jyldan beri sovettik sharýashylyqty basqaryp kele jatqan adam mundaı talaı tentekti túzetken. Ol janynda únsiz otyrǵan Aıtyrtyqqa qarap qoıyp, maǵan jaýap qatty.

— Myna balany maǵan japsyraıyn dep otyrsyn ǵoı.

— Joq, japsyraıyn dep emes, tapsyraıyn dep otyrmyn. Bir bólme berińiz, jumys tańdamaıdy.

— Mamandyǵyń, dokýmentiń bar ma?— dep Muqan Aıtyrtyqqa qarady. Ol jerge qarady.

— Dokýment — men, barlyq qylyǵyna men jaýap beremin, kimniń...

— Bekbolat Asanbaevtyń...— dep jiberdi Aıtyrtyq. Ózi tapsyryp otyryp, ózi atyn bilmegeni nesi degendeı Muqan maǵan kújireıip bir qarap, yrjıyp kúlip qoıdy.

— Ia, Bekbolattyń. Ózińiz maman etip tárbıelep alasyz ǵoı. Talaıdy tárbıeledińiz ǵoı...

Muqan júrmek boldy. Bekbolat ta esikke bettedi.

— Tura tur,— dedim men,— chemodanyńdy ash.— Bekbolat terlep, qyzaryp ketti. Ashyp ishinen ish kıimderin alyp, chemodandy ornyna qoımaq boldy.

— İshindegisiniń bárin al beri,— dedim men. Kúndelik, jazylǵan bloknot, taǵy basqalaryn alyp Bekbolat stolǵa qoıdy. Sol sátte-aq chemodanǵa qyzyl jip atqan bolǵarlyq sary qońyr kostúm, sary bujyr kepka salyndy.

— Al ústine ish kıimderińdi sal,— dedim Bekbolatqa. Ol bárin úndemeı istep, chemodannyń aýzyn japty...

Azdan keıin mashına ishinen siltegen Bekbolattyń qolyn kórdik. Ury bizden enshisin aldy.

---