InfoHub Logo

— Álgi aramqatqyr Sary atan áli joq. Ol da bir Qarynbaıdyń maly boldy ǵoı,— dep Sálıman shoshaıta tikken tórt qanat úıden syrtqa shyqty,— Qudaı jalǵyz bota berip, onyń ernin jyryq qylyp berdi degendeı, mynaý Sary atan aýyl kórmegeli aıdap asty. Altyǵa kelse de bas bilmeıdi, paıdasyz mal boldy.

Bul Qaradyrdy jaılaǵan Qyzyl Ospan aýylynyń sharýasy — Naqabaıdyń áıeli edi. Sálımannyń bul sózdi aıtýy bir bul emes, ony kúnde qaıtalaıdy. Naqabaı ony kúnde estıdi. Sálıman erine týralap jetkize almaıdy da, ózinen ózi sóılegen bolyp júrip, Sary atannyń ishin keptiredi. Shynynda onyń ishin keptirgisi keletini Naqabaı, biraq aıtýǵa jeńil bolǵan soń ba, álde eski aýyldyń etek bastylyǵy jibermeı me, Sary atannyń estimeıtinin bile me, kúnde bir qarǵystap qoıady.

— Aq shelegiń túskir! Aramqatqyr!

Bul qarǵystan Sary atanǵa da pále kelip jatqan joq. Tek Sálımandy kórshi-qolań «taǵy Sary atan ba?» dep kelemejdep qoıady...

Sary atan týraly Naqabaıdyń oıy múldem bólek. Ózi-ózi bolǵaly, Sálıman ekeýi shańyraq kóterip, tútin tútetkeli esigine bitken bul jalǵyz túıe. Birer jylqy, toqty-torym bolsa, áıteýir burynnan bar esepti. Al Sary atan Naqabaı men Sálıman úlken úıden bólinip shańyraq kótergennen bir jyldan keıin týǵan bota edi. «Otaýlaryńdy artarsyńdar» dep bul botaǵa úlken úıi en salyp, Naqabaıdyń básiresi atandyryp edi. Naqabaıdyń oıynsha Sary atan bitkeli bul úıdiń kúbisinen kójesi, qazanynan asy ketip kórgen joq. Sháýgimiń shaıly bolsyn, qazanyń maıly bolsyn degen bata tap kelgendeı. On shaqty tuıaq — mańyraǵan qozy-laqtyń daýsy bul otaýdan da shyǵady. Ózi teńdes kedeı-kepshik bolsa da, esigine eki kisi, tórine tórt kisi otyrmaǵan dep eshkim aıta almaıtyndaı kelip turady. Naqabaıdyń ózi aıranyn urttap, qoıyn qurttap jurt qatarly sharýasymen aınalysady. «Qudaıdyń bergen eki-úsh kúshigi aman bolsa dep qoıyp, basqanyń qıaryn qylap júre beredi. Al Sary atan... Sary atan bireýge zıany tıip jatqan joq. Qysy-jazy birdeı jaıylymda. Al Sálımannyń aıta beretini el kóshkende basqaǵa qarap, kózin satyp, telmirip otyratyny. El údere kóshken kezderi Naqabaıdyń ózi de «qap Sary atandy bas bilgizbesem be!?» deıdi de, jańa jurtqa ildaldalap keship alǵan soń, bárin umytyp, Sálımanmen basqasha sóılesedi:

— Kishkene qoıa turalyq ta. Artylmaı qalyp jatqan júgimiz joq qoı, Sálımash.— Sálımash degendi estigende, ondaı sózdi jıi aıta bermeıtindikten be, ol da erip ketedi de, «jolbarys jaryp ketpese júre bersin» dep birneshe kúnge deıin Sary atan áńgimesin umytady. Sálımannyń sońǵy kúnderi Sary atandy aýzynan tastamaıtyn bolyp ketkeni ony bir el qatary júgin artyp, ústine kilemin jaýyp júrýden týǵan joqty. Bıyl el dala jaılap qalǵaly beri bir jarym aıdaı merzim ótse de, Sary atan eldiń túıesi sıaqty aýylǵa bir soqpady. Tipti «keleniń ishinde joq» dep túıe qaraǵandar da myńq etýmen tynady. Júgin artyp, jumsap paıdasyn kórmegenmen «meniki degen basyn ustaıdy» degendeı mań-mań basyp, mańqıyp bir kórinip ketkeni de Sálımanǵa dátke qýat.

Tipti Sary atandy Naqabaı úıretpeıin degen de joq. Ony «malyn kózine súrtken» dep jurttyń aıtatynyndaı oıy da bolmaǵan-dy. Sary atan taılaq kúninde eki órkeshine bir óreli kıizdi qomdap jibergennen keıin ustatpaı-aq qoıdy. Ádette túıe jýas janýar. Taılaqqa bir shom salyp ózin bir kósh jiberseń boldy. Arnap úıretýdiń keregi bolmaýshy edi. Al Sary atan kıiz qomdaǵan soń tipti ustatýdy qoıdy. «Jýas mal bolǵandyqtan ba, qazaq qashaǵan, asaý túıeni ustaýdyń jónin oılastyrmapty. Túıeden Sary atan sıaqty buzaqy mal shyǵady demese kerek. Eger Sary atannyń ornynda bir Sary at bolsyn she, buǵalyq tastap, baıaǵyda-aq býyndyryp jyqsyn. «Taıynda tarta min, qunanynda qurta min...» dep áldeqashan esekteı bas bilgizip alsyn. Sonymen Sary atannyń asaýlyǵy bul aýylǵa keıde sary pole sıaqty bolyp ta kórinetin. Tipti úlken úıdegi Dárken ájeı jaǵasyn ustap:

— O, sumdyq-aı, munyń ózi bizdiń aýylǵa bitpegen mal boldy. Úsh kók, úsh tegimde joq pále ǵoı, bul. Bizdiń aýyldan mynadaı mal shyǵýy zamannyń buzylaryna kórinip tur ǵoı,— dep tamsanyp-tamsanyp qoıady.

Al taıaýdaǵy eki-úsh kúnde Naqabaıǵa bir jelik paıda bolyp, «oıbaı, Sary atandy aıdap ákelip úıretpeske ne» degen edi. Biraq alǵashqy eki kúnde ony taba almady da, sońǵy kúni Topar boıyndaǵy bir qolatta tal ishinde jalǵyz júr eken degendi bireýden estip qana qaıtty. Kórgen bireýler qaıtarmaq bolǵanda Sary atan taıraqtap jolbarystarǵa qaraı shyǵyp ketipti. Muny estigen jurt «mynaý tegi túıede bolmaǵan sumdyq» desip tańdanysyp júrdi. Sóıtip Naqabaı ózi jalǵyz túıe, býyny bekip, buǵanasy qatsyn, nar jolynda júk qalmas bolsyn, qaıda keter deısiń dep júrgeninde Sary atan bir qaıyrsyz mal bolyp barady...

* * *

Sary atannyń da óz esebi bar. Bir úıdiń mańdaıyna bitken jalǵyz túıesi. Bota kúninen basyna úki taǵyp bulǵaqtatyp ósirdi. Tuzdy da basqa úılerdiń túıesinen, ózi qatarly botasynan artyq jalady. Bota kúninde oınap, úıdiń erkesi — Ermekti tizesimen qaǵyp jiberip, tósine baspaq bolǵanda da buǵan eshkim bir taıaq salǵan joq. Tentekterge beriletin sybaǵa býǵan tımedi. Qyl buraý salmady. Ermek eki kún essiz jatyp basyn kóterdi. Sonda úlken úıdegi Dárken áje «Ermekten úsh aınaldyryp soıyp tastashy, jáýken alǵyrdy» dep ursyp edi, sondaǵy qoryqqany áli esinen ketpeıdi. Ol kezde ony soıýǵa bolmaıtyn edi ǵoı. Kókbaqadaı tyrbıǵan botanyń cop tatyǵan borshasyna kim qushtar bolyp tur. Onsyz da úlken úıde soıylyp jatatyn qoıdyń etine toıǵan ersiler qymyzdyń jeligimen pyshaq jumsamasa, botanyń sirnesin ne qylsyn. Degenmen sol kúni adýyn sheshe aıtqanynan qaıtpaı qoıyp, bul kirerge kór tappaı qazyqta turyp bozdaı berdi, tipti shyn jylap, eki kózinen jasy da parlap ketip edi. Ony aýyl adamdarynyń kóbi Ermekti shaqyryp jylap týr dep uqty. Tek sol kúni kesh aldynda dalaǵa shyqqan úlken úıdegi ata: «Anaý Naqabaıdyń botasyn naǵyp ashyqtyryp baılap qoıǵansyńdar, jiber ári» degende baryp kóńili ornyna tústi. Kelip munyn, noqtasyn basyna Naqabaı túrdi.

Óziniń ıesi Naqabaı ony qazyqtan bosatqanmen sol sátten bastap Sary atan ony jek kórdi. Keshke deıin janyna bir kelmeı qoıyp edi. Sonda Naqabaı da ájeden qorqyp óz janyn kúıttedi. Muny qazyqtan bosatpaq túgil, osy tusty mańaılaı almady. Adýyn ájeniń aldynda qurdaı jorǵalap joǵaldy.

Sodan taılaq bolǵanda aldap, túz berip turyp ustap alyp, arqasyna shóp salǵanyn qaıtersiń. Basqa túıeden onda munyn ne aıyrmasy bolmaq? Anaý Ermekti jorǵa mingizip turyp, bulańdatyp qoıa berdi. Kúnde toı, kúnde dýman, únemi sáýkim salýmen júredi. Qolynda aı saıyn jańa dombyra. Al Ermekke alǵash dombyra ustatqanda munyń moınyna qońyraý baılap edi, ol dańǵyrlaqtyń baýy úzilip qaı jerde túsip qalǵanyn da eshkim bilmedi. Bunyń bota balalyǵy sol qońyraýmen birge ketkendeı boldy. Sóıtip shom salyp, sonan soń anaý kóp túıeler sıaqty murnyn tesip, odan áne bir muryndyq degen aǵashtan jonǵan páleni kóldeneń ótkizbek. Ony tarta-tarta bir sátsiz kúni murnyn jyryp, sáńkıtip pushyq atandyrmaq. Oǵan bul qalaı kóne almaq? Atasy túıe jaqsy momyn jandar edi dep alyp, bar páleni ústine artpaq.

Eger adamǵa kyzmet etken túıeni syılasa onda anaý Alypatandy nege tóbesine kótermeıdi. Búkil bir aýyl órbip shyqqan úlken úıdiń shańyraǵyn soǵan bastyryp artady. Onyń momyndyǵyn paıdalanyp bala da, shaǵa da ustap minip ketip bara jatqanyn kórmegen kim bar deısiz. Qashpaıdy, jýas dep Alypatanǵa qatyndar da qumar. Eki qatyn tezek terse de sony jeteleı jóneledi. Kórshi aýylǵa qydyrǵysy kelse de eki úsh qatyn soǵan mingesip alyp tartady. Ásirese, bir aýyldyń bar úıine sonymen kóń tartatynyn qaıtersiń. Sol bolmasa bir aýyldyń tútini tútemeı irgesinen jyltyldap oty kórinbeı qalar ma edi, qaıter edi. Osynsha jumys istegenine qaraı ony bir jaqsylap ottatpaıdy da. «Erteń tańnan turyp otynǵa baratyn edik» dep bir qatyn jetekteı kelip qyzyl ińirden úıiniń janyna shógeredi. Arqan degen bir pálesi bar bulardyń. Anaý qyl-quıryq ońbaǵandar júırik bolǵansyp, adamǵa ábden jaǵynyp, jal-quıryǵyna deıin kúzettirip turady. Onyń quıryǵyn, jalyn sypyryp alyp, túıeni máńgi-baqı shyrmaıdy. Alypatan da bir ólik, qatyndar sol arqanmen «tizdeımiz» dep kelgende shegip, búkteýli jatqan aıaǵyn jaza almastaı etip baılattyryp qoıady, Odan ózderi kelip sheshkenshe tura almaı jatady. Alypatandardyń ózderine de obal joq. Óıtkeni otqa qoıǵan zamanda zytyp joǵalmaı, sol adam qarasynan alystamaı, shamaly ǵana aýyl tóńiregindegi alabotanyń basyn shalyp, salp etek, salaq qatyndardyń jeroshaqtan uzatpaı tókken kúline kelip aýnap jatady. Sorly-aq emes pe?

Sary atan qaıtadan óz jaıyna oıysyp ketti. Ia, bárinen álgi sońǵy bir kórsetken qorlyǵyn aıtsaıshy. Áp-ájepteýir túıe sanatyna jetip, aýzynan jynyn tógip, túıe tis deıtin úlken tisterin shıqyldatyp qaırap, arty shómeıip, qaraqusy ósip, býyrshyn bolyp, jarap qalǵan edi bul. Taılaq qospaqtarǵa qyryndap, qıqaq basyp, moınyn órkeshine saq-saq soǵyp, quıryǵyn sanyna shart-shart uryp, býra saltanatyn qura bastaǵanda degenine jetkizbeı qurtqany ótti ǵoı. Ustataıyn dep pe edi bul? Tar qoraǵa qamap bári jabyldy da alyp urdy. Sóıtip etinen et kesip alǵanyn qalaı umytpaq. «Qandy but» atandyrǵanyn qaıtersiń. Áıtpese osy kezde sary býra atanbas pa edi, ataǵy elge jaıylyp, ingen ataýlyny byq degende jerge qorqytyp qysty kúnderi jaraǵanda tebe basynda álipteı bolyp, shanshylyp turmas pa edi. Al óz ıesi Naqabaı bolyp bul adamdar muny birjola jumysqa kóndiktirip almaq boldy.

Ol qaıtadan jalpy túıe taǵdyryna oı jiberdi.

Túıeniń ózderinde de bar. Endi osy kezde áldeqandaı temirden jasalǵan buqaǵa jol salý úshin ketip jatqanyna qalaı kúımes. Áneýgi kúni Alypatanmen bozdasa ketkende «óz júgimizdi, bolashaq túıe urpaǵynyń júgin jeńildetý úshin temir jol — «Týrksıbti» salamyz. Bul bizdiń oısyl qara tuqymynyń endi aýyr júkten azat bolýynyń alǵashqy joly» deıdi. Túıe ataýlyǵa qamqorshy sol kez kelgen qatynnyń malaıy — Alypatan bolypty. O, sorly jyryq erin! Baıaǵyda erigip el qydyryp eki qatyn mingesip barǵanda álgi bir túıeli aýyl — Itaıaqtyń tórt kóz sary ıti astyńǵy ernin julyp alypty. «Adam bolmasa qaıter edim, kıiz kúıdirip basyp, janymdy alyp qaldy» dep eki aıaqtyǵa tabynǵanyn qaıtersiń. Al ol namyssyz neme álgi býra bola almaı bul sıaqty atan bolyp. ingen ataýlynyń júzine qaraı almaı qalǵanyn oılamaıdy da. Al Sary atan bolsa «qandy buttyǵyn» syltaý etip, aı boıy aýylǵa, ingen túgil túıe ataýlyǵa jolaı almady,

Tipti buǵan qalaı kúımesin?! Adamdar ózderi álgi jaýlyq jamylǵan, túıe jumsaýǵa bir taban jaqyn, qatyn degendermen kúnde birge jatyp alady da, ondaı jylyndaǵy bir lázzatty maldan aıaıdy. Bul qandaı ádiletsizdik. Janyń buǵan kúıe me, kúımeı me? Adam adam dep júrip tuqymy quryp bitetin boldy bul oısyl-qaranyń. Tipti munyń artyn oılamaýyn qarashy. Álgi qara buqa júretin temir joldy salyp bitse, sonda barlyq túıe ataýly júksiz qalsa, onda ne shekeleri shylqyp, ne aıdarynan jel eser deısiń. Ondaı shaq bola qalsa, jeti úı birigip qurbanǵa shalyp, nemese qysqa soǵymǵa soıyp qazysyn aınaldyrtyp júrer áli. Onymen qoımaı «áýedegi ettiń sasyǵy-aı!» dep mysyq aıtpaqshy, «túıeniń eti sor tatıdy» deıtinin de estirsiń.

Tipti oılaı kelse bularǵa namystanbaýǵa bola ma, sirá? Jaqyny báıgege qosyp, jal-quıryǵyn súzip, nemese shabandozdar minip kókparǵa salyp, adymyn ashyp, qyzyǵyn kóredi.

Al sıyr ekesh sıyrdy da qansha sút beredi eken dep, nemese qaı aýyldyń buqasy kúshti eken desip adamdar kújildesip jatady. Tipti batys jaqtaǵy bir eldiń palýandary buqamen kúresedi eken. Basqasyn qoıshy, qol basyndaı qus-bódeneni talastyryp-shoqystyryp ta qyzyǵyna batady. Al túıe baıqustar bolsa aýyz-eki sózde ǵana, bireýdi maqtaǵysy kelse «atan túıeniń kúshi bar» desedi. Al sol mol qaırat ıesi túıe bolsa, ony nege bir synap, saıypker qarap, sarapqa salyp qyzyǵyn kórmeıdi bul qazaq. Anaý úlken úıdegi tentegin qarashy. «Ermekte atan túıeniń kúshi bar» deıdi. Al muny nege Ermek sıaqty erkeletip, toıdan toıǵa jibermeıdi. Palýan eken, ol nege kúsh atasy túıege minip júrmeıdi. Anaý Sary úısin Qalı degen dáýi at kótere almaǵan soń jaılaýǵa únemi túıe minip shyǵady eken desýshi edi. Sol Qalıǵa-aq bitpegenin qarashy. Arab, Parsy, Úndi elderi áskerlerine túıe mingizedi eken, sodan olardyń eldigi tómendegen joq qoı. Onyń ústine on túıe jabylyp bir jylqynyń jegenin jemeıdi. Iaǵnı túıege shyǵyn az. Ony nege oılamaıdy bul qazaq.

Bárinen muny da basqa túıeler sıaqty aýyl aınalasynda shańdaqta jatsyn deýin kórdiń be?! Qaradyrdyń bul shalmaǵan alabotasy, bul ıiskemegen tatyrany qaldy ma? Túıeniń qara kúshi baryn bul adamdar tiken jegeninen-aq bilmeı me? Myqty bolsa basqa mal jep kórsinshi, ishin tesip ketsin, Al túıe Topar boıyndaǵy jıdeniń basyń shalsa nemene aram bola ma eken. Keshegi jerden mynaý jer ot eken. Tikenegi de, ashshylaý shóbi de kóp, ári shúıgin. Neshe aıtqanmen túıe ósirgen aýyldyń jeri emes pe!? Osy adam sonsha kúshi bar túıeni qalaı baǵyndyryp alǵan. Momyndyǵy-aý, baıqustardyń. Jo-joq, ózdigi bolsa kerek-ti. Al muny endi adam baǵyndyryp kórsin she? Biraq...

Biraq álgi kezdeısoq jyrtqysh degen páleler bar emes pe? Osy kezde ózi tistep tastap qasqyrǵa jegizbes bolyp aldy. Kelede júrgende qysta eki qasqyrdy qara býra ekeýiniń shaınap tastaǵany bar. Qasqyr degeniń aty bolmasa, ol ózimizdiń úıdegi ıtterimizdiń jabaıy týysqandary kórinedi. Kókjal qasqyrdy túıe aranymen qaýyp alyp laqtyrǵanda qaıta tura almaı sulap qalmady ma? Sonan soń jalma-jan ústine shógip qaraqusymen ezip tastady. Biraq, keshegi baqyrǵan pále qandaı boldy eken? Jolbarys dep nege sonsha qoqıtady ony. Apyr-aý, keshe ol baqyrǵanda munyń janyndaǵy túıelerdiń bári attap basa almaı, zárin jiberip qoıdy-aý. Al bul bolsa kún kúrkiregen eken dedi. Tipti ap-ashyq kúnde qalaı kún kúrkireýshi edi dep oılamapty da. Tek mal ataýlynyń bári janyn shúberekke túıip, pyshaqqa túsetindeı, qalshyldap ketkende ǵana baryp bul ish jıdy. Artynsha bir tana-buqanyń aspanǵa ushqanyn kórdi. Jap-jazyq bul Qaraoıdyń betinde qyrǵaýyldyń ushqany da kórinedi. Degenmen aspanǵa ushqan tana-buqa qyrǵaýyl qanaty jeter bıikten góri joǵaryraq sıaqty edi. Álde bul túıeden de dáý, keremet boldy ma eken? Óıtkeni tana-buqany sol laqtyrdy desedi. Qansha kúshi bar eken, ol myqtymsynǵan nemeniń. Álde qamys arasyna kirip alyp, ózimnen basqa myqty joq deıtin bolar. «Keldibaıdan qalǵan jalǵyz jolbarys» desedi adamdar. Shamasy osy İle-Topar boıyndaǵy elde Keldibaı degen ańshy bolsa kerek. Ol basqa andy mise tutpaı, ómir-baqı jolbaryspen alysyp ketken eken. Al endi adamnan ondaı Keldibaılar naǵyp týmaı qalǵan. Álde adamnyń da urpaǵy usaqtap bara ma eken?! Meıli qalaı bolsa olaı bolsyn, bul endi Sary atan basymen adam aldynda baryp quldyq dep tura almaq emes. Monǵoldyń qumdy, tasty qyrqalarynda túıe jabaıy-aq ósip kele jatqan kórinedi. Shapqan attyń biri de ol taıraqtaǵanda qarasyn kórmeıdi eken. Al bul solardan kem be eken. Jolbarysy bolmaq túgil nesi bolsa da osy Ótegen quıylysynan ketpeıdi. «Jolbarysyn da kórip alaıyn».

Sary atan Ótegenniń İlege quıylysy tóńireginde osylaı erkin saıran salmaq bolyp, shógip, túnep qaldy.

* * *

Naq osy bir túnniń ertesine Ótegenniń quıylysy tóńireginde, jyńǵyl túbinde shekesinen jylý ótip, uıqysynan oıanyp, manaýrap, kózin ashyp-jumyp jalǵyz jolbarys ta jatyr edi. Bul at oǵan jalǵyz bolǵandyqtan qoıylmasa kerek. Jolbarystar jalǵyz-jalǵyz kóringennen solaı atasa kerek. Ol shaqyraıyp, arqan boıy kóterilip alǵan kúnge syǵyraıyp qarady. Sodan keıin basyn kóterip, quıryǵyna mańǵazdana bir kóz tastady. Shup-shubar bolyp, ózine laıyq-aq tógilip jatyr. Birer ret bylǵańdatty. Ásem-aq. Sonan soń júrelep jatyp aldyńǵy eki tabanyn jalaı bastady. Tabany áli tımepti. Eshteme de juqpapty. Júrgende júrisin janǵa sezdirmeıtin eń tómengi, tobyqty býyndy kóbirek jalady. Osy býyn ǵoı, buǵan bárin qolǵa túsirip beretin. Júgirgende de, urǵanda da osy býynnyń kyzmeti artyq-aq. Biraq bir nashar jeri osy býyn batyrlyqtan góri urlyqshylyqqa ıkemdi sıaqty. Shyn batyr, ań ataýlynyń jyldamy — jolbarystyń da júrisi nyq, eshbir tiri jannan qoryqpaıtyn, batyl bolǵany durys emes pe? Al munyń júrisi uryǵa laıyq, qorqaqtap aqyryn, abaılap basatyndaı. Bul jaǵyn oılaǵanda Jalǵyz jolbarys bir sát qabarjyp qaldy. Degenmen jan saqtaýdyń birden bir kózi — osy tobyqty býyndy kóbirek sylady. Óıtkeni munyń kúniniń ózi de osy býynǵa qarap bara jatqandaı...

Eki alaqanyn ábden jalady. Sonan soń qaı jerde azyq bar ekenin aıta almaıtyn, ómiri jemtiktiń ıisin bilmeı etip bara jatqan tanaýyn jumsaq alaqanymen salyp-salyp qaldy. Aldyńǵy aıaǵynyń tyrnaqtaryn ishine búrip kórdi, jerge basyp qaıta shyǵardy. Soıaýdaı-soıaýdaı bolyp-aq tur. Biraq kóbisi toza bastapty. Bir maıly tamaqqa túspegeli qashan. Ózendi, qamysty dalanyń taǵysy, asyrandy bordaqysy — bir qabandy jaryp tastap, maıǵa batqanyna da bir aıdaı bolyp barady. Biraq munyń ózi jolbaryspyn degenimen tabıǵat buǵan kúshti, jyldamdyqty beripti de, tisti ózine saı jasamapty, Qabannyń aýzyn kórgende óz tisine rıza bolmaı qaldy. «Shoshqa tis» dep naǵyp ań ataýly ańyz qylady dese, aıtsa aıtqandaı eken, qarsh etkizip munyń qara sanyna tumsyqty bir salyp qalǵanda shaq etip súıekke jetti ǵoı. Munyń da jetisken jeri joq, áıteýir atadan kele jatqan mıras kúshpen laqtyryp urdy, áıtpese jaralap-aq ketti. Ózi de maıy kere qarys eken, shylqa maıǵa bir batty. Ol quryshtaı tyrnaǵyn qaıta jazyp kórip, ejelden kele jatqan shunaqtaý qara jıek qulaqtyń túbin qasyp-qasyp qoıdy.Bul qulaǵyna rıza ekenin bildirýi edi. Qamys arasynda jymysqyp, sybdyrsyz kele jatqanda tipti ara-tura kórinip qalatyn jylan degen álgi jymyq kóz, jolbarystyń daıraǵyndaı shubatylǵan birdemeniń ysylyn da biledi. Qulaq-aq, shirkin!

Bir shamadan keıin Jalǵyz jolbarys artqy aıaqtaryn jalap, oǵan da rıza pishin bildirdi. Aldyńǵy aıaqtyń artynan jalpaq tabanmen-aq múdirmeı júrip otyratyn eki artqy aıaq ta keremet. Ásirese, qarǵyǵan kezde osynsha salmaǵy bar ózin serippedeı laqtyratynyn aıtsaıshy. Biraq álgi qabany qurǵyr myna bir jerin — qara sanyn qarsh etkizip, bir aı jara boldy. Ol jaranyń ornyn — tyrtyq bolyp bitken jerdi tistelep-tistelep, qaıta jalady, silekeıin jınap, tilin eki ezýine eki aparyp jalanyp, sanyn sylaýǵa qaıta umtyldy.

Kesheden bergi ashtyǵy esine tústi. Túnimen jortqanda túk ilinbegenin oılady. Endi kúndiz júrmese jórgem iliner emes. Ol ornynan erinip zorǵa turdy. Kerildi. Ózinshe ádemi-aq sıaqty. Esik pen tórdeı bolyp tur. Ústinen bıt domalap túskendeı, junttaı. Eki aldyńǵy tabanyn tirep, jotasyn kújireıtip artyna qaraı tartyldy, sonan soń eki artqy aıaǵyn sozyp jónge keltirdi. Eki artqy aıaqtyń árqaısysyn jeke-jeke silikti. Quıryǵyn bir sátke qoqaıtyp, kerilip, qaıta túsirdi. Ne paıda? Bul ádemilik neme kerek? Búkil Balqash boıyn, İle jıegin osynsha sharlady, bul qyryndaıtyn shýlan túgil, yryldasyp ótisýge jolbarystyń arlanyn da kóre almady. Jıdeli toǵaı, sekseýil shabyry, kógaldy balqash, sary qamys, kók quraqtyń túgin qoımady. Bul álepetke urynbaýy kerek edi, aqyry jortqan eken, birdeme tabylǵany abzal edi.

Jalǵyz jolbarys ózen mańaıyna taman keldi. Biraq júregi jolbarys júrek bolsa da odan ári barýǵa daýamady. Jaýyryndary qunjyńdap erine basyp júrip keledi. Munyń ákesi de osy İleni jaǵalap júrip ólip edi. Qalaı edi? Esine túsirdi. Joq tipti ony oılasa júregi aınıdy. Biraq ákesi jibergen aǵattyqty qaıtalamaý úshin jaman da bolsa, bastan keshken ata-baba ómirin eske alý da sabaq. Jalǵyz jolbarystyń da ákesi nán edi. Tipti jolbarysqa tajal bolyp tıgen, onyń jalpaq tabanynan qalǵan mórdi jazbaı tanıtyn, sóıtip izge túsip soǵatyn Keldibaıǵa da shaldyrmaǵan eken. Báribir bir kúni onyń qalyń, jolaq, boraqtaı tony Keldibaıǵa buıyrdy: Jalǵyz jolbarystyń ákesi aýzy kere qarys, teris azý ań eken. Dolyrqap, Alataýdan domalaı qulap, eńiske qaraı jelgen ógizdeı óńkildep aǵyp jatqan İleni jaǵalap órge qaraı erine, baıpańdaı basyp kele jatady ol. Bir kezde ózen jaǵasyna taman jerde, betinde bir tiri nárse kórinip, qaıta-qaıta zym-zıa bolady. Taǵy bir qylań etkende baıqaıdy — áldeqandaı qanat. Qalqyǵan qanatty izdep ol ózenniń tereń jaǵasyna telmire qalady. Osyndaıda bir paıda taýyp qalam ba degen oıy da boldy. Sóıtse sý astynan jolbarys boıyndaı jaıyn kelip «telmirseń mine!» dep ony quıryqpen perip ketedi. Ata mıras — aıtýly jyldamdyq osy jerde kómek berip, ózin soǵyp ótken quıryqtan alyp, jaıyndy qas qaqqansha laqtyryp jiberedi. Odan ári ne bolǵan qyzyǵyn Keldibaı kóredi. Sýdan shyǵyp, talyp jaıyn da jatyr, beli synyp jolbarys ta jatyr. Sóıtip eki qomaǵaı adam balasy — Keldibaıǵa biri tósek, biri azyq bolady.

Erine basyp kele jatyp, Jalǵyz jolbarys áke óliminen shoshyp, silkinip qoıdy. Muny da kelip álde ne soǵyp ketetindeı. Sońǵy kezde osyndaı qorqynysh kóbeıe beretin boldy. Sondyqtan, kóbine júıkesi juqaryp, tún ishinde baqyryp, jerdi kóshire jazdap basylady. Al baqyrýdyń mundaı sorly bolǵan Jalǵyzǵa ne paıdasy bar. Ońaı ospaq qoldy bolatyn ań kúndeı kúrkiregen daýysty estigende kóz kórmes qıalǵa zytady ǵoı. Ol óz ústine, terisine bir qarap qoıdy. Ózine ózi kimge tósek bolar ekensiń, meniń ákemniń terisin Keldibaı zamanynda Pyshan myrzaǵa tartqan eken, ol oǵan bir shubar at beripti, sen kimge at bolar ekensiń deı jazdap toqtady. Ol mundaı oıynan ózi shoshyp qaldy.

Qazir munyń izine túsetin Keldibaı joq. Jolbarys terisine bir at beretin myrzalardyń da basy bıyl saýdaǵa túsip, qysym kórip jatqanǵa uqsaıdy. Ony kebine aýylmen jıi qatynas jasap júretin qasqyr degen kezepter aıtyp júrgen kórinedi. Sondyqtan bul endi ondaıdan aıylyn jımasa da bolar edi. Biraq ózi nege jalǵyz qaldy? Muny qalaı oılamaı tura almaq. Mysyq tuqymdastar bolyp jaratylypty da, sodan órbigen, álgi bulardan shyqqan aq súıek Arystan ystyq jer — Afrıkany tańdap alypty. Onyń turǵan jerinde molshylyq bolsa kerek. Tek álgi pil dep atalatyn dóń jaýyryn páleden basqanyn bári onyń aldynda mólteńdep tursa kerek. Al jolbarysqa qaraǵanda bulardyń atalastary — barystardyń da jaıy birshama táýir. Olar bıik taýdyń en taz taýlaryndaǵy zańǵar jartastar arasyn mekendepti. Olardyń júrgen jerine álgi eki aıaqty adam degen pále kóp júrmeıdi eken. Olar kóp jortyp áýre bolmaıdy da eken, tek arqardyń taýeshkiniń sýatqa keler jolyn andyp, jartastan syǵalap turyp bas salady eken. Biraq, bul batyrlyq emes, qaraqshylyq qom. Betpe-bet kelin, qaırat-qajyryn asyryp almaǵan soń qalaı tamaǵynan júredi eken. Bul tasty jaǵalaǵan qaraqshy bolsa, álgi sileýsin degen týysqandary bıik taýlardaǵy aǵash, toǵaı arasyn mekendepti. Barlaı kelse, ol da qaraqshy. Jubaıy ilbisip ekeýi aǵash basyna shyǵyp, bulan, buǵy, qodas sıaqty úlken ańnyń ústine sekirip minip, jelkesin qıady deıdi. Sonda muny alǵan ańy tipti kórmeıdi. Ol ne bolǵany?

Tuqymymyz bir edi deýge namystanatyn bir málin degen ergejeıli bar osynda. Onyń kúni de kún emes. Onyń atyn estigende atalarymyz bir týypty degende qalaı namystanbassyń. Ózi bulardan aınymaıdy-aq. Biraq bary-joǵy munyn bir tabanyndaı. Onyń keıbir tuqymdary usaqtap tyshqanshy bolypty desýshi edi, kárıalar. Azǵyndaǵany emes pe, adamǵa kyzmet etip, sonyń qambasyn tyshqannan qorıtyn kórinedi. Tyshqanshy! Úlken qyzmetti tapqan-aq. Al osynda Jalǵyzdyń ózine kezdesip qalyp, qarny ashqanda jem qylyp jiberetinin málin degeniniń kúni de osyǵan taıaý. Ol da solar turǵan mekenge baryp, adamǵa pende bolǵan qus-taýyq degender turatyn qoraǵa kirip urlyq jasaıdy eken. Kórgen kúni qurysyn onyń.

Jalǵyz jaı basyp kele jatyp ózine burylyp bir qarap qoıdy. Jolaq-jolaq júniniń ádemiligine rıza boldy. Eki jaǵyna kezek qarap, ne kúlki emes, ne renish emes yrjıdy. Tisteri aqsıyp ketti. Biraq bul da jasyrynýdyń bir túri ǵoı dep ol ózinen ózi kóńili qaldy. Sary ala qamystan aınymaı qalýyn kórdiń be?

Bul da jasyryný — urynyń isi. Shamasy bulardyń tuqymynyń ózi azǵyndap bara ma qalaı? Bulardyń arystannan basqa tuqymdastarynyń ámbesi urlyqqa beıimdelgen eken.

Osy jerde Jalǵyz óz jaıyn oılap ketti. Týǵan-týysqannan jurdaı, bári ada boldy. Buryn Syrdarıa, Ámýdarıa, Shý, İle quıylystarynda órip júredi eken. Munyn atalary Balqash, İle boıyn mekendepti. Tóstegi sonaý Kórtoǵaıǵa deıin baryp, kelip turypty. Al bul bolsa nebári Ótegenniń Toparǵa quıylysyndaǵy Qorys qamysta ǵana erkin júre alady. Órisi, ańdysy taryldy. Ásirese keshegi qatty batyp ketti-aý! Birneshe kún boıy sáti túspeı júrip bir buzaý-tanaǵa zorǵa aýyz salyp edi. San etin oıyp jeýge ǵana mursha berdi. Dúnıede jolbarys daýysynan qatty dybys joq deýshi edi atalary. Tarsyldaǵan bir pále dúnıeni kúńirentti. Ótegen ańǵarynan shyqsa-aq boldy dúnıe dúrligedi. Tarsyldaqtan zýyldap birdeme kelip jetedi. Kóbine zýyldap asyp ketedi. Qandaı kúshi baryn kim bilsin! Ia, aıtpaqshy, keshegi buzaý-tana qaıda edi? Osy jerge kelgende onyń ashqaraqtyǵy artyp, ishegi shuryldap ketti. Ezýi yrsıyp, tisteri saqsıyp barady. İ\ózi qantalady, aıaqtary eppen basylyp, osynsha up-uzyn dene qalyń qamys arasynan sybdyr bilgizbeı júrdi. Batyrlarsha buzyp-jaryp-aq júrmek boldy, maıda basyp úırenip ketken aıaqtan dybys shyǵar emes.

Keshe tanany laqtyrǵan jerine barǵysy keldi. Biraq barǵanmen kesheden qalǵan tamaqty bul jemeıdi ǵoı. Bekzada atalarynan qalǵan jol osy. Taǵy tyńnan tamaq izdep, jemtiginen ıt-qusqa olja salýy kerek. Ata dástúri osylaı. Degenmen Jalǵyz keshegi batyrlyǵyn kórgisi keldi. Mine qyzyq! Túp kótere alyn ketipti. Buryn ondaı qalǵan jemtiktiń súıek-saıaǵy, qańqasy jatatyn edi. Endi túk bolmaǵandaı. Keshe sonsha eńbektenip bosqa ketkenin esine aldy. Ol yza boldy. Taǵy bir baqyrǵysy keldi. Qarny qatty ashyp, onsyz da jaraý ish omyrtqasyna jabysa túskendikten ózin ózi toktatty. K.úr ǵana yrsıyp, tisterin kórsetip, murtyn edireıtti.

Buryla berip shunaq qulaǵy álde bir dybysty seze qaldy. Áne anaý shaǵylda qudaı da, Jalǵyz da oıynda joq ıir-ıir, býyltyq-býyltyq birdeme jatyr. Tanı ketti. Á, álgi túıe degen momyn. Túk sezer emes, jynyn jutyp, kúıis qaıtaryp jatyr. Qatty-qatty bosaıyn dese de bolmaıdy aıaǵy eptele beredi. Batyrlarsha dybys shyǵaryp, batyl bara almady. Ózine ózi taǵy yza boldy. Jaqyndaı tústi. Shabatyn jaqyndyqqa keldi. Biri mal kúshtisi, momyny, qannen qapersiz. Biri ań kúshtisi, tistisi, ashýlanshaq, yzaqor, ańdýshy. Túıe basymen ıtmuryny ótpeıtin qorys arasynda osynsha beıqam jatqany jalǵyzdyq namysyn qozdyrdy. Jolbarys bar dep nege oılamaıdy ol. Aıaqtaryn tikeıtip quıryǵyn qoqaıtyp, eki artqy aıaǵymen jerdi bir-eki tarpyp aıbat shegip shabyndy. Artqy aıaqtyń soıaý tyrnaǵy qara jerdiń betin aıǵyz-aıǵyz qyldy. Sonan soń beımazalanyp, qulaǵyn jymyryp, quıryǵyn qysyp túıege atyldy-aı kelip. Ar-r-r!

Arandaı aýyz aldyńǵy órkeshti qapty. Órkesh tegis jyrtqysh aýyzǵa kirip joq boldy, kómilip qaldy. Sary atannyń baladaı órkeshiniń sary qońyr shýdasynyń ornynda túgi jarqyraǵan qara jıekti shunaq qulaqty jolaq bas turdy. Soıaýdaı ótkir qaıralǵan tórt tis qatty, sińirli qara kónnen ótip órkeshtiń irtik-irtik maıyna kirsh-kirsh kirip ketti. Órkeshtiń shýdasy aýzyn álde qalaı jybyrlatyp, tamaǵyna tamaq emes jún tyqqandaı boldy.

Sary atan osylaı bola qoıady degen joq. Ol Jalǵyz jolbarysty kórdi. Kádimgi tarǵyl mysyq kele jatyr eken dep jatty. Tipti myna Ótegen quıylysynyń mysyǵy úlken bolady eken-aý dep ádemi jáýdir kóziniń qıyǵyn bir salyp edi. Aldyńǵy órkeshine kirsh etip birdeme kirip-kirip ketti. Sary atan ornynan túıege bitpegen jyldamdyqpen atyp turdy. Jańaǵy mysyq ózine asylyp tur. Aýzy órkeshke tıisimen jaqsylap bir laqtyryp tastamaq bolyp jolbarys artqy aıaǵyn jerge tirep edi, aıaǵynyń astyndaǵy jer basqa jaqqa kóship ketkendeı joq bolyp shyqty. Eki artqy aıaǵy erbeń-erbeń etti. Talaıdy-aq á degennen laqtyryp uratyn qaıran zaman qaıda ada boldy. Nendeı ǵana qara kúsh kóterip áketti muny. Dúnıe ne bolyp barady?! Mundaı páleni kórip pe edi bul?

Ia, mundaı páleni Sary atan da kórmep edi. Mysyq túıege shabýyl jasar dep úsh uıyqtasa oıyna kirip pe? Álde keshegi jolbarys degen pálesi osy ma eken? Eger osy bolsa onyń ózi úlken mysyq eken ǵoı. Sary atan atyp tura kelgen qalpymen órkesh jarasyn aýyrsynyp eki-úsh tapyraqtap sekirip-sekirip ketti. Sekirip ketken jolbarys salmaǵymen tis órkeshke kire tústi. Sekirip bara jatyp artqy ıkemsiz aıaǵymen súıretilgen úlken mysyqty tarpyp-tarpyp qaldy. Onyń yryldaǵan álsiz dybysy shyqty. Ústindegi pále qaıta qımyldady, baqyrmaq bolyp edi jalǵyz, bar kúsh súıretilgen denesine túskendikten, onyń ústine qomaǵaı, arandy aýyz órkesh qaýyp, bos bolmaǵandyqtan baryldap, yryldap qana tyndy. Jalǵyz da tyrmysyp keledi. Biraq keptelgen aýyz túıeniń úlken, qom, shom kórmegen tolymdy órkeshinen shyqpaı qaldy. «Baıtal túgil bas qaıǵy» degendeı basqa usaq jyrtqyshqa olja salmaq bolǵan batyrekeń aıaǵyn tireýge jer tappaı erbeńdetip órkeshke ilinip kete bardy. «Iapyrmaý, bir óńirden bizdiń tuqymymyzdyń quryǵany osy bolar ma» degen oı da oǵan sap ete tústi. Qansha sozylyp, artqy aıaǵyn jerge tıgizbek bolǵanmen túıe tym bıik eken, jerge jeter bolmady. Sóıtip jalǵyz jolbarys túıeniń áldeqalaı apaıtós jerlerge janap ótetin shaǵyn kútip, darǵa ilingen adamdaı salbyrap barady.

Sary atan ústindegi páleden ońaı qutylmasyn túske taman bildi. Óziniń áli taıraqtap shaýyp kele jatqanyn baıqady. Biraq qaıda barmaq? Bosqa shapqanmen bul ilingen pále túse me? Baıqasa ózi Ótegen quıylysyndaǵy túnde túnegen túbekti aınala beripti. Ústindegi úlken mysyq aldyńǵy eki aıaǵymen tyrmalap aldyńǵy qomdyqty jyrta bastady. Qan sýdaı shashylyp keledi. Tek órkeshke qaptalǵan aýyz shyǵar emes. Jolbarys on jaǵyna qaraı aýǵyzyp, jyǵa jazdap basyp barady. Ne isteý kerek?

Naq osy kezde adam kómegi kerek ekeni onyń oıyna sap ete tústi. Biraq, bul qaı betimen barmaq. Basy oılap bitpeı jatyp-aq Sary atannyń aıaqtary Qaradyrǵa qaraı tartty. Áli bul shapqan boıymen keledi. Tús aýǵanda bul óziniń alǵashqydan álsireı bastaǵanyn sezdi. Sary atan qatty namystandy. Kúnde júk kóterip Alypatan qalaı ólmeı júr. Atam Oısyl qaranyń árýaǵyna shák keltirmeıin dep bekindi ol. Basyna bir túsken salmaqty Sary atan kótere almaı qulapty degen, sóıtip qańǵyǵan bir tarǵyl mysyqqa jem bolypty degen búkil túıe ataýlynyń súıegine tańba baspaı ma? Odan da týra Qaradyrǵa deıin shydamaq boldy. Ólip qulamasa, tiri jyǵylmaýǵa ishteı ant etti.

Sary atan taıraqtap shaýyp barady. Úlken mysyqtyń ádemi quıryǵy salbyrap jer syzyp keledi. Sary atan bir eski qoranyń dýalynan óte berip qatty shaıqalyp ketti. Artqy aıaǵy dýalǵa tıip ketkende jolbarys tirep qalǵan eken. Túıe táltirektep baryp, qaıratyn jıyp, ary qaraı qaıta taırańdaı jóneldi. Osy kezde keshe tana buqanyń aspanǵa ushqany esine tústi. Endi ol budyrlaý birdeme kórinse jolamaýǵa, jaqyndamaýǵa tyrysty.

Qaradyr kórinip, dala jaılap otyrǵan aýyl qashyqtan baıqaldy. Kúnshilik jerge et pisirimde kelip jetti. Azdan keıin-aq ıt ataýly tegis shýlap qoıa berdi. Buryn unamaıtyn ıttiń daýsy buǵan ájeptáýir ál berdi. It qandaı jaqsy edi. Ulyp jatqandary da kóp. Kóbi quıryǵyn butyna qysyp kele jatqan túıege qaraı úrmeı, aıdalaǵa qashyp barady. Sary atan bul kezde taıraqtaýǵa shamasy kelmeı ilbip, aıańdap-aq qalyp edi. Tórt aıaǵy shatqaıaqtanyp zorǵa keledi. Sary atandy kórip shýlaǵan adamdardyń abalaǵan maldy aýyldyń kóp ıtiniń daýsyn estigen jolbarys eki aldyńǵy aıaǵymen qomdyqty soıyp jiberdi. Túıeniń qany kóbirek aqty. Jolbarystyń eki artqy aıaǵyna da jan bitip, erbeńdep, dalbasalap keledi.

Sary atandy tanyǵan Sálıman boldy. Ol ıt, bala shýlap izi-shý, qym-qýyt bolyp bara jatqan soń dalaǵa shyǵyp edi, Sary atan aıańdap, shaıqalaqtap keledi eken. Ol úıine qaıta tura júgirdi.

— Naqabaı, Naqabaı, qurydyq, qurydyq. Sary atanǵa birdeme jarmasyp alypty.

Jan jaqtan aýyl adamdary kóbeıip ketti. It ataýly quıryǵyn butyna qysyp, alystan úrip-shýlap júr. Balalar tegis úıge tyǵylyp, dymy shyqpaı qaldy. Bir aqsaqaldyń ǵana daýsy estildi:

— Jolbarys shapqan eken. Jolbarys. Qaraqulaq, Qaraqulaq! Attan, attan!

Jurttyń bári Sary atanǵa qaraı «Qaraqulaq, Qaraqulaq!» dep qolyna ne tússe sony alyp júgirdi. Aldyńǵy aýyldyń soń bilgen erkekteri túıenin artynan júgirdi. Sary atan basqa jerge burylǵan joq, qysta oqshyraıta kıetin bórikteı Naqabaıdyń shoshaıta tikken otaýyna týra aıańdap barady.

— Ermekti shaqyr, Ermekti,— degen sózder estilip edi, Ermek qarnyn qampaıtyp úıden shyqty da, «qoı, óle almaı júrgen joqpyn» dep túrýli turǵan kıiz úı esigine qaıta súngip ketti.

Kún uıasyna eńkeıip qaldy. Naq sol sátte aıaǵynda saptama etigi bar, eki jeńi túrýli Naqabaı shyqty da, bir qolynda pyshaq, bir qolynda balta «Qaraqulaq, Qaraqulaq!» dep týra Sary atanǵa júgirdi. Baǵanadan bergilerdiń bári alystan aıǵaıǵa attan qosym júr edi. Muny kórip Sary atan bosap, taıqalaqtap ketti. Kele-aq Naqabaı uzyn qara pyshaqty on qolyna alyp jolbarystyń qarnynan esip jiberdi. Jolbarys sońǵy kúshin jınap bir baqyrdy. Aýyldaǵy ıt te, adam da dym boldy. Maldyń bári turǵan-turǵan jerlerinde qalshyldap qatyp qaldy. Jolbarystyń ishek-qarny shubatylyp jerge tústi. Sary atan týra Naqabaıdyń óz úıiniń janyna jetkende qara pyshaqty laqtyryp tastaı salǵan ol baltamen jolbarysty qaq bastan taǵy salyp ótti. «Aryq atqa qamshy aýyr» degendeı, jolbarystyń basyna tıgen baltanyń salmaǵyn kótere almaı Sary atan úıdik irgesine qulap tústi. Basy qaq aırylyp yńyranyp jolbarys ta sylq etti. Jolbarystyń jany kópke deıin shyqpady, kózin ashty. Sol kezde Naqabaı sekseýil jigerimen qara tumsyqtan úsh-tórt ret salyp-salyp ótti. Jalǵyz jolbarys máńgige kóz jumdy. Kún batyp uıasyna kire berdi. Balqash boıynan jolbarysty budan keıin eshkim kóre alǵan joq. Kúrti boıynda jana uıymdasyp jatqan kolhozǵa kóshýin Naqabaı men Sálıma Sary atannyń táýir bolýyna qaratty.., Kelesi jyly jyrtyq órkeshti Sary atan kolhoz túıesiniń ishinde bara jatty.

1969

---