InfoHub Logo

Qazaq dramatýrgteri ótken dáýirdegi ardager uldarynyń kórkem beınesin jasaýǵa talaı sapar shekti. Olardyń shama-sharqyna qaraı belgili «oljamen» oralǵandary da saýsaqpen sanaǵandaı. Osylardyń ishinde oqshaý kóz tartatyn «oljanyń» biri F. Músrepovtyń «Aqan seri — Aktoqtysy».

Belgili halyq kompozıtory Aqan seriniń ánderi qazaqtyń mýzyka mádenıetiniń tarıhynda óshpes órnegi, áserli áýenimen tanylatyny málim. Sondyqtan da avtor Aqan beınesin jasaýda ol ómir keshken dáýir tamyrynyń soǵýyn dál taýyp, aqyndyq shabytpen seri janyn názik sezinýmen jazǵan. Shyǵarmada Aqan seri tek qana óner ıesi emes, óz zamanyndaǵy ádiletsizdikke qarsy bas azattyǵyn ańsaǵan oı-parasattyń da ıesi. Islam dininiń pasyqtyq qatal qalpyna jany tózbegen Aqan ár tazalyǵyn, mahabbat bostandyǵyn tý etedi. Pesanyń klasıkalyq úlgide órilip, som jasalǵan keıipkerleri adam janynyń sanqıly syr sezimimen kómkerilgen. Munda romantıkalyq serpin de, poetıkalyq saz da jatyr. Nysanaǵa dál tıetin mergen dıalog pen kontrasqa qurylǵan adam harakterleri qalt ketpeı qaýyrt órbıtin qatygez qataldyqpen ar men adamgershilik aıqasy bar tynys-tirshiligimen shynaıy kórinip, avtordyń janr ereksheligin meńgerýdegi mol mádenıetinen habar beredi. Dúnıejúzilik dramatýrgıanyń belgili shyńdarynyń «Aqan seri — Aqtoqty» tragedıasyna tıgizgen áseri tek syrttaı áýestený bolyp qalmaı, qazaq turmysynyń topyraǵyna tereń tamyrlap baryp nárli ózek tapqan.

Kórkemónerimizdiń kórnekti qaıratkeri Sháken Aımanov shyǵarmanyń rejısýralyq júıesin realısik qalypta sheshken. Bul sheshimge romantıkalyq serpin de, poetıkalyq saz da jat emes. Qoıý tartylǵan ulttyq boıaý jarasymdy da qonymdy. Keıipkerlerdiń ara salmaǵyn shyǵarmadaǵy ornyn ashýda izdený jemisi kórinip-aq tur. Kópshilik sahnalary da kórikti. Spektáklde kezdesetin ult dástúrine baılanysty oıyn-saýyqtarda da shyǵarmanyń negizgi arnasyna ógeı emes.

Rejıser Aımanov pen akter Aımanovty salystyrý da qıyn. Akterdiń oıyny ishteı rejıserlyq oımen sabaqtasyp jatyr. Akter Aımanovtyń sahnalyq ómirinde erekshe oryn alatyn obraz osy Aqan ekeni barshaǵa belgili. Munyń alǵashqy sahnalyq avtory da Sháken. (Birinshi ret 1942 jyly , qoıylǵan). Kóp jyldar boıy Aqan — Sháken týys uǵymdaı bolyp keldi solaı bolyp qalmaq ta. Óıtkeni munda Shákendik boıaý órnek, beder ózinshe. Árıne budan Aqan obrazyn jasaýǵa budan bylaı eshkim at izin sala almaıdy degen pikir týmasqa kerek. Demek, árbir shynaıy sahna sýretteriniń qaıtalanbaıtyn, ózgege uqsamaıtyn qulash-qarymy, túsinik-túısigi, aqyl, amaly bolatyndyǵy málim. Olardyń qıý kestesi de, oıý — naqyshy da óz aldynda. Sondyqtan Shákenniń Aqany da óz aldyna oqshaý dúnıe. Shynyn aıtý kerek, sonaý jyldardaǵy Shákenniń Aqanynan búgingi Aqany asyp kete almaı jatqan tárizdi. Munyń sebebin jastyń egde tartýynan izdegennen góri, kópten beri teatr sahnasynan alshaq ketýden-aý dep oılaımyz. Keı sátteri jalań deklamasıaǵa túsip, oı jeteginen daýys jetegine aýysyp ketý sıaqty oǵashtyqtar barlyǵy baıqalyp qalyp júr. Osy jaǵyn oılansa eken.

Sháken Aımanov «Aqan serini», teatr kollektıvin eki topqa bólip daıyndaǵan. Eki topta da rejıserlik oı birligi bolǵanmen, akter oıyndarynda nazar aýdaratyn óte qyzǵylyqty jaılar bar. Árıne bul tvorchestvo adamdaryna tán talmaı izdenýden týǵan sıpat.

Árbir sahna ónerpazynyń tvorchestvolyq ómirinde shoqysy, shyńy, jazyǵy, oıpańdy bolatyndyǵy tabıǵı nárse. Ol kóptegen jaqsy-jaqsy tulǵalardy sheber jasaýy múmkin. Al solardyń ishinde ónerpazdyń bar yndyn-yntasyn, sezim dúnıesin baýrap alyp, bar bolmysyn bıleıtin minsiz músinder bolady. Mysaly orystyń uly artıseri Mochalov Gamletimen, Shepkın Famýsovymen, Ermolova Janna d" Arkymen mádenıet tarıhynda erekshe atalatyndyǵy belgili. Eger kórkem teatrdaǵy Anna Karenınany atasaq A. Tarasova eriksiz eske túsedi. Mine, Aqtoqtynyń oryndaýshysy da óz shamasynda osy dárejede desek asyryp aıtqandyq bolmas edi. Shynynda Sholpan Jandarbekovanyń Aqtoqtysy ónerpazdyń sahna ómirindegi úlken shyńy bolyp qalmaq. Eger budan kóp jyl burynǵy, Sholpannyń Aqtoqtysy men búgingi Aqtoqtyny salystyrsańyz arasy aspan men jerdeı. Ol kezdegi balań oı Aqtoqty boıyndaǵy kóp syr qasıetti tappaǵan edi. Búgingi Aqtoqtydaǵy qıan-keski jan kúızelisi de, jalyndy mahabbaty da óner súıetin, ómir baǵalaıtyn oı-parasaty da asqan náziktikke oranyp, poezıa kúıin shertkendeı. Talantty aktrısanyń bar sezim dúnıesi osy bir názik jannan tynys tapqandaı Aqtoqty — Sholpan tabıǵatymen týysyp, etene erkin bılep alǵan. Árbir qımyl-qozǵalys astarly sózdiń árin keltiretin daýys tolqyndary kezeńine saı, ıba-iltıfat kezeńine saı, kúıinish-súıinish kezeńine saı yza-kek daýyldary bári shyn, bári ómir. Bul kezdeısoq kórinis emes, aktrısanyń kóp izdenýinen týǵan eńbek. Bas-aıaǵy 15 jyldaı sahnalyq ómirinen alǵan tájirıbeniń úlken túıini, qýanyshty qorytyndysy. Demek, Aqtoqty Sholpan oryndaýynda qazaq teatrynyń jarqyn belesiniń biri bolyp qalýynda daý joq.

Zámzágúl Shárıpova — jas artıska. Ol teatr sahnasyna shyqqaly birsypyra tulǵalar jasap, kórermenderdiń qurmetine bólendi. Aqtoqty Z. Shárıpovaǵa úlken syn boldy. Óıtkeni aktrısa buryn bul sıaqty kúrdeli obrazben kezdesken joq-ty. Aqtoqtyny túsinýde Shárıpovada da ózindik baıymdaý bar. Kóbine aktrısa Aqtoqtynyń jan dúnıesine lırıkalyq boıaýdy basym beredi. Sonyń áserimen onyń sáýkelesin laqtyrýdaǵy býyrqanǵan ashýy da senimdi shyqpaı júr. Onyń ústine keıde durys alyp kele jatqan sezim shyndyǵynan da taıyp ketý seziledi. Árıne munyń bári jas aktrısanyń tájirıbesiniń jetimsizdiginen, ishteı durys uǵynǵan obrazdyń etek-jeńin jıa almaı júrgendiginen. Tósele kele Z. Shárıpovanyń, Aqtoqtysy da súısinerlik eńbek bolyp shyǵýyna senim kúshti. Óıtkeni aktrısanyń mol múmkinshiligi áli tolyq paıdalanylmaı jatyr.

Bul spektáklde óte bir qýandyrǵan Shahan Mýsınniń Aqany. Eń aldymen Shahannyń oryndaýyndaǵy Aqan rejıserdiń de teatr kollektıviniń de zor tabysy. Beıýaqyt uzaq úzilis Shahan boıyndaǵy tabıǵat syıǵa tartqan talanttyń enshisin kemite almapty. Aqyl oıǵa baǵynǵan aqyn janynyń jalyndy serpini — Shahan oıynynyń basty ereksheligi. Mýsınniń Aqany salqyn aqyl, samarqaý, oıǵa moıynusynǵan jan emes. Ol óner qýǵan, ómir súıgen ádilettikti ańsaǵan adam. Jan saıasyn dinnen tabam dep edi, ol óz sumdyǵymen shoshytty ǵazız jandy. Endi ne bolmaq ómir arqaýy. Meshitten sańlaý izdep edi, ol meıirimsiz qataldyqtyń mekeni eken. Taban tirer budyry joq, tuńǵıyq zulymdyqtyń uıasy, beıkúná jandardyń ajal kermesi bolyp shyqty aqyry. Endi ne etpek. Osy san suraqtyń shyrmaýynda sendele basyp Aqan — Mýsın shyǵady. Jabyrqaý júzde úreı joq, jan kúızelisiniń tolqyny, oıly kózde qamyǵý joq, oıanǵan kektiń ushqyny, óktem únde ashynýdan aıyptaý basym. Jańa kórgen sumdyqtyń kúnákeri haziret pen Aqannyń alǵash qaqtyǵysy osylaı bastalady. Biraq yǵar emes haziret. Aqan izdegen ádilet bul túnekten aýlaq eken. Tas-talqany shyqty dinge degen senimniń. Túńilgen Aqan — Mýsın «qosh bol tamuq», dep sonaý bir kezde ańdamaı talaq etken sándi ómirine ókinishpen oralady. Aqyl dúnıesi kóńil kúıimen ushtasyp, óz arnasyn, berik jelisin tapqan Mýsınniń Aqany aqyrǵy sahnaǵa deıin ósý qalpynan tanbaıdy. Aqan rolinde oınaýshy árbir artıske eń aýyr kúsh túsiretin ekinshi aktidegi uzaq monolog. Bul úlken sheberlikti tileıdi. Aqan obrazynyń kóp mazmuny da osynda ashylady. Mýsınniń de sheberliginiń bir syry osy monologtan kórindi. Aq óleńdi qara sóz yrǵaǵyna ıip, baıaý bastap, tasa tógilip, qaıta sabasyna túsip otyratyn logıkalyq paýzalar, daýys boıaýlarynyń ár sát ózgerip otyrýy akterdiń sahnalyq sóz tehnıkasyn jete biletindigine, ár sózdiń mánin ishteı baıytýǵa uqypty qaraıtyndyǵyna tolyq dálel. Mýsınniń oıynyndaǵy taǵy bir den qoıyp, nazar aýdaratyn — qarapaıymdylyq. Akterge lepirme ushqalaqtyq, mánerli qımyl, arzan pysyqsý jat. Sóıte tura oıynnyń ón boıynda áli pispeı jatqan aqaýly jerler bar. Ol akterdiń úlken teatr sahnasyna birinshi shyǵýyna baılanysty týǵan kemshilikter. Rejıserdiń kómegimen ońaı joıylatyn maıda detaldar ǵana. Demek, Shahan Mýsınniń Aqan obrazyn jasaýdaǵy alǵan baǵyty túsinik, taldaýy ózindik betin ańǵartýy kórermenderdiń qoshemet-qurmetine bólenip otyr. Talantty artıske sheberligin shyńdaı túsýge tilektestigimizdi bildirip, qutty qadam tileımiz.

Qapan Badyrovtyń hazireti kópten kózi úırengen akterdiń táýir týyndarynyń biri. Al ekinshi topta haziret Ádilshınovtiń oryndaýynda tyń dúnıeler ákelgen tárizdi. Eger Qapannyń haziretinde qara kúsh basym bolsa, Qalkenniń haziretinde qara kúsh pen zulymdyq, aıla-amal astasyp jatyr. Qabyrǵaly eldi qamshysyna tabyndyrǵan bezbúırektiń boıyndaǵy bar merezin Qalken mysqaldap ashady. Onyń sahnaǵa ár shyǵýynda haziret janynyń qarańǵy qaltarystaryn áshkerelep beredi.

Spektákldegi eń bir ǵajaıyp Qalybek Qýanyshbaevtyń mylqaý balýany. Bir aýyz sóz tartpaı oqıǵaǵa bastan aıaq qatysyp júretin balýannyń aıtqan syry da kóp. Ol bizge óz basynyń tragedıasyn da, armanyn da, adal sezimin de, pák janyn da baıandaıdy. Ol da kúıinedi, súıinedi, qorǵaıdy. Ar tazalyǵyn, jan tazalyǵyn qup kóredi. Osy bir tilsiz dúleıdi qımyl-qozǵalys, bet qubylys, kózqaras baıyptaý, ishki kúızelisterdiń syrtqa tebý nyshandary arqyly sheshen sóıletken, til bitirgen kári tarlannyń túpsiz talanty ǵoı. Osyndaı ardager ónerpazdy qalaı maqtan etpeısiń. Eger biz Qýanyshbaevty kórmesek balýannyń ekinshi oryndaýshysy jas artıs İ. Noǵaıbaevtyń oıynyna da qanaǵat etken bolar edik. «Sheshenniń tili ortaq, sheberdiń qoly ortaq» degendeı-aq ustaz aǵa Qalybekten jas artıs áli de aqyl ala úırene tússe degen tilek bar. Óser ónerpazdyń bul da ónegeli isi.

Din qorqaýlarynyń kómekeıine «jutsa qylqany ketpeıtin» beıshara jandardyń biri — Qońqaı. Kórermender Qońqaı áreketine kúlgenmen bul arǵy astary tragedıalyq taǵdyrmen ushtasyp jatqan obraz. Osy saryn Serke Qojamqulov oıynynyń ón boıyn alyp júr. Haziret kesim aıtqanda shoshyp ketken Qońqaı árkimge telmire qaraıdy. Ol osy kesimniń sumdyǵyn túsingennen shoshyp otyrǵan joq, «áıelmen aqyldaspaı» kelisim berý sıaqty «erlikke» qalaı baram dep shoshyp otyr. Kúlkige syrttaı nysana bolatyn da osy qylyǵy, Serkeniń Qońqaıy dindar da nadan emes, ol tek ózindik erki joq, eki adamǵa keńes aıtý bylaı tursyn, sóz turǵysyn shala túsinetin aıanyshty jan. Biraq jany adal. Onyń jurtqa urlana qaraýy da, kibirtikteı basqan qadamy da ómirdegi ornyn, oı órisin tanytqandaı. Jan bitkennen ózin tómen sanaý sezimi Qońqaı áreketiniń jetekshisi. Mine meshitten qaıta shyqqan Qońqaıdyń qımyly da shıraq júzinde qýanyshtyń da elesi bar. Aıaq alysy da bir batyldyqqa bel býǵandyǵyn ańǵartady. Munyń syryn Qońqaı úshinshi kóriniste baıandaıdy. «Solaı boldy Qońqaıym» dep bastalatyn monolog Qońqaıdyń murat-múddesin, arman-tilegin aldyńyzǵa jaıyp salady. Jalmuqan jaǵynan tutana bastaǵan janjal Qońqaıdyń bar jeligin qaǵyp, áıeliniń janyna qaıta tyǵylýyna májbúr etken, kóziniń astymen árkimge kómek tileı qaraıdy, biraq, bárinen de kúshti óziniń áıeli tárizdi soǵan telmiredi. Hazirettiń qaharly úni estilgende daýysy dirildep, Aqtoqty deýge ǵana shamasy kelgen Qońqaı áıeli zekigende qaıta jym bolady. Qońqaı úshin áıeli haziretten de qudiretti. Qabyrǵasyna qol batpaǵan Qońqaı taǵy qaýsap qaldy. Dramatýrgıalyq materıaly myrza berilgen Qońqaı óz oryndaýshysyn taýyp, kesek tulǵaǵa aınaldy. Qojamqulovtyń Qońqaıy tamasha talant týdyrǵan sırek nusqalardyń biri bolyp qalmaq. Qońqaıdyń áıeli Dámelini R. Qoıshybaeva men S. Maıqanova oınaıdy. Ekeýinde de ınabatty semá uıasy, analyq sezimge toly meıirban adamdy kóremiz.

Qarabasynyń qamyn oılaıtyn tóre tuqymy Jalmuqannyń (M. Súrtibaev) sóz aınalmaı pasyqtyq syry ashylady. Ózine Aqtoqtydaı arýdy ataǵanda ol Márzıanyń ólimin de umytyp ketedi. Akter Jalmuqan tóreniń ekijúzdiligin, tabanynyń budyry joq nápsi quly ekendigin sheber áshkereleıdi. Akterdiń oıynynan min izdemeı, eskertetin bir jaı sahnalyq sóz tehnıkasyna zer salsa eken deımiz. Daýys ekpininiń birkelkiligi kóp jaǵdaıda keri áserin tıgizip otyratyndyǵy málim ǵoı. Osy tilekti Márzıa rolin jaqsy shyǵarǵan Á. Musabekovaǵa da qoıamyz.

Toǵyshar kúnshil Serdaly K. Qarmysovtyń oryndaýynda utymdy shtrıhtarmen kóz tartady. Ýytty temperamentti oryndalǵan Qanybaevanyń Márzıasy jas aktrısanyń jańa tabysynan sanalady. Moskvadaǵy onkúndikte qoıylatyn spektáklderdiń biri «Aqan seri — Aqtoqty» bolǵandyqtan, ondaǵy birsypyra kemshilikterdi aıta ketken durys.

Eń, aldymen oılanatyn jaı — spektákldiń fınaly. Oqıǵa aldyndaǵy sahnada bitip turǵan tárizdi. Óıtkeni basty keıipkerlerdiń taǵdyry osynda sheshiledi. Sondyqtan keıingi kóriniste Aqtoqtynyń aǵashqa baılanyp jatýy, Aqannyń ony qutqarýy shyǵarmada jetim baýyrdaı jabysyp turǵan bógde dúnıe. Bul týrasynda avtor da, rejıser de oılansa eken deımiz.

Jeke artıserdiń jalpy tabystaryn rejıserlik turǵydan áli de bolsa ansámbl tutastyǵyna baǵyndyra túsken durys bolar. Kópshilik sahnalardaǵy bógde jatqan kórinisterge jandy reń taýyp, jınaqtaı túsken jón. Aqan mańyndaǵy seri jigitterdiń júris-turystaryndaǵy qolapaısyzdyqtardy bir júıege salý ábden qajet. Ádet-ǵurypqa baılanysty oıyn-saýyqtardy da eksheı túsken maqul. Ázirshe qol-aıaǵy jınalmaı, bytyrańqy jatqan qalpy baıqalady. Endi bir qatań oılanatyn dúnıe spektákldiń jabdyqtalýynyń jutańdyǵy. Tabıǵat kórinisi degennen jurdaı. Buǵan kıim-keshek jaǵynan kedeıligi de qosylady. Mýzykasyn tolyqtyra túsýmen qabat orkestr quramyn da osy bastan oılastyrý basty mindettiń biri. Tvorchestvolyq kollektıvtiń shabytty eńbeginen týǵan maqtan eterlik shyǵarmanyń ajaryn asyra túsýge sebi tıetin qajetti komponentterge sarańdyq jasasaq kelispeıtin keshirimsiz qylyq bolar edi. Qoryta kelgende teatr mádenıetiniń jańa bir belesindeı belgi berip otyrǵan kúrdeli eńbek aıtylǵan kemshilikter eske alynsa kórkeıe bermek.

1958

---