InfoHub Logo

Tańbaly tar zamanda halyq basyndaǵy qaıǵyly kúılerdiń bir kórinisin baıandaıtyn muń-zary mol muranyń biri-eki jas Eńlik pen Kebek týraly tarıhı ańyz. Árqıly, jyr, ańyz, poema nusqalary eki ǵasyrdaı boıy halyq sanasynda qonys tepken Eńlik pen Kebek týraly hıkaıanyń qaıta týyp ómir keshe bastaýy halqymyzdyń tarıhyndaǵy úlken uly kezeńmen baılanysty. Ol, qazirgi kekse tartqan álemge áıgili tamasha talant ıesi Muhtar Áýezovtyń qalamynan jalyn atqan jas shaǵynda ıaǵnı jıyrma jasynda 1917 jyly dúnıege keldi. Sol sátteri qoıshynyń kúresinen baspana taýyp, el júregindegi eski jarany qozǵaǵan «Eńlik — Kebek» tragedıasy. 1926 jyly ulttyq teatr qurylyp, tuńǵysh shymyldyǵy ashylǵanda, qazaq óneriniń qazirgi qara shańyraǵy akademıalyq drama teatrynyń besiginde alǵashqy «áldıin» tyńdaǵan-dy.

«Eńlik — Kebek» túptep kelgende tarıhı ańyzdyń súrleýi ǵana alynyp tvorchestvolyq izdenýden týǵan avtordyń basy ashyq tól shyǵarmasy. Feodaldyq qytymyr zamannyń keleńsiz qurylysyn, qatigez jeksuryn qalpyn áshkereleıtin shyǵarmadaǵy keń pishilgen kesek beınelerdiń áreketi dáýir shejiresindeı kóz aldymyzdan ótedi. Uzaq jyldar sahnalarymyzda júrgen «Eńlik — Kebektiń» qazaq dramatýrgıasynda tarıhı orny da erekshe. Búgingi ádebıetimizdiń derbes janryna aınalǵan, dramatýrgıamyzdyń alǵashqy temir qazyǵy da osy «Eńlik — Kebek» bolatyn.

Sonaý bir balǵyn shaqta torlanǵan kestege qyryq jyldan keıin qaıta oralý jazýshy ómirinde sırek kezdesetin maqtanyshty jaılar. Ádebıet dúnıesine tabıǵı talantymen erkin kelip, proza salasynda mıýaly ópic tanytqan uly sýretshi, estetıkalyq kózqarasy qalyptasqan úlken ǵalymnyń qazaq dramatýrgıasynda da mol úlesi bar.

Muhtar Áýezovtyń qalamynan týǵan jıyrmadan asa dramalyq dúnıelerdiń ishindegi myqty shyǵarmasynyń biri osy «Eńlik — Kebek» tragedıasy. Burynǵy nusqasynda ıdeıalyq kórkemdik jaǵynan onsha oǵashtyq bolmasa da sońǵy óńdeýde avtor shyǵarmany ishteı baıytyp jeke keıipkerdiń áleýmettik únin aıqyndaı, aqaýly jerlerine jańa syr tartyp, kúdikti, kómeski-aý dep tapqanyn búgingi kún turǵysynan qaıta qarap shyqqan. Eski nusqada Abyz tek sarnaý «kórip kel áýlıe» belgisiz bir jumbaq kúıde bolsa, qazir adaldyq qorǵanyshy, dáýirinde jetim tartyp bara jatqan ádilettiń aıǵaǵyndaı bolyp kórinedi. Buryn kúlki men kelekeniń nysanasy bolǵan Japal qoıshy halyq ókili retinde Eńlik pen Kebektiń qaıǵyly haline ortaq dármeni az bolǵanmen dáneker bolýǵa jan salǵan jaǵymdy keıipke engen. Sondaı-aq, basqa keıipkerlerinde ara salmaǵy aıqyndalyp, múdde-maqsattarymen jeke daralanǵan.

Shyǵarmada «óz kúshigin ózi jegen qasqyrdaı» zaman keıpi jesir daýy, rý tartysy, qıanat qaıshylyqtar bar shyndyǵymen tanylady. Bóri kórse birigip, as kórse arazdasatyn qazaq dalasynda ǵasyrlar boıy saltanat qurǵan «aqsaqaldyqtyń» shyrqy buzylyp, kóbesi bosaǵandyǵyna da kýá bolamyz. Kesepat, qyrsyǵymen ker ketken zamannyń keri azý qorqaýlarynyń qolynan degenine jete almaı qaza tapqan qos qyrshyn Eńlik pen Kebektiń aıanyshty hali tebirendirmeı turmaıdy Dramatýrgıalyq jelisi berik tartylǵan tutas oqıǵa túıini «Adam taǵdyry — halyq taǵdyry» degen baılaýdy ańǵartady. Avtor shyǵarmada tálim alarlyq sóz óneriniń tamasha úlgisimen qazaq tiliniń berekeli qazynasyn aldymyzǵa tartady. Tunyq tereńniń túbinen terilgen marjandaı zerdeli oıdan týǵan qunarly sóz tizbekteri qulaq quryshyn qandyra, hosh ıisimen boıyńdy balqytady. Súısine aıtsań shoqtyǵyń shyǵar, kektene aıtsań aıyzyń qanar maqal-mátelge aınalyp keterlik sóz oramdary shyǵarmanyń basynan aıaǵyna deıin jaıylyp jatyr. Osyndaı asyl qazynanyń qaıta jańǵyryp sahnada kórinýi teatr kollektıvteriniń ǵana qýanyshy emes, jalpy mádenı ómirimizdegi zor tabys dep uǵamyz.

Shyǵarmadaǵy shynaıy ómir, dáýir shyndyǵymen astasyp, adam janynyń qıly syryn baıandaý tvorchestvolyq, kollektıvten shabyt týdyrmaı qoımaıdy, «Eńlik — Kebek» sahnada samarqaý tarta bastaǵan kári tarlandardyń da búıirin qyzdyryp, belin bir kóterip tastasa, jas býyndardyń da júreginen óz jalynyn taýyp ıgerip áketti. Spektákldi qoıýshy rejıserlar da jalǵan jaltyldan aýlaq avtor oıyn óristetip shyǵarmadaǵy árbir keıipkerdiń tamyryn dál taýyp boılaryna tán boıaýlarmen ishki dúnıesin asha, qazaq halqynyń eski ómirine sátti de baıypty barlaý jasaǵan. Utymdy mızansenalar ózara jymdasyp jadaǵaı-shalǵaı áreketsiz, logıkalyq turǵydan berik tutasyp spektáklde ansámbl birligi saqtalǵan.

Jeke oryndaýshylarǵa kelsek alǵysózdi Abyzǵa beremiz. Sóz bergende Abyzdyń aqsaqaldyǵy, aqylgóıligi úshin nemese alpyspen aıqasqan akter jasymen sanasqandyqtan emes, jurtshylyǵymyzǵa tanylǵan tamasha sahna sýretshisi Qalybek Qýanyshbaevtyń talantyna taǵy da tánti bolǵandyǵymyzdan beremiz.

...Sahna tórinde zaman zaryn qobyzdyń qos sheginen tónip otyrǵan qart baba nysan Abyz (Q, Qýanyshbaev) syrlasyn da, muńdasyn da osy bir zarly únnen tapqandaı aýyr kúrsinip qobyzyna til qatty. Appaq qýdaı aǵarǵan saqal men shash, ájim basqan ınabatty júz, meıirim tókken oıly kóz talaı ómir talqysynyń taqsiretin tartqandaı óz kesimin aıtyp otyr.

Tunyǵym laı boldy,
Ýa, tunyǵym laı boldy
Qýǵynshym qumaı boldy
Qutylar qaıran joq,
Sor qamar syńaı boldy.
Aldanar joq, arman kóp
Káriń qaıtip kún kórer.
Jarastyq joq, jalyn joq,
Jarym qaıtip kún kórer,
Barary joq, baılaý joq
Erim qaıtip kún kórer.
Báriniń de nári joq
Elim qaıtip kún kórer...

Kúıine kúrsiný aralas aıtylǵan osy sózder qart aqylgóıdiń turmystan túıgen, zaman qalpynan túńile az ýaqytyna bergen baǵasy. Aıaq jeter jerde Abyzǵa bas ıip aqyl suramaıtyn pende kem de kem. Kek qýǵan batyr da, daý qýǵan bı de, bári de Abyz aldynan ótedi. Taý arasyndaǵy lashyqta adamgershiliktiń bar qasıetin boıyna jıǵan qart baba qaımyǵary joq, bar shyndyqty betke aıtyp otyrady. Kóbeıler, kelip Mataı betin qaıtarǵandy maqtan ete bastaǵanda, Abyz — Qýanyshbaev taǵy bir búlinshiliktiń bolaryn sezgendeı syrt aınalady. Qajyǵan qaırat, qaıtqan bet, el birligi, er tirligin ańsaǵan jaraly jan keri qobyzyna taıanyp únsiz qapty. Onyń kóz aldyna qaıyrymsyz basshy bastaǵan zamannyń qaralǵy kóshi túpsiz tuńǵıyqqa tartyp bara jatqandaı. Júz jabyrqaý tartqan, «ádilet qaıda, ádilet, kúnákeri kim onyń» dep ishteı zar shekken jannyń qamyqqan kóńili men qansyraǵan júreginiń, habarshysyndaı qart saqaly sál ǵana diril qaǵady. Abyz betin baıqaǵan bıler aıybyn moınyna alǵandaı ıilip izet bildiredi de, hosh aıtysyp shyǵyp ketedi. Az únsiz otyrǵan Abyz oı sarabynan ótkizgen az baılaýyn qaıǵyly sarynmen:

Áreke degen kók aýrý, seni tıar talqy joq,
İshti jegen jeginiń, jerge kirer qalpy joq.
Barar jeriń batpaq sor, kún túzeler tarpy joq, —

dep baıandaıdy. Bul oıshyl aqyn janynyń jalynan týǵan el muńyndaı estiledi. Kek qýyp jaýsyraǵan Esenge raı bermegen Abyz Kebektiń dos kóńiline súısine júzi jadyrap qamqor aqyl beredi. «Urynar-aý jas qyrshyn» degen qaýip te bar oıynda. Aq nıet, adal janymen Kebekke tilek aıtqan qart babany kelesi kóriniste taǵy kezdestiremiz. Mine, bıler saıysy bitispeı aıaqtaldy. Eńlik pen Kebek taǵdyry sheshildi, olardy endi ajal kútip tur. Óktem basa kirgen Abyz ashý-yza aralas aıyptap sóılegenmen tyńdar qulaq, sezer júrek qalmaǵan jurtta. «Eriniń jany, bóriniń aýzyna túsken sumdyq zaman» deıdi ashynǵan Abyz. Túńilýdiń aqyrǵy túıini sheshildi. Abyz endigi úmit talshyǵyn naıman jurtynan izdeýge jedel basyp shyǵyp ketedi. Zulymdyq qurbany bolǵan qos qyrshynǵa (sońǵy kóriniste) aq shapanyn aıqara japqan Abyzǵa qaraly qaza qaırat bergendeı ólmes, óshpes ádildiktiń syryn kúńirene, tolǵap keleshek urpaqqa tapsyrady.

Abyzdyń qatal zamanǵa aıtqan úkimi, keıingige ósıeti qazir iske asty. Abyz armany oryndaldy. Ádilet saltanat qurdy. Qoryta kelgende, Qalybek Qýanyshbaevtyń Abyzy tetigi joq tereń parasatty oıdyń ıesi, adamǵa degen meıirim mahabbattyń uıasy, arman ádilettiń balama beınesi, avtordyń fılosofıalyq oıymen astarlasqan jandy reń tapqan monýmentaldy obraz. Qazaq teatrynyń tarıhynan erekshe oryn alatyn daýsyz eskertkish.

Spektáklde talaı tosqaýyldan ótip ábden ákki bolǵan kári túlki Qaramende (artıs A. Nurbekov) syrttaı baqsaq jazyqsyzǵa jany aýyratyndaı qamqorshy kórinedi. Sebi tıer dep Kebektiń arqa súıep shaqyrtqany da osy. Sútten aq, sýdan taza bolǵansyp bilteli oıyn bildirmeı ótkizetin aılaly sumnyń múláıim keıpin akter qaltqysyz uqqan. Ol kemeńgersip eki bıge min taǵa sóılegenmen bitisip baýyrlasyńdar dep eljirep te otyrǵan joq. Saqaldy syılaý adyra qalyp, sap túzegen qol qadirli ekendigin Qaramende bilgennen daýǵa óz basy ǵana kelgen. Bul da bir Keńgirbaıǵa kezinde ketken eseniń byqsyǵan qolamtasy sónbegendigin sezdiredi. Qaramendeniń «Shyq naımannyń qarsysyna» degen úninde Keńgirbaıdy qaıraý men tabalaýdyń taby jatyr.

Qısyq-qyńyrlyǵymen aty shyqqan Espembet (S.Qojamqulov) jan sala tireskenmen salmaǵy ózine túskende taıqyp shyǵatyn tabansyzdyǵyn da ańǵartady.

Osy shubar toptan erekshe nazar aýdaratyn K. Ádilshınovtyń Kóbeıi. Tobyqtynyń Maıtalman sý tógilmes jorǵasy alǵyr sheshenniń keıpin akter baısaldy oı ıesi sóz saıysynyń talaı kórinisin kórgen ári aqyldy, ári zymıan qý etip kórsetedi. Sheshýshi kezeńge kelgende Kóbeıdiń de aqyly óz basynan aspaı toqtap qalady. Akter bógde qımyl, bos daýryqpadan aýlaq Kóbeıdiń sóz súrleýin qulpyrta utymdy shtrıhtarmen minsiz músin jasaǵan.

«Eńlik — Kebekte» bir qýanarlyq jaı qart býyndar men eń jas býyndardyń ortaq til taýyp, bir orkestr quramyndaı tutasa týysyp ketkendigi. Jas artıserdiń boıynan árqaısysynyń ózine tán jeke qasıetterin, oıyn, mánerlerinde bir-birine uqsamaýlaryn baıqadyq. Keıipker harakterin jasaýdaǵy ádis, avtor tekstiniń astaryna oı jigerin, soǵan saı, áreket, áleýmettik oı izdeý, dáýir rýhyn saqtaýǵa yntalaný sıaqty kóp-kóp qýanyshty kórinisterge tap boldyq. Árıne bul jaqsy ónege alǵan áser toptyń nyshany.

Osylardyń biri Kebek rolinde oınaǵan Y. Noǵaıbaev. San jaǵynan Y. Noǵaıbaev jasaǵan keıipkerler kóp emes. Biraq sol azynyń ózi sahnada barynsha shynshyldyǵymen kórinip júr. Mektep qabyrǵasynda kóbinese Gorkıı dramatýrgıasynda tárbıelengendikpen tapqan zor qasıet osy bolý kerek. Bul joly Y. Noǵaıbaev qazaqtyń ótken ómirin sýretteıtin shyǵarmamen birinshi ret kezdesip otyr. Esen avtor materıalynda da jan-jaqty syr tapqan tamasha obraz. Esen batyr, batyr bolǵanda da ol pasyq aılanyń batyry emes. Dushpanyna meılinshe ádil qara kúshtiń ıesi. Onyń eki maqsaty bar. Jesirin «jatqa» jibermeý, buryn Kebekke ketken kekti qaıtarý, onyń urany da osy. Esen óz zamanynyń ádet ǵurpynyń quly. Eńliktiń ózine teń emestigin sezse de ony namys jibermeıdi. Batyrǵa tán ańqaýlyq ta, sengishtik te bar. Alǵash Abyzben kezdesken Esen-Y. Noǵaıbaev óziniń bar shynyn aqtan jarylyp baıandaıdy. Abyzdan beti qaıtqanmen óz sertinen taımaıdy. Batyrlar dástúrin myqty saqtaǵan Esenniń armany jaýmen jekpe-jek kezdesý. Onyń sahnadaǵy sóleket júris-turysy. Eńliktiń Kebekke kezdeskendegi ebedeısiz qımyldary, sát saıyn qulpyryp otyrǵan til daýys boıaýlary jas akterdiń oınaýyndaǵy óz naqystarymen kemeline kelgen kesek beınege aınaldy. Onyń sahnadaǵy sóleket júris-turysy. Eńliktiń-Kebekke Esen obrazynyń bulaı sátti shyǵýy jas akterdiń obrazdyń nári men ishteı etene baýyrlasyp ketkendiginde jatyr. Esen arqyly jas akter talantynyń bizge belgisiz taǵy bir qyryna kýá boldyq.

Shyǵarmanyń negizgi kilti, asa jaýapty obraz — Eńlik. Aktrısa B. Rımova men Sh. Jandarbekovanyń oıyndarynda árbir tvorchestvo adamdaryna teń ózindik órnek boıaý bar. Obrazdyń ón boıyn ekeýi eki júıede meńgerip, quıar arnasy bir, teńdigi men mahabbaty úshin kúres. Negizgi nysana osy.

B. Rımova birinshi kórinisten-aq tabıǵatpen tildesken keń dúnıeniń erkesi.«Taý taǵysy kók shulan» Quralaıdy kózge atqan mergen. Onyń erkekshe kıinip shirene sadaq tartýy erge laıyq keıip beredi. Onda jaýǵa qarsy bilek te, jar súıetin júrek te bar. Týǵan jerge degen mahabbaty da sheksiz. El-jurtymen qoshtasý kórinisindegi tragedıalyq sazda aıtylǵan án jan-júıeńdi bosatady. At quıryǵyn kesip, azattyq ańsaǵan qyz bul joldan taıynar emes. Ór tilektiń ıesi. Avtor tekstine el ańyzyna zer salsaq Eńlik osy júıeles bolýy kerek.

Sh. Jandarbekovanyń ózinshe túsinip, óz oı sarabynan ótkizgen Eńligi de bizge jat emes. Eńlik baǵdarlas kóp qyzdy oınaǵan talantty aktrısa bul joly da mol múmkinshiligin tanytady. Onyń Baıany, Shirini, Aqtoqtysy da Eńlik ráýishtes keledi de taǵdyrlarynda keıbir uqsastyq bar. Árıne budan Eńlik solardyń kóshirmesi degen uǵym týmasqa kerek. Kóp izdenýden týǵan Eńliktiń sahnadaǵy kórinisi batyrlyq keıipten góri názik lırıkamen úshtasady. Qyzǵa tán qylyq, mahabbat sezim dúnıesi basym jatady.

Kebek (N. Jantýrın) kezi kelgende Tobyqtynyń joǵyn joqtap, soıylyn soqqan batyr. Zaman ǵurpynyń kóbi oǵan jat. Súıgenin alýǵa qandaı qıynshylyqqa bolsa da qarsy turýǵa bar. Taý kezip taıanysh tappaǵan Kebek tuıyqtan shyǵar jol taba almaıdy. Qorǵan tutqan eli de odan boı tartady. Aqyrynda Kebek lajsyz qolǵa túsedi. Akterge jaman oınadyń dep daý aıtý da qıyn. Biraq áli de uıańdyq bar sıaqty. «Saýyq quram, án súıem, saıat quram, ań súıem, jar súıem» degen Kebektiń áli de bolsa osy minezderi jetispeıdi.

Japal qoıshy rolindegi eń jas artıs T. Jaılybekovtyń zor tabysyn atamasqa amalymyz joq. Onyń sahnadaǵy árbir kórinisi qyrǵyn kúlki týǵyzýmen birge, jurtshylyqtyń syı-qurmetine ıe boldy. Jasqa tán qaǵylez minezi Eńliktiń Kebekke degen qamqor kóńili óz boıyna shaq arman-tilegi ár qımyl áreketinen ómirlik ózek taýyp jatyr.

Rejıserlerdiń kóp eńbek etkenderin joǵaryda atap óttik. Biraq keıbir mızansenalar oǵash kózge túsedi. Bıler saıysyndaǵy eki bıdiń bosaǵadaǵy qolaısyz minbede otyryp, talasqan qorazsha biri aýzyn jaýyp úlgirmeı ekinshisiniń tarpa bas salýy onsha oryndy emes. Olar aıtaryn daıyndap kelse de, sóz ańǵaryn baıyptaı ańdysa otyryp, baısaldy sóıleýi kerek emes pe. Sol sıaqty Eńlik pen Kebektiń bir-biriniń atyn estigende sadaqtary qoldarynan túsip ketýi talaı shyǵarmalarda kezdesip, ysqaıaq bolǵan ádister. Japaldyń Eńlik pen Kebek sóılesip turǵanda jartastyń o jaǵynan bir, bul jaǵynan bir, shyǵyp jyltyń qaǵyp jurt nazaryn aýdara berýinde qanshalyqty mán bar. Japaldyń qorjyndy tasty qaıta-qaıta qushaqtaı súıe berýi de onsha tereń oıǵa qurylmaǵan dúnıe. Árıne munyń bári tilek retinde, oryndalýy da, óńdelýi de ońaı jaılar. Spektákldi jabdyqtaǵan sýretshi V. V. Golýbovıchtiń de eńbegi zor. Tabıǵat kórinisin baı da kórkem bergen. Kompozıtor D. Mapýsın keıipkerlerdiń harakterine, psıhologıalyq jan-júıesine tán ánderdi qazaqtyń mýzykasynan iriktep ala bilgen.

Qoryta kelgende, aıtarymyz «Eńlik — Kebek», Uly Oktábrdiń qurdasy, sol týdyrǵan tól sahnada qaıta kórinýi akterdiń de, teatr kollektıviniń de qyryq jyldyq toı aldyndaǵy jurtshylyqqa usynǵan tartýy.

1957

---