InfoHub Logo

Ár úndi orkestr aspaptarynan shyqqan jaıdary kúımen qaptaldasa názik syńsyǵan muńly saryn jetegimen shymyldyq ta ashyldy. Uzaqtan shalynǵan qum belester... Qum etegin bókterleı baıaý jyljyǵan kósh kerýeni de ótti. Sán saltanatymen jaılaýǵa bet alǵan sulý Jibektiń aýyly osy. Qazaqtyń kádimgi jalpaq jazyq dalasyndaǵy jańa týyp kele jatqan balaýsa kóktem. Báısheshek atqan gúljazıra.

Jazǵy kesh, qulpyrady saıran dala,
Jarasqan qatar túzep qyz-bozbala,
Oıanar jas kezinde jańa armandar
Alystan eles berip saǵymdana.

Qyz-bozbala salǵan qýanyshty kóńildi án men kúı. Kóktemniń tabıǵat kórinisi óz saltanatymen shabyt bergendeı aýyl jastary merekeli kóńil kúıinde. Tek Jibek kóńilinde álde bir jaısyz mazasyzdyqtyń kóleńkesi bar. Osyny seıiltip kóńil kóterýge tyrysqan qurby-qurdastyń, án, bıiniń de áseri shamaly. Muńaıýly Jibek qazaq qyzynyń qaıǵysy men qýanyshyna qanat bitirgen «Gákkýdi» bastaıdy:

Jaı tanys syrlasyma, muńdasyma
Kóz tanys zamanynyń tulǵasyna.
Erki joq, esep te joq, esirkeý joq,
Netken kún arnap týǵan qyz basyna.
Az arman syrym málim muńdasyma,
Tilektes asyl jaqyn syrlasyma.
Nesi ersi, kimge qorlyq, sol da kóp pe
Erkimen ózi qonsa uıasyna.

Bul óz basynyń ǵana muń-zary emes, kóp atynan aıtylǵan ortaq syr, zamanǵa degen narazylyq, beıýaqyttyń bımaza tirliginiń kórinisi. Sol zamandaǵy árbir qazaq qyzynyń baǵyn baılap jan júıesin bılegen asyl-aıaýly armany.

Ókinish-óksýi kóp «Qyz Jibek» qazaq lıro-epostarynyń ishinde meken-merzimi belgili dastandardyń biri. Jyrda feodaldyq salt-sananyń ár qıly sıpattary, kesir -kesepattary mol kóringenmen, romantıkalyq serpin, oqıǵanyń dınamıkalyq damýy, keıipker psıhologıasynyń nanym-tanymy, tildiń taza, kórkem sýret boıaýlarǵa baılyǵy jaǵynan «Qyz Jibek» ózgelerden oqshaý turady.

Úzdiksiz on alty jyl (birinshi ret 1934 jyly qoıylǵan) sahnada júrgen «Jibek» az ýaqyt kidiriste tyńdaýshysyn ańsatyp ta, saǵyndyryp ta tastapty. Búgingi Jibektiń sahnada qaıta kórinisi astana jáne teatr jurtshylyǵynyń meıramyna aınalyp otyrǵandyǵy da sodan.

1936 jyly qazaqtyń jas kórkemóneriniń qaıratkerleri Otanymyzdyń astanasy Moskvada sovet úkimeti men Komýnıstik partıasynyń, búkil sovet halqynyń aldynda tvorchestvolyq emtıhan bergende de betke ustap maqtanysh etkenimiz de osy Jibek bolatyn. Jibektiń mýzykaly dramasyndaǵy án-kúıleri qazaqtyń mýzyka mádenıetiniń baı qazynasynan alynyp, tamasha órnegi, ózine tán hosh ıisi (aromaty) ásem áýenimen tyńdaýshysyn súısindirip, zor baǵa alǵan-dy. Sol kezde «Pravda» gazeti «Qyz Jibek» jaı ǵana mýzykaly pesa atalady. Shyndyǵynda bul poezıanyń eń joǵarǵy túri bolyp esepteletin mýzykalyq poema. Onyń avtory jáne kompozıtory «qazaq halqy» degen edi. «Qyz Jibek» shyndyǵynda tutastaı halyq mýzykasyna qurylǵan shyǵarma. «Qulaqtan kirip boıdy alǵan» Jibek ánderin tyńdap otyrǵanyńyzda óz tarıhyn án-kúıimen shejire etip qaldyrǵan halyq qandaı dana edi deısiz de, talantty sýretshiniń qolynan shyqqan tamasha tabıǵat kórkin kórgendeı kóz aıyrmaı qarap, qulaq qaqpaı tyńdaı bergiń keledi. Keıbir muńly áýender, sazdar bir sát sizdi alys ǵasyrǵa eriksiz ertip kári tarıhtyń adyr -shatqalyn aralatyp jiberse, bir sát án men kúı aıdynyna qaıta shyǵaryp janyńdy aımalap rahatyna bóleıdi. Ómir, mahabbat, bostandyq degen ol kezde armanmen kómkerilgen uly sózder bul án-kúı, jyrlardyń arqaýy. Teatrda «Qyz Jibekti» tyńdap otyrǵanymyzda qazaqtyń mýzyka mýzeıinde júrgendeı sezinesiz de, osynsha qazyna ıesi halqyńdy, ánińdi arıaǵa, kúıińdi sımfonıaǵa aınaldyrýǵa múmkinshilik bergen uly Komýnıstik partıaǵa taǵy da bir bas ıip, taǵy da bir sheksiz rızalyq sezimińdi bildirgiń keledi. Qasıetti jerinde týǵan qymbatty qazynańdy joıam degen jaý bolsa, qyzǵana qorǵaý sezimi odan saıyn boı kerneıdi...

Saralap alyp jarata, jarastyra bilsek, halyq qazynasy taýsylmas kenniń kózi. Sol asyl múlikti ala, iske asyra bilýde bizdiń kompozıtorlarymyz ben jazýshylarymyz jurtshylyqqa áli de úlken boryshty. Bul oraıda E. G. Brýsılovskıı Qazaqtyń opera jáne balet teatryna kóp eńbek sińirgen. Teatrdyń repertýaryn baıytýda qurmetti oryn sóz joq Brýsılovskııdiki. Halyq ánderin, kúılerin osy kúngi orkestr aspaptarynyń tiline túsirý, árbir obrazdyń harakterine tán án berý degen úlken uqyptylyqty, shynaıy sheberlikti, kóp-kóp eńbek sińirýdi talap etedi. E. Brýsılovskıı tek orkestr tiline túsirip qana qoımaı, árbir ánniń ulttyq bederin buzbastan bar mazmunyn ishteı baıytyp, tvorchestvolyq, turǵydan óńdep otyrdy. E. Brýsılovskııdiń zor eńbegi de osynda. Jurtshylyq óziniń qadir tutatyn súıikti kompozıtory E. Brýsılovskıı keleshekte «Qyz Jibekti» qazirgi mýzykaly drama kúıinen tolyq mándi operalyq shyǵarma eter degen úmitinde. Óıtkeni, shyǵarmanyń poetıkalyq sazy da osyny tilep tur.

Qazaqtyń aýyz ádebıetinde eń baı, tartymdy shyǵarmalarynyń biri osy «Qyz Jibek» bolatyn, Munda eski feodaldyq saltqa qazaq, jastarynyń narazylyǵy kórsetiledi. Mýzykalyq, drama jazý da dramatýrgıanyń qıyn salasynyń biri. Qarasóz arqyly beriletin dramatýrgıalyq, qaqtyǵystardy saqtaı otyryp mýzykalyq jelisin buzbaý shart. Dramatýrg Ǵ. Músirepov eski redaksıasyndaǵy kórkemdik ıdeıalyq jaǵynan keıbir oǵash ketken jerlerin óńdeı, shyǵarmanyń áleýmettik mazmunyn tereńdete demokratıalyq negizin asha túsken. Shyǵarmanyń teksin qaıta qaraýda úlken uqyptylyq jaýapkershilik seziledi. Bekejannyń qanisher qara nıet jaýyzdyǵyn aıqyndaı túsý maqsatymen avtor epızod arqyly kórinip ketetin jigitti sheberlikpen dáneker ete bilgen. Onyń az sózi sahnadaǵy is-áreketi súısinerlikteı, Bekejanǵa degen halyqtyń óshpendi sezimin kúsheıte túsedi. Jol tosyp júrgen Bekejan endi ǵana qarý-jaraǵyn asynyp jatqan Tolegendi atýǵa yńǵaılana bergende qasyndaǵy jigit onyń sadaǵyn ustap alyp:

J i g i t. Toqta, ýáde olaı emes-ti! Adal jekpe-jek deısiń!

B e k e j a n. Qalǵan jalǵyz serigim eń, sen de osyny aıttyń ba? Ári tur. (Atýǵa ázirlenedi).

J i g i t. Endeshe esińde bolsyn, sen ony atsań, seni atatyn jelkeńde turar. Buryn atpasa táńir, atsyn ony! (Sadaǵyn oqtaıdy. Bekejan qysylady).

B e k e j a n. Solaı dediń be?! ...Endeshe bolsyn degeniń; Tólegen kónse Bekejan atyspaýǵa da daıyn! Júr beri, kózińmen kór!.. (Ekeýi beri keledi.) Armysyń, Tólegen!

T ó l e g e n. Bekejanbysyń!.. Bar bol!

B e k e j a n Kezdeser jerimiz Qyz Jibektiń aýly bolsa da jolyńdy ádeıi tosyp edim, Tólegen.

T ó l e g e n. Onyńdy aıtpasań da kórip turmyn.

B e k e j a n. Keýdem toly kegim bar edi. Saǵan arnaǵan oǵym bar edi...

T ó l e g e n. E, onyńdy da kórip turmyn... Shynyńdy aıtqandaısyń...

B e k e j a n (jigitin nusqap). Qolymdy mynalar qaqty, ádil tórelikti osylar aıtty Qorqaqtyń isi deseń jekpe-jegińdi berem, erkektiń isi deseń dostyǵymdy usynam. .

Jigitten qaımyqqanyn Bekejan jasyrǵan joq. Oǵan jigit te sendi. Tólegen de sendi. Atqa ketken jigit qaıta oralǵanda jaırap jatqan Tólegendi kórdi;

O, surqıa, sumyraı,
Taǵy bir aldap urdyń ba?
Umytpa bergen antyńdy,
Óz qanjaryńnyń ushy tabar seni, —

degen jigit sózine de el rıza. Jigittiń sahnadaǵy kórinisi de árbir qımyly da, sózi de halyq tileginen týǵandaı ádilettiń balama beınesindeı (sımvolyndaı) kórinedi.

Shyǵarmanyń tili men dramatýrgıalyq qurylysyna daý aıtý qıyn. Qara sózderiniń ózi ásem áshekeıli tereń zerdeli jazylǵandyǵy sonsha árqaısysy án-áýez izdep turǵandaı seziledi. Árbir keıipkerdiń ózine tán tili arqyly qysqa, tujyrymdy tereń maǵynasy keı oımen astarlasyp akter oıynyna materıal mol berilgen. Dramatýrgtyń aldyna qoıǵan talabyndaı kompozıtor-rejısser jalpy teatr kollektıviniń aldynda da jańa talap, jańa sheshimder turdy. Budan burynǵy Jibek ıaǵnı jıyrma jyl burynǵy Jibek emes, jurtshylyq jańa Jibekke búgingi ómir, ósken talap turǵysynan keldi. Óıtkeni jıyrma jyldan asa tvorchestvolyq jol ótken teatrdyń kollektıvi de eseıdi, býyny bekip buǵanasy qatty, qandaı syndy bolsa kótererlikteı jaýap bererlikteı dárejege jetti. Sahnasynda odaqtyq sheńberden shyǵa áýeni álemge tanylyp ta júrgen talanttar toby bar. Óz teatryn súıgen kórermen onyń kózge shalynǵan kemisin kezinde aıtyp jetistigimen qosyla maqtanyp otyrsa ǵana yntymaq qadir-qasıet bolmaq. Teatr bedeli osylaı kóterile bermek, «Jamanyn jasyrý, jaqsysyn asyrý» degen toǵysharlyq tilekten týǵan jeleýden aýlaq, jamanyna ashyna, jaqsysyna bas ura aıtylǵan syn ǵana teatrǵa bergen kómek dep uqqan jón.

«Qyz Jibek» búgin teatr sahnasyna óziniń jańa órnegi, sapaly kórkimen baıyǵan dárejede kórinip otyr. Bul bizdiń opera teatrynyń vokaldyq jáne horeografıalyq kadrlarynyń ósý dárejesinen týyp otyrǵan tabys. Spektákldiń rejıserlik ınterpretasıasyna zer salsaq, shyǵarma tereń sheshim kóptegen utymdy baılamdar tapqan sıaqty. Dramatýrgıalyq ózgeristerge baılanysty, sahnadaǵy obrazdyń áleýmettik ara salmaǵyn aıqyndaı túsetin tamasha shtrıhtar da bar. Rejıserlyq turǵydan bı sahnalary da utymdy, sátti sheshim tapqan. Klasıkalyq bıdiń qazaq kúılerinde qandaı qonymdy, jarasymdy shyqqandyǵy qýantatyn jaılar. Ásirese Tólegen ólgendegi alty aqqý bıi, Jibektiń tús kórý sahnasyndaǵy bıler názik lırıkamen ushtasyp, shyǵarmanyń poetıkalyq sazyn nurlandyra, kórkeıte túsken. Spektákldiń rejıssýrasyn qamtı aıtsaq shyǵarmada ásemdik tutastyǵy saqtalǵan deı alamyz. Áıtse de rejıser Q. Jandarbekov kóbinese basty rolderge basym kóńil bólgendikten be kópshilik sahnalary jalpy áreketten keıde alshaq, negizgi oqıǵamen tikeleı baılanyspaı «Erqara» bolyp esiz qalatyn sátteri de azdap seziledi. Keıde sahnanyń jartysy jansyz bolyp oınalmaı qalyp otyrady.

Sahnadaǵy árbir qatysýshy adam oqıǵamen organıkalyq, ómir súre, basty geroılardyń ishki dúnıesimen qaıǵy qýanyshymen tutastaı týysyp árbir mýzykalyq taktimen ishteı úndesip jatýy shart. Sonda ǵana kórýshige senimdi, qunarly halyq, sahnalary shyqpaq. Sahnada áreketsiz qaıysyp turǵan qalyń qol keıde negizgi oqıǵadan kórýshi nazaryn seıiltip alyp ketýden basqa paıdasy joq. Sondyqtan halyq sahnalaryna áli de bolsa eńbek sińire óń bere túsken jón dep oılaımyz.

Jeke oryndaýshylar týraly sóz etkende eń aldymen Jibek obrazyn jasaǵan Kúlásh ekeninde daý joq. Kúlásh Jibekpen alǵashqy kezdeskende 21 jasta bolatyn-dy. Sol shaqta Kúlásh bostandyq ańsap mahabbat shólinde qurban bolǵan qazaq qyzdarynyń ótken ǵasyrlardaǵy muń men zaryn arman tilegin tereń tvorchestvolyq tolǵaný ústinde uzaq umytylmas obraz jasaǵan edi. Búgingi kórip otyrǵan Jibek beınesinde shyn sheberdiń zamana keıpine tereń boılap, obrazdyń áleýmettik sarynyn baıyta, tragedıalyq boıaýyn qalyńdata túskenin baıqaımyz. Búgingi Jibek qartaımaǵan, jigeri jalyn atqan romantıkalyq serpindi kúıge toly, adamgershilik uly qasıet tereń shytyrmandy dramatızm men tragedıalyq sazǵa kóterilgen kóńil-kúıi bar Jibek bolyp otyr. Kúláshtiń oryndaýyndaǵy «Dúnıe-aı» áni óz muńymen anaý alys dúnıeden habar bergen qazaq áıeliniń basyndaǵy qaıǵyly sımfonıadaı estiledi. Kúláshtiń daýys daryndylyǵyn bylaı qoıǵanda sahnadaǵy árbir qımyly ishteı terbenýden týǵan asqaq sezimmen ushtasyp, oryndy, sándi kórinedi. Jarq etken az qýanysh sáýleleri, Tólegenmen alǵashqy kezdesý jáne túsinde kórý kezeńderinde Kúlásh qulpyra túsip aıaýly adamnyń aldynda mahabbattyń otty sezimine orana sheksiz shattyqta kórinse, qaıǵy qushaǵyna engen sátterde zar-muńǵa toly únimen kórýshi, tyńdaýshysynan da óz qaıǵysyna ortaq sezim týǵyzady. Kúláshti tyńdap otyrǵanyńyzda meńireý dáýirdiń ǵasyrlar órtine shalynyp súıgenine jete almaı ketken júzdegen Jibek beınesi kóz aldyńyzdan ótedi. Kúlásh Baıseıitovanyń jasaǵan Jibek obrazyn sol qazaq qyzdaryna arnap salǵan daýsyz eskertkishi dep uǵamyz.

Taǵy bir aıta ketetinimiz Kúláshtiń akterlyq sheberligi jaıynda. Aıtylatyn arıanyń ishki syryna saı áreket-qımyl, kúıinish-súıinish sátteri ishteı qabysyp jatsa ǵana obraz nanymdy bolyp shyqpaq. Bul jáıtterdi Jibek obrazyn jasaýda Kúlásh mol, oryndy qoldanǵan. Kúlásh tamasha ánimen tamsandyrsa, ómirge tán oıyn qyzǵa tán qylyǵymen kórermendi ıgerip áketedi. Onyń sahnadaǵy ózinen basqamen qarym-qatynasy, árbir basqan qadamy esebine saı erkin qımyl, kózqarasy ishteı tebirenýden týǵan tóleýi mol, dáleldi, sándi ómirli bolyp kórinedi. Dosymen de, dushpanymen de dramalyq qaqtyǵystarda sátke saı árqıly shynaıy ómir shyndyǵymen astasyp jatqan sahnadaǵy is-áreket, Jibek obrazyn qulpyrta, jarasa úılesip jatady.

Jibek — Kúlásh Tólegenmen alǵashqy kezdesý sahnasynda bir úmit sáýlesin sezgendeı kútken qyranynyń qanatyn kóleńke, kóńiline medeý etip arman kilti ashylǵandaı, jaıdary qýanysh keıpine enedi. Han qyzyna laıyq tatymsyz tákapparlyqtan aýlaq nazdy ázilmen adamgershilik zor qasıet ıesi ekendigin ańǵartady. Ázildiń ózi oryndy, ári sypaıy, ári oınaqy aıtylady.

T ó l e g e n:
Jibekjan, baqshańdaıyn jaınaǵan
Bulbulym bop saıraǵan
Men tyńdaýshyń bolaıyn
Daýsyńdy estip toımaǵan.

J i b e k:
Bulbul emes jaı qus bop
Unamaı júrsem qaıtermin?

T ó l e g e n:
Tanymaǵan bulbuldy,
Qulaǵym bolar kináli,

J i b e k:
Ár aıypqa jaza bar
Tyńdaı bilmes qulaqtan
Julyp júrsem qaıtersiń?

T ó l e g e n:
Ózine bolar obaly
Ózim tosa beremin.

J i b e k:
Áıel, eńkek, er shalqaq
Qulaǵyńa qysqa qol
Jetpeı júrse qaıtermin:

T ó l e g e n:
Ah, dúnıe-aı sol bir kún
Shynymenen keler me eń,
Qulaǵynan asaýdyń
Julǵan qoldan súıerme em.

J i b e k:
Aıtylǵan sóz, atqan oq,
Keter, keıin qaıyrylmas.

T ó l e g e n:
Aıtylǵan sóz — bergen sert
Qaıtalanbas — aınymas!
Ýáde deshi osyny.

Ótkir, otty, oınaqy ázil sertten aqıqat senimge aınalyp yntyq-yqylastyń, pák peıildiń murat-múddesin baıan etti. Kóńildegi kómeski úmit shyraǵy jalynǵa aınalǵandaı, mahabbattyń albyrt alǵashqy qýanyshy boıyn bılegen Kúlásh sol qolyn Tólegenge usyna bere, oń qolyndaǵy oramalmen betin kólegeılep bir qyryn buryla beredi. Kıeli názik sezimniń ádep pen ásemdikten bulaısha baıyz tabýy qandaı jarasymdy, sulý sypaıy kórinis. Tek Jibek boıynan ǵana kóriner syr-sıpat sıaqty. Endi Jibek «Júrýshi em moıyn burmaı tiri janǵa, talaıdyń qolyn qaǵyp usynǵanda» dep bastalatyn arıasynda shattyq sezimine toly arman-nysanasy alys emes degendeı, «Qosylsa armanǵa jaıdym qushaq, men sendik arǵy jaǵyn óziń qamda» dep tujyrymdy baılaý aıtady.

Ne paıda, ómirden ańsaǵan qyzyq-qýanyshy, baqyt berekesi, baıansyz túske aınalady. Tólegenmen kezdesýi de óńindegiden aınymaıdy. Shoshyp oıanǵan Jibek túsinde kórýdiń ózin úlken medet sanap jaqsylyqqa jorı dostaryna qýana baıandaıdy. Arman arnasy ulǵaıyp, úmit kómeski tarta túsedi. «Sol túsimdegini bıeniń bir saýymyndaı óńimde kórsem ıgi edi» degen tilekten týǵan aqyrǵy álsiz úmitti qalǵan tirligine talshyq etedi. Bul sózder Kúlásh aýzynan kúrsiný aralas, qaıǵy tumanyn sezgendeı muńly tragedıalyq sazda aıtylady. «Aqboz at, aqboz at, Tólegen kele jatyr» degenin estigende basyndaǵy tuman serpilip túlegen totydaı túrlene Kúlásh jaırań qaǵady. Qýanyshty kúlki men meıirli ajarǵa qaıta enedi. Bul úziler úmittiń aldyndaǵy Jibektiń az qýanysh sáti ǵana. Bekejan Tólegendi óltirgendigin aıtqanda Jibektiń jan-dúnıesiniń kúıreýi adam balasynyń basyndaǵy qaıǵyly kúıdiń shyńyna shyǵady. Onyń kóz jasyna tunshyǵa daýysy dirildeı aıtqan Bekejanǵa degen qarǵysy halyq atynan aıtqan qatal úkimdeı estiledi.

Aldamshy betin tanytqan Jibek armany sáskeniń saǵymyndaı suıylyp baryp zym-zıa joǵaldy. Taǵylyqty tálim tutqan zulmat dáýirdiń taǵy bir qurbany qaıǵyly kúıimen muń zaryn mıras etip tyńdaýshysymen aqyrǵy ret qoshtasady. Úzilgen úmit, kesilgen tileý tuıyqqa tirep Jibek ajal qushaǵyna eriksiz enedi. Biraq Jibek muńy, Jibek beınesi halyq sanasynda aıaýly qazynasyndaı shógip qala berdi...

Biz tyńdaǵan, biz kórgen búgingi Kúlásh jasaǵan Jibek beınesi osyndaı. Bul daýys daryndylyǵymen san túrli akterlik sheberlikpen qıýlasyp kelgen keń pishilgen kesek beıne Kúlásh tvorchestvosynyń kezeńdi belesinen sanalatyndyǵynda daý joq.

Opera sahnasynda kúrdeli obraz jasaýdyń jolynda daýystan basqa akterlik sheberliktiń qanshalyqty mańyzdy ekendiginiń taǵy bir úlgisi Qurmanbek Jandarbekovtyń Bekejany óz aldyna bir tóbe. Qurmanbek qazaqtyń teatr mádenıetiniń alǵashqy qabyrǵasyn kóterýshilerdiń biri. Opera teatrynyń da alǵashqy qurýshylarynan sanalady. Sahnalyq shyndyq (senıcheskaıa pravda), ondaǵy ómirlik ózek Qurmanbek jasaǵan obrazdyń bárine tán. Opera ónerine tán sharttylyqty saqtaı otyrsa da keıipker boıyndaǵy dramatızmdi basa kórsetý akter Qurmanbektiń bir ereksheligi. Jalǵyz Jibek aldynda emes sol qorshaǵan qaýym aldynda jasaǵan qanypez — erligin moıyndaýda sylyq túspeı biltelep bastap alystan oraǵytyp keledi. Jibekti qasiret kermesine ózi jetelep ákeledi. Jańa ǵana kóz aldynan ótken tús elesinen áli arylmaı turǵan Jibek tobynyń ústine kelgen Bekejan:

Kóp boldy, kórmegeli arma, Jibek,
Otyrsyń kimdi kútip jadap-júdep.
Shyn súıse keler kezi bolmady ma?
Jezdeıden habar-oshar bar ma, Jibek, —

dep jaıbaraqat bastaıdy. Muny zamandastyń nazy dep Jibek oǵan da ókpe arta:

Bekejan kórmegeli kóp jyl ótti,
Otyrmyz beldi býyp, buzbaı sertti.
Qadirles, zamanyń bir qurby emes pe eń,
Habaryn óziń alyp kelseń netti, —

degende endigi jaltarýdyń jolyn taptaǵan Qurmanbek-Bekejan jan-jaǵyna shatynaı shart qaraı;

Basa almaı ishimdegi janǵan otty,
Kep turmyn shyǵarýǵa syrtqa dertti,
Jalynam, jalbarynam keshý surap,
Qasym dep dosyma atyp qaldym — oqty...—

dep tótesinen bir-aq tartady. Tólegendi jekpe-jekte óltirdim dep qansha kókirek soqqanmen soıqan qylyqtyń da uzamaı beti ashylady. Endi qorshaýda qalǵan qasqyrdaı Bekejan — Qurmanbek jantalasa Jibek qarǵysynyń jalynyna oranyp bara jatqandaı kórinedi...

Átteń barlyq solıser ózderine júktelgen obrazdy Kúlásh pen Qurmanbekteı jan-jaqty izdestirip uqypty oryndasa, Qyz Jibek spektakliniń quny budan da artyp nur ústine nur bolar edi. Jasyratyny joq basqa oryndaýshylardyń oıyndarynda kóńil aýdararlyq olqylyqtar bar. Ashyǵyn aıtsaq spektáklde ázirshe Jibekke saı Tólegen joq. Múslim Abdýllınniń daýysyndaǵy beıbereketsizdikpen qatar, sahnadaǵy qunarsyz qımyldary qaryn ashyrarlyq halde. Tereń lırızm ishteı sezinýden týmaı, jasandy, jalǵan kúıde kórindi. Daýys qýaty da orkestr únine tótep bererlikteı dárejede emes. Orkestr úniniń kóleńkesinde qalyp qoıý, keıbir notalardy ıgere almaýshylyq basym. Árıne mundaı kúrdeli kúrmeýge kelmeıtin daýystar basty partıalardy oryndaýdan abyroı ala almaıtyndyǵy belgili jaılar. Onyń ústine sahnalyq akterlik sheberlikten qur alaqan kóriný ábden renish týǵyzady. Árbir arıany aıtqanda Tólegen basyndaǵy lırıkaly kúıge, súıkimdi sezim týǵyzýdyń ornyna, Abdýllınniń sahnada ilgeri-keıinde typyrshyp turýy, oryn tappaı ebedeısiz qozǵalǵan eki qoly, tyńdaýshy-kórýshini renishpen ezý tartýǵa májbúr etedi. Birinshi kórinistegi Qyz Jibekpen ýádelesip, onyń ata-anasynan ruqsat suraýǵa bara jatyp kenet artyna odyraıa qaraýy ersi-aq kórinip tur. Bul qaı qaras? Árıne, dáleli, tóleýi joq orynsyz ersi qımyldar akterdiń obrazdy ishteı sezinbeýinen týady, kórýshiden kúlki týǵyzatyn sebebi de sol. Ekinshi Tólegen Á. Musabaevta daýys bolǵanmen ony meńgerip, obrazdyń lırıkalyq syryna tolyq túsinbegendik turpaıylaý estiledi. Keıde orkestr aýanynan shyǵyp erkin shyrqap ketý de bar. Eki Tólegenniń bulaı qorash kórinýi shyǵarmanyń kórkemdigine keri áserin tıgizýde. Bul ekeýi de teatrdaǵy talantty artıser qatarynda sanalady. Sondyqtan mundaı jaýapty partıany oryndaý úshin shalaǵaılyqtardan boıdy aýlaq salyp, izdene túsken jón.

Ar-uıattan qur alaqan jeksuryn meıirimsiz feodal Bekejannyń obrazyn S. Ábjanov nanymdy shyǵarǵanmen áli de kem-ketikten saý emes. Vokaldyq sheberligin ushtaı túsýmen qatar sahnada sóıleı de, tyńdaýshyǵa sózin jetkize de bilý qajet. Keıde boıaýy battasqan orynsyz qımyldary qulaqqa jaǵymsyz tıetin jalǵan alynǵan notalar júıkeńe tıedi. Daryndy daýysy bar. K. Kenjetaev Bekejandy vokaldyq jaǵynan jaqsy meńgerdi deýge tolyq múmkinshilik bar. Biraq dramatızm sahnadaǵy kóńil-kúıi, akterlik oıyny jaǵy jetkiliksiz. Jibektiń dosy Dúrıany oınaǵan T. Ádihodjaeva vokaldyq jaǵynan kózge túsip qana qoımaı, sahnadaǵy dramalyq sátterdi tereń uǵa, ózi jasaǵan obrazben bite qaınasyp, qarasózderge deıin óz boıaý, óz únimen kórermenge jetkize bildi. Ol ár sátte Jibektiń qaıǵysyna ortaq. Qýansa birge qýanady. Dosqa tán áreketi mol, qyzǵana da, jek kóre de biledi. Sondaı-aq Musabekovanyń Qamqasy balaǵa degen pák sezimge toly. Ári aqyn, ári basshy Shege Ǵ. Qurmanǵalıevtiń oryndaýynda ótkir qubylmaly, ári erkin sahnaǵa ózine tán ómir ala kep, eń bere biletin obraz bolyp shyqqan. Qurmanǵalıevtiń ún qudireti óz aldyna, onyń artısik sheberligi qaıtalanbas sátterimen kórýshisin de, tyńdaýshyny da baýrap alyp ketedi. Sharq urǵan aqyn shabytynan týǵan shyń jartaspen tebise tómen qulaǵan taý bulaǵyndaı;

Totydaıyn taranǵan,
Suńqardaıyn sylanǵan,
Sulý Jibek bar ma eken,
Qulap túsken qos jylan
Qolań shashyń ıyqta
Boıyńda bir min bar ma eken.
Qasy-kóziń qıylyp,
Qyldaı moınyń ıilip
Aq mańdaıly, aqsha bet,
Tisiń merýert tizilgen.
Júrekke salmas qalaı órt.
Aq sabaǵyń úzilgen
Beıne bir etiń qar ma eken?
At aryltyp, ton tozyp,
Alty aı júrip, shól kezip
Kelip turǵan alystan
Tólegendeı myrzanyń armany, sirá, bar ma eken? —

degen áıgili Shege termesi Ǵarıfollanyń qunarly, qubylmaly únimen ár tustan ot shashqan naızaǵaıdaı qımyldarymen búkil oqıǵaǵa jańa jylý taratyp, qaıta qan júrgizgendeı áser etedi. Shasha shabysqan ázilde, jarasymdy upaıyn jiberip jatqan Ǵarıfolla joq, barshanyń babyn, tilin taba biletin Shege Bazarbaıdyń da toń-teris, mineziniń, emin tabady. Shege júrgen jerde bitim bar, bereke bar. Asylynda Qyz Jibek spektakli qaı kezde sóz bolsa da Ǵarıfollanyń Shegesi kózge uryp, kóńildi ańsatyp turady. Kúlásh, Qurmanbek, Ǵarıfolla osy shyǵarmanyń úsh ustyny, úsh baǵany ispettes.

Bı sahnalarynda A. Bekbosynov, R. Tájıeva, K. Iýsýpova aıryqsha kózge túsedi. Ásirese Jibektiń tús kórý sahnasynda jas baletmeıster D. Ábırov óziniń úmit kúttiretin talant ekendigin ańǵartty.

Bas dırıjer A. Zakktyń qazaqtyń mýzyka tiliniń baılyǵyn kóp yrǵaqty názik lırıkadan bastap dramalyq, tereń sezimge toly qasıetterin ıgere bastaǵany aıqyn seziledi. Degenmen negizgi partıany oryndaýshylardyń keıbireýiniń birli-jarym meńgere almaýshylyǵy nemese orkestr úninen alshaq ketip qalýshylyqtary bar. Abdýllın men Musabekovtyń daýysynyń shama-sharqyn bile tura orkestr únin ekeýine eki túrli beıimdeý kerek edi. Dırıjerdiń maqsaty tek kompozıtor bergen partetýra, lıbrettomen shektelip qalý emes qoı. Ásirese «Qyz Jibek» sıaqty shyǵarmalar kóp izdenýdi talap etedi. Onyń poezıalyq syryn, názik lırıkasyn uǵý úshin sol anaý túpnusqadan bastap tanysý kerek. Árbir obrazdyń ishki dúnıesin kózqarasyn tereń ashýǵa tolyq múmkinshilik sonda týady. Mundaı shalaǵaılyqty sezdiretin jaılarda A. Zakk aldaǵy ýaqytta arylǵany jón. Sýretshi Nenashevtiń spektákldi jabdyqtaýda sińirgen eńbegi mol ekendigin aıtpaı ketý jón bolmas edi. Ásirese tús sahnasyndaǵy kórinis romantıkalyq sazda óte kórkem jazylǵan. Kemshilik — keshti kórsetken perdedegi tizbekter, qatpadan turǵan túıeler men jaby mástektiń jıyntyǵy bolyp shyǵypty. Qazaqta jylqynyń talaı asyl tuqymdary bolǵan. Sol Jibek poemasynyń ózinde de Sandalkók, Qazmoıyn, Qara tulpar, Kókjorǵa sıaqty tamasha attar bar. Osy jaǵyn da oılastyrsa eken deımiz.

Taǵy bir, oryndaýshylardyń kópshiligine ortaq kemshilikti aıtýdy qajet kórip otyrmyz. Ol kemshilik keıbir opera artıseriniń boıynda kezdesetin «Qyrsyǵy» operalyq mashyq (shtamp). Osy «qyrsyqtar» «Qyz Jibek» mýzykaly dramasynda óziniń bar tulǵasymen kórindi. Kóptegen artıser sahnada sóıleı bilmeıdi, dálirek aıtsaq kórermen bylaı tursyn, ózderi ne aıtyp júrgenine túsinbeı me degen qaýip týady. Avtor bergen tamasha syrly, mándi, kórkemsózder júdeý tartyp jalǵaý, jurnaqtan jurdaı jalańash, jansyz aıtylady. Keıde sahnada dramalyq is-áreketter biri men biri qabyspaı alshaq, bytyrańqy kúıde kórinedi. Shyǵarmanyń kórkemdik jaǵyna belgili dárejede nuqsan keltirip turǵan da osy jaılar. Tipti keıbir Tólegender men Bekejandar sahnaǵa shyǵa kelgende Jibekpen jumysy bolmaı dırıjerdi búgin kórgendeı kóz aıyrmaı qarap qalady. Eki kózi dırıjerde júrgende Jibekti kórý bylaı tursyn, aıaq-qoldarynyń qaıda apara jatqanyn da ańǵarmaıdy. Taǵdyrlaryn dırıjer taıaqshasynyń basyna tabyndyryp júredi. Mýzykalyq úndi shalymdary shamaly. Daǵdy joq. Tóselmegendik seziledi. Bul áli de bolsa keıbir akter basyndaǵy shalǵaılyqty ańǵartady. Sonymen qatar sahnadaǵy árekette dınamıkalyq baılanys az, akterlik sheberlik tómengi satyda jatyr. Osy turǵydan K. S. Stanıslavskııdiń Úlken teatr artıserimen áńgimesinde «Sizdi tvorchestvolyq kúıde ustaıtyn kúsh, — adam júreginiń ómirin óziń arqyly sahnada kórsete bilý. Eger siz ómirden qol úzip ózińizben ózińiz tomaǵa tuıyq qalsańyz jáne sahnaǵa jan-tánimen berilý degen jeleýmen ózińmen jáne ózińdi qorshaǵan dúnıe arasyna múmkin bolǵanynsha bógetter ornatsańyz onda siz qandaı ómirdi beıneleı alasyz?..» At tóbelindeı jaqyn dostar taýyp jurttan bólinip óziń ıgergen rolderdiń sheńberinde ǵana qalyp adamnyń kúresin, qasireti men mahabbatyn syrttaı enjar baqylaýshy retinde sahnada ómir súrýge bolmaıdy, degen sózderi eske túsedi. Bizdiń opera teatrynyń birsypyra artıserine aıtatynymyz da osy. Teatrdaǵy kúdigi mol kezek kúttirmeıtin bir jaı hor quramynyń nasharlyǵy. Bizdiń tyńdap júrgen horymyz akademıalyq teatrdyń atyna tipten de saı emes. Qazaq SSR Mádenıet mınıstrligi men teatr kollektıviniń basshylary jedel qolǵa alyp júıege túsiretin úlken jumystyń biri osy. Joǵaryda kórsetilgen kemshilikterdi joıý, shyǵarmanyń kórkemdigin budan da kótere túsýge ákelip soǵady. Tilek esebinde aıta ketetin jaı «Qyz Jibekke» ývertúra jazylsa eken deý. Ývertúranyń operalyq shyǵarmalarda qanshalyqty mańyzdy orny bar ekendigin baıandap jatýdyń qajettigi shamaly. Shymyldyq ashylardan buryn tym bolmasa tórt-bes mınýttyq mýzykalyq, harakterıstıka, shyǵarmanyń mýzykalyq obrazyn berse qandaı tamasha bolar edi. Biz aıtqandardan «Qyz Jibek» mýzykaly dramasynyń qaıta qoıylýynyń burynǵysynan álde qaıda artyq bolyp shyqqandyǵyna daý týmaıdy. Der kezinde markstik-lenındik estetıka sáýlesinde naǵyz tvorchestvoǵa tán batyldyqpen, úreısiz uqyptylyqpen halyq súıgen qazynaly shyǵarmalarynyń qaıta kórinýiniń qanshalyqty zor mańyzy bar ekendigin «Qyz Jibekten» kórip otyrmyz. Osyǵan oraı týǵan taǵy bir oıdy ortaǵa salmaqpyz.

Qazaq teatry óneriniń damyp, qalyptasýynda orystyń klasıkalyq shyǵarmalarymen qatar qazaqtyń ótken tarıhı taqyrybyna fólklor sújetine qurylǵan shyǵarmalardyń mańyzy óte zor boldy. Ásirese alǵashqy kezde mádenı muramyzdy búgingi ómir turǵysynan saralap operalyq jáne dramatýrgıalyq shyǵarmalarǵa arqaý etip alýǵa molyraq kóńil bólinedi. Óziniń buryn professıonaldy teatr dástúri bolmaǵan eldiń teatry saǵasyn halyq tvorchestvosynan alýy zańdy. Qazaq dramatýrgıasy operasynyń teatr tarıhynyń altyn qoryna engen birsypyra tamasha shyǵarmalary osy sátte týǵan. Biraq keıingi kezderi jurtshylyq súıe qarsy alǵan, áli de bolsa óz qunyn kórýshisi aldynda joımaǵan birsypyra shyǵarmalar kópten beri boıyn sahnadan belgisiz sebeptermen kórsetpeı ketti. Shynynda da, óz kúshigin ózi jegen qasqyrdaı jaman beınesin sýretteıtin demokratıalyq baǵytta jazylǵan «Eńlik-Kebektiń» (M. Áýezov) kúrdeli kemshiligi ne eken? Kóbeı bı halyqqa jaǵymdy kórinipti. Ony ózgertý qıyn ba, áńgime Kóbeı bı emes, eki jastyń basyndaǵy qaıǵyly qursaý zaman beınesi emes pe? 1917 jyldan 1950 jylǵa deıin qazaq teatrymen bite qaınasqan shyǵarma qazir sahnada joq.

XIX ǵasyrdyń belgili kompozıtor ári aqyny Aqan seriniń «Qulager», «Syrymbet», «Mań-mańger», «Maqpal», «Balqadısha», «Kerbez sulý» ánderin Qazaqstannyń qaı túkpirinen bolsa da, radıodan da, opera teatrynyń sahnasynan da jıi estısiz, Ǵabıt Músirepovtyń «Aqan seri — Aqtoqty» tragedıasynda osy Aqan ıslam dinine qarsy onyń tabynýshylarymen tartysqa túsedi. Shyǵarma kórkemdik jaǵynan qazaq, dramatýrgıasynyń tarıhynda kórnekti orynǵa ıe. Aqannyń áni kerek te, onyń basyndaǵy tragedıany sýretteıtin shyǵarma kerek emes dep otyrǵan kim bar?

Qazaq halqynyń kezeńdi dáýirin sýretteıtin halyqtyń án men kúıi arqaý bolǵan «Amankeldi», «Altyn astyq» (E. Brýsılovskıı) operalary, «Qambar — Nazym» (V. Velıkanov) baleti, taǵy basqa shyǵarmalar qazaq teatrynyń altyn qoryndaǵy jandy jasaýlarynan sanalady. Bulardyń sahnadan alshaqtap ketýi qynjylarlyq jaılar. Qazirgi ýaqytta teatrlarymyzdyń repertýarlarynyń jutań tartyp bara jatqandyǵy da birinshiden, búgingi ómirdi kórsetýge arnalǵan mazmundy shyǵarmalarynyń azdyǵynan, ekinshiden, burynǵy tarıhı fólklorlyq taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalardan sebepsiz qol úzip, olardyń sahnadan shyǵyp qalǵanynan ba dep uǵamyz. Biz ataǵan shyǵarmalar jurtshylyqtyń taldaýyna da, talǵamyna da tótep bere alatyn ózderi ańsap kútip otyrǵan shyǵarmalardan sanalady. «Qyz Jibektiń» mýzykalyq dramasynyń qaıta qoıylýyn halyqtyń qalaı qarsy alyp otyrǵandyǵy bizdiń bul pikirimizge tolyq dálel. Tvorchestvo batyldyqty, uqyptylyqty tileıdi. «Qyz Jibekti» tyńdaýdan týǵan bizdiń oılarymyz osy edi.

---